Эрнст Амадей Гофман романтизм адабиётига дубликат, инсоннинг alter ego мотивини киритган. Бу борада Зигмунд Фрейднинг қуйидаги фикри диққатга сазовор:
«Инсон буюклиги ҳақидаги тасаввурга энг кучли зарбани психология илми беради. Чунки у исботлашга ҳаракат қилади: «Мен» ўз уйида ҳам ҳукмрон эмас, балки онгсиз қалб ҳаётида содир бўлаётган воқеалар ҳақида жуда оз ва ночор маълумотга эга, холос»
(Зигмунд Фрейд, «Дахшатли» / Асарлар тўплами, 10 жилдлик, 4-жилд, М., «Союз театральных деятелей», 2006, 271-бет).
Гофманнинг «Тунги ҳикоялар» (1817) асарида ҳам шунга ўхшаш ғояни учратиш мумкин. Масалан, «Қум одам» эртакида Натанаэлнинг севгани Клара орзувчан Натанаэл яшайдиган оламни таҳлил қилиш чоғида шундай қизиқарли мулоҳаза билдиради:
«Сен ишонмайсан, аммо кулиб юрган, қайғурмайдиган, беғам қалб ҳам баъзан ёмон кучлар томонидан босиб кирилиши ва инсонни ўз «мен»ида ҳалок қилишга ҳаракат қилаётганини ҳис қилиши мумкин. Бу – биз ўзимиздан ажралган хаёл, у биз билан ички боғлиқликка эга бўлиб, қалбимизга шунчалик чуқур таъсир ўтказадики, у ёки бизга дўзах азобини беради, ёки осмонга кўтаради».
Дубликат мотиви Гофманнинг «Шайтон эликсирлари» (1815) романининг ҳам асосий ғоясидир. Буни қуйидаги парча яққол кўрсатади:
«Мен шундай фикрга келдим: бизнинг хомхаёл ва фантазияларимиз, балки, бутун ҳаётимизни ўраб турган ва унинг ҳар бир намоёнини боғлаб турадиган сирли ришталарнинг рамзий очилиши бўлиши мумкин».

Alter ego адабиётда ва бошқа соҳаларда

Классик ва замонавий адабиётдаги энг севимли сюжетлардан бири – бир-бирини муваффақиятли тўлдирадиган икки қаҳрамон ҳақидаги ҳикоялардир. Бунда турли вариантлар учрайди: иккита бош қаҳрамон, қаҳрамон ва унинг ёрдамчиси – ҳатто қасамёд қилган душманлар, тақдирлари шунчалик боғлиқки, уларни алоҳида тасаввур қилиш қийин.
Бир инсонда бундай икки юзланганликнинг уйғун бўлиши сизга имконсиз туюлядими? Негаки...
Классик адабиётдаги "иккинчи мен" ғояси кўпинча "қаҳрамон ва унинг ёрдамчиси" сценарийсида кўрилади. Бу ҳақда Брокгауз ва Ефрон энциклопедиясидаги таъриф ҳам далил бўлади:
"Alter ego" (латинчадан: иккинчи "мен") –
1.    Тўлиқ ишончга сазовор бўлган ва барча ваколатларга эга бўлган шахс, "ўнг қўл".
2.    Инсонга энг яқин ва содиқ дўст, бир хил фикрловчи ва ҳис қилувчи шахс.
Шуни таъкидлаш керакки, ёрдамчи асосий қаҳрамонга ҳақиқий ёрдам бериши ёки шунчаки унинг яқин дўсти ва сирдоши бўлиши мумкин. Бундан ташқари, беқарор, нўноқ ёрдамчилар ҳам учрайди – улар оғир вазиятларда халақит бериб, асосий қаҳрамоннинг мақсадларига тўсқинлик қилади.
Масалан, Санчо Панса каби персонажлар "халқ ақли" тимсоли бўлиши керак бўлса-да, баъзан ўзининг ўйламаслиги ёки тушунмовчилиги билан ўз ҳожасининг барча ҳаракатларини барбод қилади.
Агар адабиётга психологик нуқтаи назардан қаралса, "қаҳрамон-хўжайин" ва "ўнг қўл-ёрдамчи" роллари битта шахснинг ўзида мавжуд бўлиши мумкинлигини осонгина пайқаш мумкин. Бу феноменни ўрганиш тахминан юз йил муқаддам бошланган бўлиб, Зигмунд Фрейд ўз психоаналитик назарияларида "Ego" ва "Alter Ego" ўртасидаги қарама-қаршилик (ва шу билан бирга, ўзаро тўлдирувчанлик) концепциясини илгари сурган.
Бундай дуализм баъзан клиник ҳолат (шизофренияга хос шахсиятнинг бўлиниши) белгиларини акс эттириши мумкин, баъзан эса ментал жиҳатдан мутлақо соғлом инсонлар учун ҳам хосдир. Агар чуқур ўйлаб қаралса, "ички Дон Кихот" ва "ички Санчо Панса" деярли ҳар бир инсонда мавжуд. Романтиклар эса бироз мулоҳаза қилиб, ўзларида Дон Жуан ва Лепорелло хислатларини бир вақтнинг ўзида топишлари мумкин.
"Ички деструктор" ва "ижодкор" кураши
Шунингдек, битта инсонда мутлақо мос келмайдиган хусусиятлар уйғунликда яшаши мумкин. Ички "созидател" (ижодкорликка интилиш) ҳаракатларини "ички вайронкор" (деструктив элемент) бузиб юборади. Бу психологлар таъкидлаган ҳолатлардан бири бўлиб, уларга кўра, "кимёвий жиҳатдан тоза" темперамент тури камдан-кам учрайди. Одатда, битта шахсда, масалан, фаол сангвиник ва депрессив меланхолик ҳамкорликда мавжуд бўлади.

