ТУТАШ  ТАҚДИР  ТАРАННУМИ (Камолиддин Марасулов)

Ўзбек мумтоз адабиёти ўзининг  жаҳонгашта намояндалари билан ҳам маш ҳур. Шундай дунё кезиб қалам тебратганлар орасида икки йирик ижодкор Бобораҳим Машраб ҳамда Зокиржон Холмуҳаммад ўғли  Фурқат алоҳида  ажралиб туради. Гарчи булар яшаган даврни  бир ярим асрдан зиёд вақт ажратиб турса-да, биз уларнинг кечинмаларида, дунёқарашида уйғунлик борлигини кўришимиз мумкин. Фикримизнинг далили ўлароқ  Раҳимбобо Машрабнинг машҳур “Кавлама” радифли ғазалига Фурқат томонидан боғланган тахмисни олайлик. Машраб ғазали қуйидаги матлаъ билан бошланади:
Эй сабо, ғамзодадурман, бистаримни  кавлама,
Чун шафақ олудаман, хокистаримни кавлама!
Ғазали 9 байтдан иборат. Ғазал тўлалигича  ишқи илоҳийга бағишланган. Шоир ушбу ғазалида дардлилар, ҳақ ишқида ёнганлар  хусусида  тўхталади. Изтиробдан кўзлари тўла ёш эканлигини, дардсиз касларнинг уйи вайронлар, заифлар ҳолидан бохабарлигини таъкидлаб ўтади:
Хонавайронлар билур афтодаларнинг  ҳолини
Эйки, маҳрам бўлмасанг, чашма таримни  кавлама.
Машраб дард соҳибидир. Бир умр юрагида Оллоҳга бўлган ишқи ловуллаб турган зот-Раҳимбобо дардсизларга, ишқсизларга “менинг қийналишим сабабларини, менинг ташвишларимни суриштирманглар!” демоқчи бўлади:
То кишига дард тегмай, бўлмади бағри  кабоб
Дилда дардинг бўлмаса, дарди саримни кавлама.
Ўзининг ғамгин, ғам ютган (ер ишқи, ғами) инсонлигини  таъкид этади.
Машраб билан Фурқат ўртасида қандай ўхшашлик, боғлиқлик мавжуд деган табиий  савол туғилади.  Биз  ўзимиз тадқиқ этган баъзи мулоҳазаларни келтириб ўтайлик:
1.    Ҳар иккиси ҳам ҳунарманд оиласида таваллуд топган.
2.    Икки шоир ҳам     бир вақтда – 7 ёшида  таълим олишни бошлаган.
3.    Фурқат ҳам Машраб ҳам зуллисонайн ижодкор бўлишган.  Ҳар икки ижодкор ҳофиз Шерозий ғазалла рига юксак ихлос би лан қараган.
4.    Фурқат лирик  ижоди намуналарининг асосий қисми ғазаллар сўнг мухаммаслар бўлса, Машраб шеъриятида ҳам салмоқли қисм ғазаллар ва мухаммасларга тўғри келади.
5.    Машрабнинг адабий мероси бизгача тўла етиб келмаган.  Фурқатнинг ҳам  кўпгина ёзганлари: ўзи қайд  этган рисола, манзума ва                                                                таржималар бизгача етиб    келмаган ёки ҳанузгача   топилмаган. Фурқат  илк бор шеърларини тўплаб  мажмуа қилган эди. Бироқ у ҳам ҳануз номаълумлигича  қолмоқда.
6.    Ҳар икки шоир  шеърлари улар тириклик чоғида, ундан кейин ҳам, машҳур ҳофизлар  томонидан қўшиқ қилиб куйланиб, кенг халқ оммасига етказилган, етказилмоқда.
7.    Яна бир ўхшаш жиҳати иккала ижодкор ҳам жаҳонгашта бўлганлар. Машраб  умрининг деярли 40 йилини сайру-саёҳатга  бахшида қилди. Ундан деярли икки аср кейин яшаган Фурқат у каби дунё кезди. Раҳимбобо Машрабнинг қадами етган ҳар бир гўшани: Самарқанд, Бухоро, Саудия Арабистони, Ҳиндистон, Шарқий Туркистон каби жойларни саёҳат қилиб чиқди. Шоҳ Машраб ҳаётида алоҳида ўрин тутувчи Қашқар, Хўжанд, Ёркент ҳам Фурқат назаридан четда қолмади. Таъкидлаш жоизки, Фурқат ҳам Машрабдек киндик қони тўкилган заминда эмас, ўзга юртларда оламдан кўз юмди.
Машраб ижодининг Фурқатга таъсири кучли бўлган. Айниқса, “Кавлама”  радифли ғазал Фурқатнинг диққатини тортган. Икки шоир қалби бир-бирига яқин эди. Оқибатда, Зокиржон Холмуҳаммад ўғли  юқоридаги                        ғазалга таҳмис боғлади: машраб ғазали тўққиз байтдан иборат,  лекин мухаммасда етти банд бор. Сабаби, Фурқат икки байтни ташлаб ўтади  (балки, шоир Фурқат  қўлидаги “Кавлама” радифли ғазал етти байтдан иборат бўлгандир). Ҳозир ўша  “четлаб ўтилган” байтларни келтирамиз:
1. Ҳажр тошидин зорру офат бошига  етган ўзум,
Киштийи мотамдадурман, лангаримни кавлама.
2. Етти дўзах ўртанур  афтодаларнинг оҳидин,
Оташи ҳажрида куйган мижмаримни кавлама.
Фурқат Машраб кўнглидаги, дард ва изтиробни жуда яхши тушунган дейиш мумкин. Йўқса, “Эй сабо, ғамзодадурман бистаримни кавлама”, деган шоҳ Машрабга “Ошиқи дилдодадурман дилбаримни кавлама” – дея жавоб ёзмаган бўларди.
Шеър қурилишида шундай ҳолатларни  кўрамиз:
1. Мухаммаснинг биринчи мисраси тўртинчи  мисрага, яъни Машраб ғазали байтларининг  1-мисраси Фурқат ёзган 1-қаторга мос келади:
Ғамдин озода билур озодаларнинг  ҳолини (Фурқат).
Хонавайронлар билур афтодаларнинг ҳолини (Машраб).
Ишқ савдоси тушиб бошимға, аҳволим хароб, (Фурқат).
То  кишига дард тегмай, бўлмади   бағри кабоб (Машраб).
2.  Баъзи бандларда эса тафовутлар кўзга ташланади. Масалан:
Фурқат: Неча кунлар ҳамдам  ўзга ваҳшию тайр айладим,
Машраб: Ломаконни шаҳрини бир ҳу била сайр айладим.
Фурқат: Гаҳ ўзимни сувға урдум, гоҳ ўтга дам бадам,
Машраб: Баҳри раҳматга кириб қилдим вужудимни  адам.
Хуллас, халқимизнинг ҳар икки атоқли сиймоси ижодидаги уйғун жиҳатлар, анъана  ва ўзига хослик масалалари тадқиқотчилар учун муҳим материаллар бериши табиий.