Фурқат поэтикасининг бир қирраси (Барно Хасанова)

Шарқ шеъриятини манзур қилган жиҳатларидан бири уларда поэтик сўзга беназир ҳилқат сифатида қаралиб, уни илоҳийлик даражасида юксакликка кўтарилганлиги, маъно ва шаклларида алоҳида жилваланиш, алоҳида жозибадорликнинг намоён этилгани эканлиги кўп таъкидланган. Зокиржон Фурқат янги ўзбек адабиётининг сўзга чечан шоирларидан бири сифатида, шеърий сўзга меҳру-муҳаббат билан қараб, улар воситасида бир бирдан гўзал, такрорланмас ва таъсирчан тимсоллар тизимини яратган, анъанавий тимсол ва бадиий тасвир воситаларига янгича руҳ, бетакрор жозиба бахш этган. Мумтоз шеърият хазинасидан мустаҳкам ўрин олиб, асрлар оша ўтиб келган поэтик тимсоллар, шеърий санъатлар шоир яшаган даврнинг талаб ва эҳтиёжлари, Фурқатнинг шеърий маҳорати натижасида, бирқадар янгиланиш касб этиб, улар таъсирида хаёлий тасвирлардан ҳаётийлик томон катта силжишлар юз  берганини кузатиш мумкин.
Фурқатнинг “тортадур” радифли ғазали бор. Ҳажман каттагина - 10 байт. Анъанавий услубда яратилган: мураддиф ғазал, вазни - рамали мусаммани маҳзуф. Асосан, дунёвий маъшуқанинг таъриф- тавсифига бағишланган. Сўнгги байтлардагина ошиқ (лирик қаҳрамон) ўзининг мана шундай юксакликда турган маъшуқага қўли етмаслиги, натижада, ҳижрон дардидан бемисл эзилганлигидан шикоятларини беради. Матладаёқ маъшуқанинг кўзларига сурма тортиши, тортганда ҳам бежо тортиши, бунда дунё одамлари (даҳр эли - ошиқлар) орасида ғавғо кўпиши янгича бир талқинда берилади. Иккинчи байтда эса, ана шу маъшуқа – даҳр элини телбалантирган ҳилқатнинг портрети чизилади, тўғрироғи унинг кўзлари васф қилинади:
Қошлари остида гўё икки фаттон кўзлари,
Икки ҳинду баччадурким, ёндашиб ё тортадур.
Матла байтида радиф бўлган сўз жинос (тажнис) сифатида ишлатилиб, икки хил маънога ишорат қилган: сурма суртиш ва ғавғо тортиш (тўпалон чиқариш, жанжал қилиш). Кейинги байтда эса  “тотрмоқ” сўзи “камонни отиш учун ипини ортга чўзмоқ” маъносини бериб, матладаги  тажниснинг учинчи маъносини юзага келтирган. Гап бунда ҳам эмас, чунки бу каби усул анъанавий Навоийда, Бобурда учрайди. XVI асрда Ҳожа “кечадур” радифли ғазал битиб, мазкур сўзни 8 хил маънода қўллаб, ажойиб тажнис яратгани маълум. Ҳамма гап иккинчи байтдаги истиорада. Матлада шиор сўзни маъшуқанинг кўзини таърифлашдан бошлаган. Лекин бу ўринда айнан кўз эмас, балкиқора кўз, яъни маъшуқа асосий тасвир объекти асосий тимсол сифатида эътиборга олинган. Иккинчи байтда маъшуқа кўзлари истиоравий тимсол бўлган. Кўз тавсифи “икки ҳинду бача” – икки ҳинд боласи тимсоллари зиммасига юкланади. “Ҳинд” сўзи бу ўринда икки хил маънода –
айни ҳинд маъноси ва “қора” маъносини беради. Мазкур тимсолни ўз даврида Бобур ҳам ишлатган: “Ўз ерни қўйиб ҳинд сори юзландим...”  Унда ҳам ўз ва кўчма маънода, яъни “жуғрофий ҳудуд” ва “қора” маъносида ишлатилган. Чунки рубоийнинг кейинги мисраси юз қаролиги ҳақида. Бу паралеллик рубоийдаги маънони анчайин кучайтиришга сабаб бўлган. Фурқатдаги “икки ҳинду бача” тимсоли байтда кўз маъносини беришдан ташқари, яширин ташхис вазифасини ўтаган ҳолда, маъшуқанинг кўз қаролигига тўла урғу беряпти. Айни чоғда мумтоз адабиётда маъшуқанинг қошларини ёй(камон)га, киприкларини ўқ(пайкон)га, менгзаш муомалага жуда эрта кирган ташбеҳлардан. Бироқ Фурқат мазкур анъанавий ташбеҳларни бир жонлантириш доирасига олиб киради-ки, натижада маъшуқанинг, кўз, қош, қабоғ, киприклар ҳам ўта назокатли тасвир ичида намоён бўлади. Шу байтдаги “фаттон” сўзини “фитнакор” маъноси билан уйғунлашган “ўзига тортувчи” маъносидаги “мафтункор” сўзи ўрнида тушунмоқ маъқул. Чунки, матладаёқ маъшуқанинг мафтункорлигига урғу бериб ўтилган. Шу ғазалдаги “Кокулингдан бўй олган боғнинг тупроғидур, Боғбон сотмоққа доим мушки соро тортадур” байтини ҳам шоирга хос бир топилма деб санаш мумкин: кокул, мушк, тупроқ ташбеҳларининг таносуби шоирга хос янгилик.
