Фурқатнинг Қашғарда нашр этилган шеърий тўплами ҳақида (И.Бекмуродов )

Ўзбек мумтоз лирикасининг улкан намоёндаси, ўз асрининг лирик шеърият ижодкорлари орасида санъаткорлиги билан тенгсиз бўлиб турган шоир Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқат таваллудининг 150 йиллик юбилейини нишонлар эканмиз, унинг лирик шеърларини завқ-шавқ билан қайта-қайта ўқишдан роҳатланамиз. Чунки унинг лирикаси инсон ҳис-туйғуларини кучли завқлантирадиган адабий-бадиий  санъатларга жуда бой. Шундай бўлишига қарамай Фурқатнинг лирик мероси нисбатан кам нашр қилинган. 50 йил муқаддам мархум устоз, профессор Холид Расул томонидан нашр этилган 2 томлик танланган асарларидан кейин қайта нашр қилингани йўқ. Шарқ шеъриятининг жони ҳисобланган рамз, ташбиҳ истиора каби шарқ шеъриятига ҳос лафзий санъатлар шу даражада кўпки, шоирнинг руҳий-маънавий, ҳаёлий дунёсининг кенглигига тан бермай иложи йўқ.  Фурқат умрининг сўнгги энг сермаҳсул 16 йили ўтган Хитой Халқ Республикасининг Қашқар автоном ўлкасидаги Ёркент шаҳридир. Шоир Қашқардаги Русия Мусулмон идорасида котиб бўлиб хизмат қилади. Дўсти Тошболтуга ёзган шеърий мактубида Раънохон исмли аёлга  ўйлангани, худо уларга Нозимжон ва Хакимжон исмли фарзандлар берганини, улардан кўнгил узиб Ватанга  қайтиш қийинлигини ёзадики, бу унинг умри охиригача Ўзбекистондан алоқасини узмаганлигини кўрсатади. Шу жумладан “Туркистон вилоятининг газети”га ва дўстларига  мунтазам равишда мақола ва шеърларини жўнатиб тургани ҳам фикримизни тасдиқлайди.
Менинг қўлимда 1989 йили Хитой халқ Республикасининг Қашқар уйғур нашриётида Неъматилла Убайдулло хожи ва Файзуллажон  Исҳоқ хожилар томонидан нашрга тайёрланган “Фурқат танланган шеърлари” китоби турибди. Мазкур китоб араб ёзувига асосланган уйғур графикасида нашр этилган. Матн уйғур ёзуви орфографик қоидалари асосида тайёрланган бўлса-да. Нашрга тайёрловчиларнинг  маҳорати туфайли ўзбек тилининг орфоэпик хусусиятлари сақлаб қолинган.
Китобнинг бош қисмида каттагина кириш сўзи берилган. Унда шоирнинг таржимаи ҳолига атрофлича тўхталинган.
Нашрга тайёрловчиларнинг ёзган маълумотига қараганда шоир Фурқат Қашғарда уйғур халқининг ўзбек халқига бўлган меҳр-оқибатини жуда ошириб юборган. Уни  ёшу-қари бирдай хурмат қилган.
Сўз бошида ёзилишича инсон руҳияти ва танасининг табиби-шоир Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқат  “1859 йили 3-ойнинг, 1-куни Фарғона водийсини Қўқон шаҳрининг ғишт кўприк гузаридаги эски бешариқ маҳалласида ушшоқ тижоратчи ойласида туғилган. Зокиржоннинг дадаси Ҳолмуҳаммад замонасининг лойиқ илм суяр маърифатчи кишиси  бўлган. Зокиржон Қўқоннинг хусусий  мактабларида савод чиқарган. 1870- йили “Моҳлар Ойим” мадрасасига кириб илм  таҳсил қилади,”- деб ёзади.
