Навоийнинг хонаси. Афзал ёнбошлаб ўтирибди. Мулозим чой олиб келиб қўяди. Афзал чойни қайтариб ича бошлаганда иккита китоб кўтариб хаттот Султонали Машҳадий киради. Саломлашадилар.
АФЗАЛ (ўтириштач). Келингиз, мавлоно! Яхшиям толеъ-мизға Мир жаноблари борлар, йўқса сизни учратмак ўзунгиз нақшлайтурғон китоблар киби мушкулу ноёб бўлурмиди?!
СУЛТОНАЛИ (кулиб). Ҳай-ҳай, бул гинани аслида биз қилмоғимиз ўринли бўлурди. Негаким, айтишларича, тақсиримнинг ўзлари ушбу кезлар жаъми вузарони четлаб, давлат вазифаларин ёлғиз бажарур эмишлар?
АФЗАЛ (чой узатиб). Ажаб! Муболаға бобинда-да маҳо-ратинғиз хаттотликдин қолушмас эркон, мавлоно.
СУЛТОНАЛИ. Магарким, бул муболаға эрса, анда нечук, наинки биз — фақирлар, ҳатто Мир жанобларин ҳам ҳеч йўқламассиз?
АФЗАЛ (жиддий). Бул гинангиз ўринлидур, мавлоно. Фақат минг таассуфким, бу ҳол каминанинг хоҳишиға зид тарзда юз берур. (Маъюс бош чайқаб.) Ҳей, Мир жанобларин мансаб-дорлик кезлари хўб беҳ замонлар бўлғон эрконда. Ҳар бир вазифадор ўз юмушин вақтинда бажарғувчи эрди. Шул боис-ким, ҳеч ким ишдин толиқмас, боз устиға турфа анжуманларға-да, нафақат фурсат, балким иштиёқ ҳам беадад эрди.
СУЛТОНАЛИ. Алҳол саройда тутум ўзгармишму?
АФЗАЛ (бош чайқаб). Ҳа... Мир жанобларин қадамлари била гўёким саройни файз ва тартиб-адолат ҳам тарк этғон кибидур. Бир неча аъёну акобирлар борким, ўз вазифаларин унутушиб, яккаш султонға улфатбозлик қилмак пайинда бўлурлар. Шаҳаншоҳ эрса... айни дамлар майхўрлиққа ружу қўйғондур. Пойтахту вилоятларда бедодлиғ-адолатсизлиқлар ошиб борур. Хулласким, давлат юмушларидин ташқари, арзгўй-адолатталаблар ҳолин ҳам камина тингламаса, ўзга талабгор топилмас.
СУЛТОНАЛИ. Бизни афу этқайсиз, тақсир, гинамиз ноўрин эркон.
АФЗАЛ. Хўп, ўзунгиз бу кезлар не юмушлар-да машғулсиз — ҳар нечук биздек ночор аҳволда эмасдурсиз?
СУЛТОНАЛИ. О, тенгрига шукрким, асло ундоғ эмастур — биз Мир жанобларин пурнур офтоблари остинда бори таш-вишларидин холи туруб, мана бундоғ китобатлар қилурмиз.
АФЗАЛ. Бағоят омадлидурсиз, иним. (Китобларга ишора этиб.) Булар не хусусда баён этурлар?
СУЛТОНАЛИ (бир китобни очиб). Бул Миримизнинг шаҳзодаи валиаҳд Бадиуззамон Мирзоға туҳфалари эрур. То ҳазрат султонимизға қадар ўтмуш бир кўп подшолар ҳолотидин сабоқлар берур.
АФЗАЛ (китобни олиб, очаркан). Тасанно! Магарким таъ-бир жоиз эрса, устоз танни вужудға келтурғон эрсалар, сиз анға зап ярашуқли либос кийдирибсиз. (Китобни бериб.) Устоз бунда темурийлардин кимларни ибрат келтирмушлар?
СУЛТОНАЛИ (китобни очиб). Устознинг энг юксак олқишлариға сазавор бўлмуш зот — жаннатмакон Улуғбек ҳазратлари эрур. Хусусан, ушбу битиклар онинг таърифиндадур:
Анинг абнойи жинси бўлди барбод,
Ки давр аҳли биридин айламас ёд.
Ва лек ул илм сори топту чун даст,
Кўзи олдинда бўлди осмон паст.
АФЗАЛ. Ҳа. Темурийлар аро ҳеч ким ул зоти бобарокот киби маърифат, тижорат ва ободончилик-чун зўр бермағондур.
СУЛТОНАЛИ. Ҳақрост. Устоз битғонларидек:
Темнрхои наслидин султон Улуғбек,
Ки олам кўрмади султон анингдек.
АФЗАЛ. Улуғбек Мирзо ҳақинда бул киби мумтоз каломлар дегонлари чун олий мартаба Миримизга ва ул айтилғонларни зеб ила нақш этғонинғиз чун Сизға-да ҳар неча ҳамду санолар озлик қилур!
Султонали қуллуқ қилади.
Эмди, иншоолло, умед борким, шаҳзодамиз бул ўгитларни дил қатлариға мустаъмал жо этуб олғайлар. Зеро, Миримиз айтқонларидек, шоҳга яқин доно доно эрмас, балким донога яқин шоҳ шоҳ эрур.
Иккинчи китобни олиб, кўра бошлаганда сарой мулозими киради.
МУЛОЗИМ. Тақсир, сизни шаҳзода Музаффар Мирзо била Зулунбек кўкалтош истайдурлар.
АФЗАЛ. Дуруст. Тезда борурмен.
Мулозим кетади.
Кўрдингизму, иним? Камина неча кунлик орзуси ушалиб, бул саодат маснадиға етишғонда, нурафшон офтобимиз жамолин кўрғунча бўлмасдин тағи абри сиёҳлар соясига қайтмагимиз вожиб бўлди.
СУЛТОНАЛИ (ажабланиб). Ҳали, шу ерга келиб-да устозни кўра олмадингизму?!
АФЗАЛ (бош чайқаб). Армонким, йўқ. Ул киши ҳаммомда эрконлар. Хўп, бизнинг дуою саломимизни Миримизға етказурсиз.
СУЛТОНАЛИ (кузатиб чиқаркан). Ҳа, албатта.
Мулозим кириб, дастурхонни йиғиштиради. Китобларни мароқ билан кўздан кечиргач, пешонасига текизиб, токчага олиб қўяди. Сўнг чойнак ва дастурхонни олиб чиқади. Султонали бир дутор ушлаган ййгит билан киради.
СУЛТОНАЛИ. (ўтиришгач). Қани, дўстим, устоз ҳукмиға ҳавола этмакчи бўлғон ул наъманғизни авзал бир тингласак.
ЙИГИТ. Маъқул, тақсир.
Султонали ёнбошлайди. Йигит дуторни созлагач, чала бошлайди.