Иллюстрация: Остап Бендер ва Киса Воробьянинов
Бу концепцияни Ильф ва Петровнинг деярли барчага маълум "Ўн икки стул" асаридаги образлардан кўриш мумкин. Бу ерда Остап Бендер ва Киса Воробьянинов айнан "фаол қаҳрамон – меланхолик ёрдамчи-деструктор" схемасини акс эттиради.
Хикояда ҳар қандай оқилона режа ва ҳаракатни Бендер амалга оширади, Киса эса, энг яхши ҳолатда, ҳеч нарса қилмайди, энг ёмонида эса ҳаммасини барбод қилади. Бунга энг ёрқин мисол – Москвадаги аукцион эпизоди. Воробьянинов аукцион олдидан барча пулни кабакда сарфлаб юборгани сабабли, концессия бир йўла барча стулларни сотиб олиш имкониятидан маҳрум бўлади ва уларни бутун мамлакат бўйлаб қидиришга мажбур бўлади.
Шу билан бирга, Бендер – келажакка қараб интилади: "Бойлик топамиз – ва бахтли бўламиз",
Киса эса ўтмишга берилиб яшайди – "дворянлар етакчиси бўлган даврим қандай яхши эди..."
Бу эса, психологик жиҳатдан, Ego ва Alter Ego ўртасидаги реал курашни акс эттиради.
Сиз инсонда иккита қарама-қарши ипостаснинг уйғунлиги эҳтимолдан йироқ деб ўйлайсизми?.. Негаки, бу ҳолатга яққол мисол сифатида Станислав Белковскийни кўрсатиш мумкин.
Бир қарашда у – Остап Бендер: фаол, шўх, нутқ сўзлашни яхши кўрадиган шахс. Бироқ, шу билан бирга, у – Киса Воробьянинов: ўтмишда қолиб кетган муваффақиятларини хафалик билан эслайдиган инсон. Энди унга фақат "Бендерона" хусусиятларига умид боғлаш қолган – балки, яна қандайдир ғайриоддий ғояни ўйлаб топиб, амалга оширишга муваффақ бўлар?..
Бироқ, психологиянинг ўзига хос қонуниятлари бор – "ички Паниковский" Белковскийни муттасил пастга тортади. Ёки, яхши вариантда, уни ҳаддан ташқари нодонликка йўналтиради: "чўкаётган одам пахта пўстлоғига ҳам ёпишади".

Ego ва Alter Ego битта инсонда қандай уйғунлаша олади?
Бундай ҳолатлар турлича кечади:
Белковский ҳозирча клиник белгилари йўқ каби кўриниши мумкин. Аммо бу хил шахсият дихотомияси катта фрустрацияга сабаб бўлиши турган гап. Жумладан, ҳозирги замоннинг оғир руҳий босимлари остида унинг ментал саломатлигини бутунлай сақланиб қолади деб ишонч билан айтиш мушкул.
Бир нарса аниқ – бундай "ички қарама-қаршиликлар" профессионал фаолиятга мутлақо фойда келтирмайди. Чунки бундай ҳолатда шахснинг иш самарадорлиги, стратегик фикрлаши ва қарор қабул қилиш қобилияти жиддий хавф остида қолади.

Интернетдаги материаллар асосида
Абу Муслим тайёрлади