Фурқатнинг “Туркистон вилояти газети”да  босилган мактуб ва мақолаларида ўзлашма сўзлар (Н. Соатхўжаев)

Мумтоз адабиётимизнинг йирик вакилларидан бири Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат (1858-1909) ўзининг ижоди билан ўзбек адабиёти ривожига муносиб ҳисса қўшган маърифатпарвар шоирлардан биридир.
Фурқат яшаб ижод қилган даврда ўзбек халқи ҳаётида кўплаб ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар рўй берган эди. Бу давр ўзбек адабий тили ҳам муайян ўзгаришларни бошидан кечирди. Бунда ўзбек шоирлари Фурқат, Муқимий, Аваз Ўтар, Завқий кабиларнинг улуши каттадир. Улар ўзбек адабий тилини форс-тожик, араб ҳамда рус тилларининг грамматик шакллари ва лексик унсурлари билан бойитдилар.
Маърифатпарварлик, илмга интилиш, Ватанга, ҳаётга муҳаббат ғояларини улуғлаш каби шеърлари билан шуҳрат топган шоир Фурқат ҳам ўз ижодида чет тиллари унсурларидан унумли фойдаланганини кўриш мумкин. Бу ҳолни унинг турли мавзулардаги шеърларида, “Туркистон вилояти газети”да босилган публицистик мақолаларида яққол кўриш мумкин. Фурқат ўзбек шоирлари орасидан чиққан биринчи публицист адиблардан бири ҳам ҳисобланади.
Фурқат ўзга халқлар ҳаёти билан танишиш, дунё кезиб уни билиш ва саёҳат қилиш мақсадида чет эл сафарларида бўлди. 1891 йилдан бошлаб шоир Туркия, Болгария, Юнонистон, Миср ва Арабистон каби Оврўпа ва Шарқ мамлакатларида бўлди. Бомбай(Ҳиндистон)дан Кошғарга ўтади ва ундан сўнг Ёркент шаҳрига келиб, тақдир тақозоси билан умрининг охиригача шу ерда турғун бўлиб қолади.
Чет элларда юрганида у дўстлари, шеърият аҳли вакиллари билан ҳамиша мактублари орқали мулоқотда бўлди. Шоир “Туркистон вилояти газети”га Истанбул, Самарқанд, Ёркент, Бомбайдан мақола ва хабарлар юбориб турган ва улар газетада чоп этиб борилган.
Фурқатнинг мактуб ва мақолалари турли мавзуларда бўлиб, улар ўзига хосдир. Уларда ўша давр учун янги бўлган сўзлар, иборалар кўп ишлатилган. Масалан, Истанбулдан юборилган мактубида станция, вокзал, старшина, конверт, телеграм, почтахона, газет  каби русча байналмилал сўзларни ишлатди. Поездни “Оташ ароба” деб атаган. Шоирнинг ижодида рус тили ва у орқали ўзлаштирилган сўзлар миқдори анчагина. Россия томонидан ўлкамизнинг босиб олиниши натижасида турмушнинг турли соҳаларида янгиликлар пайдо бўла бошлади. Бу ҳам ўзбек тили лексикасининг турли янги сўзлар билан бойишига сабаб бўлган. Гимназия, закун, акт, виставка, зал, театр, билет, мошина, бал, зовут, рапорт, генерал губернатор, военний губернатор, подполковник, градус, редакция, саёз(русча “Съезд” сўзининг бузилган шакли) сўзларини шоир ўз ижодида ишлатган.
Мақола ва мактубларнинг барчасида форс-тожик, араб тилларидан ўзлаштирилган сўзлар жуда кўплаб учрайди. Ёшлик пайтларидан форс-тожик шоирларининг ижоди билан яхши таниш бўлган шоир ўзининг асарларида бу тиллардан ўзлашган сўзларни, ибораларни турли мақсадларда қўллаган. Форс-тожик тилидаги феъл ўзакларидан ташкил топган сўзлар қатламига қуйидагиларни мисол қилиб келтириш мумкин: рафт-омад – борди-келди, хариду-фўрухт – олди-сотди, жўстужу – қидириш, гўфтўгу – гаплашиш, суҳбат, гузориш – ўтиш, сипориш - топшириқ  кабилар. Форс-тожик тилига хос изофий бирикмали сўз ва ибораларга мисоллар: махрами асрор – сирдош, каломи мухтасар – гапнинг қисқаси, андалиби хуш илхон – хушовоз булбул, боди сабо – тонг шамоли, ахбори дохилия ва хорижия – ички ва ташқи хабарлар, аҳли ислом – мусулмонлар; оддий сўзлар: чобукдаст – чаққон, эпчил, нахустин – аввал, биринчи, душвор – қийин, мураккаб, кўшиш – интилиш, паём – хат, нома  кабиларни келтириш мумкин.
“Туркистон вилояти газети”да босилган мактаб ва мақолаларда арабча сўз ва араб изофали бирикмаларидан ҳам шоир унумли фойдаланган. Унда сойир ун-нос – бошқа киши, ўзга, қадим ул-айём – қадим замонлар, байт ул-мақар – тўхташ жойи, қароргоҳ, вожиб ул-қатл – ўлимга маҳкум, толиб ул-илм – илм талаб қилувчи, фил жумла – жумладан, алассабоҳ – эрталаб каби “ал” аниқлик артикли билан келган сўзлар учрайди. Шунингдек, араб тилига хос бўлган кўплик шакли “синиқ” кўплик шаклидаги сўзлардан ҳам кўплаб мисоллар келтириш мумкин: тужжор – савдогарлар, ҳужжож – ҳожилар, авқот – вақтлар, ағниё – бой кишилар, акноф, атроф – томонлар, тарафлар  ва бошқалар. Форсча, арабча сўзлар қатлами мумтоз адабиётимизнинг ажралмас қисми бўлиб келганлиги боис бу ҳолат Фурқат ижодида ҳам ўз аксини топган.
Хулоса қилиб айтганда, Фурқат ўзининг шеърлари, хабар ва публицистик мақолаларида чет тиллардан кириб келган сўзлардан кенг фойдаланган. Унинг асарларида туркий халқлар учун умумий бўлган сўзлар ва бошқа тиллардан кирган ва ўзлашиб қолган сўзлар кўп. Фурқатни ўзбек адабий тили ривожига ва уни янги сўзлар билан бойитишга катта ҳисса қўшган адиблардан бири деб ҳисоблаш мумкин.