“Кечалар” сўзини радиф қилган бир ғазалида, худди “тортадур” сўзига ўхшатиб, бу сўзни турли маъноларда ишлатган. 7- байтда эса, муболаға ва ташхисни уйғун ҳолда қўллайди, маъшуқанинг соч қаролиги ва шундан юзага келган ҳусн гўзаллигини ғоят таъсирчан ифодалашга эришган:
Йул адошиб кўкда ой ҳоли паришон ўлмасун,
Бир мурувват кўргазу тарқатма гису кечалар
Аввало, маъшуқа гўзаллигидан мутаассир бўлган кўкдаги ой ўз йўлида адашиб қолади. Бу ҳам етмаганидек, маъшуқа тун каби қаро сочлари (гису)ни
Шу қадар ёйиб (паришон қилиб) ташлайдики, соч қоралиги  олдида тун қорлиги ҳеч бўлиб қолади. Кўкдаги ой бу қаролик орасида ўзини тамомила йўқотиб, йўлидан адашади. Бу каби тасвир Фурқат салафлари шеъриятида деярли учрамайди ёки учраса ҳам, анчайин бошқача шаклда келади.
Фурқатнинг “Келинчак” деб шартли номланган Фузулийга тазмин ғазалида  ҳам янгилик сифатида баҳолашга арзигулик сўз-тимсоллар, тасвирий восита вазифасини ўтаган калималар талайгина учрайди. Матладаги анъанавий сўз – тимсоллар доирасида “ғозадин юзларда тоб” ифодасини қўллайди. Бир қарашда, бу ифода у қадар тушунарсиз туюлади. Лекин “ғоза” сўзини “пардоз-андоз” маъносида англашиладиган бўлса, фикр ойдинлашади: маъшуқанинг юзи пардоз-андоз туфайли силлиқлашиб, товланиб, ялтираб кўринади. Иккинчи байтда устига заъфароний  (сариқ, олтин рангда) кўйлак ва арғувоний (қизил, Шарқда қип-қизил гуллайдиган дарахтни “арғувон”дейишган ва бу сўз истиора сифатида илк бор “Қутадғу билиг” да ишлатилган. Фурқат бу ўринда от туркумидаги сўзни – ий қўшимчаси воситасида сифатга айлантириб ҳам оригинал сўз – тимсол яратишга эришган Б. Ҳ.) камзул кийган, рўмолини пешонасига танғиган келинчакни тасвирлайдики, булар ҳам Фурқатгагина хос бўлган янгича тасвирлар саналади. Айниқса, сўзга бошқача маъно юклаш Фурқатда кўп учрайди. Масалан, “танноз”, “сатанг”, каби сўзлар жонли сўзлашув тилида кўпроқ салбий маъноларда ишлатилади. Бироқ, Фурқат, бу сўзларга-да ижобий руҳ беради:
Ғамза бирла ўлтурур, гаҳ жилвалар бирла юрур,
Турфа бир ноз, офарин, пуришва таннозу сатанг.
Шуниси қизиқки, “танноз”, “сатанг”, сингари сўзлар ўзидан олдин ишлатилган “пуришва” сўзи таъсирида тамомила ижобийлик касб этган. Қолаверса, байтдаги бошқа сўзлар ҳам мазкурларнинг “ижобийлашувини” таъмин этган.
Хулоса қилиб айтганда, Фурқат сўзга чечан шоир сифатида ҳар бир шеърида янгича сўз-тимсоллар қўллагани, анъанавий тасвир воситаларига янгича руҳ бағишлагани унинг ардоқли шоир бўлиб етишуви ва эларо катта эътибор топганини таъминлаган, дейишга тўла ҳақлимиз.