Сўз боши муаллифлари шоир Фурқат Ёркентда ёзган ҳамма асарларини ҳам савдогарлар орқали доимий равишда Тошкентга, “Туркистон вилоятининг  газети” тахририятига, Тошболту сингари дўстларига жўнатиб улгура олмаганини. Унинг кўпгина шеърилари сиёҳи қуримай, Ёркентликлар тилига тушиб кетганини чуқур хурмат билан таъкидлайдилар. Унинг учдан-икки қисмигина қолганини таҳминлайдилар.
“Шу нуқта мисолида қайт қилиш зарурки, -деб ёзади сўз боши муаллифлари, - ўзбек адабиёти кўп миллатли Шингжонг адабий тарихини бир аср илгарилаб кетишига сабабчи бўлди”.
Фурқат ҳаётининг охирги йилларида Ёркентда яратган асарларини тўплаб икки жилдлик девон тузишга киришган. Унинг биринчи жилдига “Дебочаи аввал” деб ном қўйилиб, унга ғазал ва мусамматларини  киргизмоқчи бўлганини, иккинчиси “Дебочаи сони” бўлишлигини хисобга олиб асарларига  тартиб бера бошлаганини, афсуски бу эзгу мақсадини шоир амалга ошира олмаганини. У 1909 йилнинг 9-ойида бўғуз оғриғи” касали билан вафот этганини, унинг жасади Ёркентдаги ўзбеклар қабристонига қўйилганини ёзадилар.
Мазкур тўпламга, -деб ёзади, сўз боши муаллифлари шоирнинг қўл ёзма асарларидан “Баёзлар”, “Тухфат ул - обидин”, “Арғумони Хислат”, “Баёзи Муҳалла”, “Баёзи гулшани ашъор”, “Баёзи Дилкаш”, “Девони Қори” сингари Ёркентда сақланаётган қўлёзма ва тош босма баёзлардан шоирнинг асарларини териб олиб киритдик.
Уйғур ёзувида нашр этилган мазкур тўпламга  шоир Фурқатнинг 196 та ғазали, 17 та муҳаммаси, 3 та маснавийси, 4 та мактуби, 1 та достони, 3 та мусаддаси, 1 та таржибанди, 1та мустазоди, 1 та қасидаси ва бу асарларнинг ҳар бирига алоҳида-алоҳида изоҳлар берилган.
Лекин тўпламдан шоирнинг Тошкентда ёзган “Виставка хусусида”, “Тошкент шаҳридаги виставка хусусида”, “Акт мажлиси хусусида”, “Тошкент шаҳрида бўлғон нағма базми хусусида”, “Рус аскарлари таърифида”, “Суворов ҳақида”, “Юнон мулкида бир афсона” каби қатор маснавий ва қасидалари ўрин олмаганлигини нашрга тайёрловчиларнинг         “... қўлимиздаги манбаалардан фойдаландик”, жумласи изоҳлаб турибди.
Тўпламга киритилган асарларни мархум устоз Холид Расул томонидан тузилган икки жилдлик Фурқат “Танлаган асарлари” билан таққослаганимизда  анчагина ғазаллар жумладан – “Берди жаҳонларға сафо”, “Андалиби хуш наво”, “Бу замона жабрўсида вафо” сингари ғазаллар ўзбекча нашрда йўқ”.
Хуллас, биз шоир Фурқат шеъриятининг муҳлислари қардош уйғур наширларига чуқур самимият билан миннатдорчилик билдирамиз. Ўйлаймизки Фурқат асарларининг янги нашрида, уйғурча нашрдаги биз учун янги ҳисобланган асарларни ҳам қўшиб мукаммал асарлар тўпламини яратадилар деган умидда қоламиз.

Шу ўринда ҳамшаҳарим шоир Фурқатнинг бу уйғурча (дурдона) тўпламини ҳамда олти китобдан иборат уйғур фольклори материалларини келтириб берган дўстим ХХР Синьцзян пахтачилик институти директори, профессор, тадбиркор Чжу Вен Цзин (Ясин)га ўз самимий миннатдорчилигимни билдираман