Фильм таҳлили сценарист таьлимида муҳим аҳамиятга эга. Бу ерда актерларнинг ўйини, оператор ишлари, суратга олиш эстетикаси ёки монтаж усталиги эмас, балки бевосита ҳикоя, яъни ёзилган нарса баҳоланади.

Кино мактабларида ва курсларда берилган назария ҳамда ўз сценарийингизни ёзиш — бу ажойиб. Аммо кўплаб курслардан кейин ҳам, барча қарорларни назарияга солиш қийин, экранда нималар ишлашини ва энг муҳими — нега ишлашини тушуниш жуда муҳим.

Фильмларни томоша қилишни қўшимча таълим сифатида қабул қилиш мумкин: кино ёки сериални томошабин кўзи билан кўриб, таҳлил қилинг, томоша давомида сизда қандай ҳис-туйғулар пайдо бўлаётганига эътибор қаратинг, ҳикояни четдан кузатиб, уни асосий қисмларга бўлиб кўришга ҳаракат қилинг. Шу билан бирга, муайян ҳис-туйғулар қандай қилиб сиз, томошабинга таъсир қилишига аҳамият қилинг ва сценарист бунга қандай эришганини тушунишга ҳаракат қилинг.

Сценарий таҳлили: у нега керак?

Қанчалик кўп ёзсангиз, бошқа сценаристларнинг ишларида ҳам шунчалик кўп жиҳатларни сезишингиз мумкин.

1. Тортувчанлик нуқтасини белгилаб қўйинг — тарих сизни қачон ўзига жалб этди, фильмга тўлиқ шўнғишингизга сабаб бўлган лаҳзани аниқланг.
2. Сизни жалб этган нарсани таҳлил қилинг: қаҳрамоннинг қандай қарори, ташқи шароитлар, антагонистнинг пайдо бўлиши, муайян саҳна ёки бурилиш нуқтаси, диалог ёки бошқа бир воситами? Агар шундай лаҳзалар бўлмаса ва фильм "парчаланиб кетса", демак, тарих муваффақиятсиз бўлган.
3. Жанрларга эътибор қилинг — фильмда қандай жанрлар иштирок этади, улар бир-бири билан қандай ўзаро таъсирда, қайси жиҳатлар жанрни ва контекстни кучайтиради ёки аксинча? Ҳар бири учун қайси усуллар кўпроқ ишлайди ва қайси бири сизнинг қизиқишларингизга яқин?
4. Фақат кучли ҳис-туйғуларга эътибор қилинг. Ҳамма нарсани таҳлил қилиш шарт эмас, энг муҳим нарса — тарихнинг ўзи. Унинг асосий ғояси англанадими? Агар шундай бўлса, қандай қилиб? Муаллиф буни қандай воситалар билан томошабинга етказмоқчи? Асосий посилни, тарихнинг мақсади ва унинг мақсадли аудиториясини аниқланг. Буни яхшироқ тушуниш учун материалларни ўрганинг.
5. Муаллиф кўтарган мавзуларни ёзиб олинг — улар кимни қизиқтириши мумкин, муаллиф ҳар бир мавзуни қандай очиб берган? Агар бу қийин мавзу бўлса, у томошабинлар ўртасида баҳс келтириб чиқарадими? Агар шундай бўлса, муаллиф маълум чегаралардан чиқмасдан, уни қандай бошқаради?

Қаҳрамонлар

1. Қаҳрамонларни баҳолашда актернинг ўйинига эътибор берманг, чунки бу доимо қаҳрамоннинг ўзи ва унинг тарихдаги роли билан боғлиқ эмас.
2. Қизиқарли қаҳрамонни топсангиз, ўзингиздан сўранг — нима учун айнан у сизга ёқди, унинг образини яратишда қандай қарорлар қабул қилингани диққатингизни тортди? У сизга ўхшайдими, шундай дўстни орзу қиласизми ёки бу сиз ботинингизда бўлишни истаган кимса бўлса керакми?
3. Қаҳрамоннинг саҳнада пайдо бўлишини таҳлил қилинг. Одатда, асосий қаҳрамон биринчи бўлиб экранда пайдо бўлади, кейин бошқа персонажлар киритилади. Қаҳрамон ҳақида муаллиф нималар айтади? Унинг ҳаракатлари ва хулқ-атвори орқали қандай хислатлари очилади?
4. Истиcноларга ҳам эътибор қилинг, масалан, асосий қаҳрамон дарҳол эмас, балки кейинроқ жорий қилинганда. Нима учун бу қарор қабул қилинганини тушунишга ҳаракат қилинг.
5. Қаҳрамоннинг трансформациясини ўрганинг — у қандай ўзгарди, қандай йўлни босиб ўтди? Шундан сўнг унинг атрофидаги қаҳрамонларни таҳлил қилинг: ҳар бир қўшимча қаҳрамоннинг вазифаси нима? Уларнинг ҳар бири тарихда қандай роль ўйнайди, қаҳрамонга қандай таъсир кўрсатади ва бир-бири билан қандай ўзаро таъсирга киришади?

