Ислом оламидаги классик адабиёт, айниқса XII–XIX асрлар даврида, фақат эстетик завқ уйғотишдан ташқари, жамиятнинг ахлоқий, сиёсий ва маданий муаммоларини ҳам қамраб олган. Шу нуқтаи назардан қаралганда, сарой муллалар ва сарой шоирлар — яъни подшоҳлар, амирлар ёки ҳукмдорларнинг гилам тагида юриб, уларга мақтовлар айтган дин ва адабий элита вакиллари — кўпинча ёзувчи ва шоирлар томонидан танқид остига олинган.
Сарой муллалар: динни сиёсатга сотганлар
Сарой муллалар — ҳукмдорларга маънавий қонунийлик бериш, уларнинг ҳар қандай амалиётларини “шариатга мувофиқ” деб ҳимоя қилишга ихтисослашган дин аҳли вакиллари бўлиб, адабиётда:
•    риёкорлик,
•    дунёпарастлик,
•    қалбсиз фатво бериш,
•    зулмни қўллаб-қувватлаш билан танқид қилинади.
Масалан:
•    Саъдии Шерозий “Гулистон” ва “Бўстон” асарларида баъзи уламоларни:
«Подшоҳга яқин бўлиб, ҳақиқатни эмас, мансабни гўзалроқ кўрган мулло залолатдадир», — дея танқид қилган.
•    Жомий ва Навоий каби мутафаккирлар ҳам руҳонийларнинг дунёвий ҳокимият билан боғланиб қолиши орқали ўз мақсадларига эришишини танқид қилган.
Навоий “Хамса” асарларида:
«Зоҳид бўлса ҳам, подшоҳ эшигидан озиқланса, у фақат шахсий нафсни югуртган муллодир», деган мазмунда ифода қилган.
Сарой шоирлари: ҳақиқат эмас, мақтов сотувчилари
Классик адабиётда ҳақиқий шоир — халқ дардини, одоб ва ҳикматни ёзадиган, мустақил фикрли инсон сифатида эътироф этилади.
Сарой шоирлари эса:
•    подшоҳни мақташ эвазига молу дунё олувчи,
•    адолатсизликни мадҳ этиб, ёлғонни чинга айлантирувчи,
•    қаламини ҳақиқат эмас, манфаат учун ишлатувчи сифатида кўрсатилади.
Масалан:
•    Умар Хайём рубоийларида:
«Қаламини тил каби сотган шоирдан узоқ юр», — деб таъкидлайди.
•    Навоий “Меҳри вафо”да қуйидаги оҳангда мурожаат қилади:
«Ҳақни эмас, подшоҳни ёзган қўл — қиёматда эгасини жар қилиб кўрсатур».
Мақтовдан чиниққан, танқиддан чўчиган табақа
Адабиётшунослар таъкидлашича, сарой шоирлар ва муллалар икки гуруҳга ажралади:
1.    Тирикчилик ва хавф-хатар сабабли подшоҳ хизматида бўлганлар (масалан, ҳазл ва рамз ила танқид қилганлар);
2.    Ихлос билан подшоҳни илоҳий шахс деб эътиқод қилганлар (улар кўпинча қаттиқ танқид қилинган).
Классик адабиётдаги танқидлар орқали маълум бўладики:
•    Сарой муллалар ва сарой шоирлар — манфаат ила шўғулланган ҳолда дин ва сўзни сотган гуруҳ сифатида кўрилган.
•    Шоирлар ва мутафаккирлар жамиятга ҳақиқатни айтишни ўз бурчи деб билиб, ҳар қандай сохта маънавиятни фош этишни адабий вазифа сифатида қабул қилганлар.
•    Бундай танқидлар орқали адабиёт фақат санъат эмас, балки ижтимоий ва ахлоқий ҳушёрлик воситаси эканини исботлаган.

Абу Муслим (профессор)