Фильм таҳлили шу тарзда сизга сценарийни чуқурроқ тушунишга ва ўз сценарийларингизни ёзишда кўмаклашади.

Фильмнинг тузилиши

Фильм таҳлилини қандай қилиб соддалаштириш ва чалғиб кетмаслик мумкин? Сценарий таҳлилида фильмнинг тузилишида жуда кўп чизиқларга киришиш шарт эмас, чунки бунда кўп вақт кетиши ва тушунарли бўлган нарсаларга тўхталиш эҳтимоли бор.

1. Экспозиция — Экспозиция қанча давом этади, завязкагача нималар содир бўлади? Бу қисм қандай темпда ўтказилган, воқеалар қай даражада тез содир бўлади, муаллиф унда бизга нима кўрсатади ва вазият билан қандай таништиради? Экспозиция қандай қурилгани ва муаллиф завязкага қандай келганини тушуниш муҳим.
2. Ҳикоянинг ўрта қисми — Ҳикоя қандай ривожланади, қандай олдинга силжийди ва кулминацияга келади? Кулминация қанчалик қаттиққўл ва жиддий? Учинчи акт қаерда бошланади ва унда муаллиф қандай усуллардан фойдаланади?
3. Томошабинни ушлаб туриш — Муаллиф томошабин диққатини охиригача қандай усуллар билан ушлаб туради, элементлар қаерда ва қандай қўлланилади? Фильмнинг охири қандай тугашини ва томошабин кутган натижани муаллиф қандай қондирганини таҳлил қилинг.

Бир нечта сценарий ёзиб кўрган бўлсангиз, бундай таҳлил қилиш анча осон бўлади.

Саҳналар

Фильмнинг воқеалари алоҳида саҳналар орқали ҳикоя қилинади ва ҳар бир саҳна ўзининг кичик ҳикоясига эга бўлади.

1. Саҳналарни алоҳида таҳлил қилинг, фақат энг ёрқинларини танланг: қайси саҳналарда сиз ҳикояга тортилгансиз, қандай бурилишлар диққатингизни тортди, қаҳрамонларда нима сизга таъсир қилган?
2. Энг муҳим саҳналар — бу кулминация ва тугатувчи қисм. Қаҳрамон учун финал кураш нимани англатишини тушуниш керак. Кулминация қай даражада ҳаяжонли бўлган? Қандай усуллар орқали муаллиф ҳикояни тугатган? Сценарист қандай тўсиқлар яратган ва улар қандай тўсиқлар эди?
3. Сюжетни қисқача шаклда тушунтиринг — фильм сюжети қандай эканини тушунарли тарзда қисқача айтиб беришга ҳаракат қилинг. Фильм жанрига қараб асосий нуқталар ва бурилишлар орқали ўз таҳлилингизни тузинг.

Бундай таҳлил жараёнида тарихни тарқатиш қийин ва мураккаб эмаслигини тушунасиз.

Ижро ва амалга ошириш

Фильмнинг тижорат муваффақияти ҳақида ҳам ўйланг.

1. Студия нима учун айнан бу сценарийни сотиб олганини таҳлил қилинг. Ҳатто муваффақиятсиз фильм ҳам бирор сабаб билан сотиб олинган ва ишлаб чиқарилган бўлади. Унда нима ёмон ва нима учун ёмон?
2. Кўпинча муаммо ғояда эмас, балки унинг амалга оширилишида бўлади. Бу муаммо сценарий ёзиш жараёнида ҳам ёки суратга олиш жараёнида пайдо бўлиши мумкин. Ҳар бир фильмда нималар таъсир қилганини тушуниш орқали ўз ишингизда кўп хатолардан қочишингиз мумкин бўлади.

Сценарий ёзиш асосларини билсангиз, фильмни таҳлил қилиш сиз учун мураккаб бўлмайди. Бу борадаги муваффақият учун эса мунтазамлик керак.

Абу Муслим тайёрлади