Навоий бирла Ҳусайний

Home icon Бош саҳифа»Ўзбек адабиёти»Мумтоз адабиёт»Навоийхонлик»Навоий бирла Ҳусайний - 6-кўриниш

Навоий бирла Ҳусайний - 6-кўриниш

Материал индекси
Навоий бирла Ҳусайний
1-кўриниш
2-кўриниш
3-кўриниш
4-кўриниш
5-Кўриниш
6-кўриниш
7-кўриниш
8-кўриниш
9-кўриниш
Ҳамма саҳифа

7 дан 10 сахифа

6-кўриниш

Ғира-шира қоронғулик. Узоқ-яқинда хўрозлар қичқирмоқда. Икки бор қарс овози эшитилади. Шам тутган мулозим киради. У «Буюрингиз, шоҳим» дея шамни шоҳнинг олдига қўймоқчи бўлади. Қалин тўшак устида, ёстиққа суянганча ўлтирган Ҳусайний шамни нари сураркан, «Муножот» дейди. Мулозим чиқади. Созанда-хонанда-лар «Муножот»ни бошлашади. Шоҳ шикаста овоз билан қўшиқ матлаъсини такрорлайди:
Кеча келгумдур дебон ул сарву гулру келмади, Кўзларимға кеча тонг отқунча уйқу келмади...
Саҳна секин ёришади. Шоҳ ғазал тугагунга қадар бўйин-кўкракларини уқалаб ўтиради. «Муножот» тугагач, мулозим киради.
МУЛОЗИМ. Шоҳим, такрор айтсунларму ёким бошқа бирин...
ҲУСАЙНИЙ (қарамасдан). Довот.
Мулозим чиқиб, ёзув анжомларини келтиради. Шоҳ унинг кирганини сезмасдан ўзича гапиради:
— Ҳа-а... шоир Сухайлий айтқонидек:
Соямдин ўзга ёр йўқ кимсадин етқон куни ғам, Лек қоронғу тунларимға қилмағай тоқат ул ҳам...
Мулозим ёзув аслаҳаларини бериб, чиқади. Шоҳ қоғозга бироз
ёзгач, ўзича маликага мурожат этишга тушади.
Фариштам!.. Эмди сени қайдин топурмен?.. Гар изингла борсам висолинг тағи насиб бўлғайму?!. Ёким ул манзилда сен маъсумани беҳишт боғига олғонлар, меним беадад гунаҳларим-чун томуғ ўтиға дучор этурларму?.. Наҳот, эмди сен-ла туш ёким хаёлотдағина розлашув қолғондур, холос?.. (Яна кўксини чангаллаб қолади.)
Чироқ ўчади. Бироздан кейин куй чалиниб, кўкимтир нур саҳнани ёритади, Ташқарида қизларнинг шўх кулгилари ва лапар айтишлари эшитилади. Малика Гулрухсор буларни эшитмайди — у қаттиқ бе-рилганча китобдан нусха кўчирмоқда. Канизак киради.
КАНИЗАК. Маликам, шаҳаншоҳ ҳазратлари келмакдалар.
ГУЛРУХСОР (шошиб тураркан). А? Қанилар?..
КАНИЗАК. Ҳозир ҳузуринғизда бўлғайлар.
Гулрухсор кийимларини тузатади. Канизак қоғоз-довотларни олиб чиқадй. Сафар кийимидаги Ҳусайний кириб эшик олдида тўхтайди.
ГУЛРУХСОР (таъзим этиб). Ассалому алайкум, яхши келдингизми, Бегим?
ҲУСАЙНИЙ (қош учириб). А? Бегим? Нечук ҳеч «шоҳим» демассиз?
ГУЛРУХСОР. Сиз — ҳама учун шоҳсиз. Вале фуқаролар ҳолидин гаҳ огоҳ, гаҳ ноогоҳсиз. Ёлғуз мен чун наинйи шаҳ, ва яна бексиз — ҳузуримда шаҳликдин озод, вале андин-да беҳсиз.
ҲУСАЙНИЙ (завқ билан маликани қучмоқчи бўлиб). Жоним! Мен — сафардада мудом сенинг ёдингла юрдим!..
ГУЛРУХСОР (четланиб, гинаомуз). Даъвоингиз балким ростдур. Вале нега ошкор этурсиз, эларо достон қилурсиз?!
ҲУСАЙНИЙ (тушунмай). Шама нечун — онгламадум?
ГУЛРУХСОР. Мен чун аталғон деб... ул таърифларнй аввал ғайр нигоҳлариға ҳавола этурсиз!..
ҲУСАЙНИЙ (кулимсираб). Ҳа.. Бунда гинаға асос йўқтур. Камина бир қадар ҳуснихатдин йироқмен, шул боиским, алар-ни хаттотларға берурман. Токим маҳорат-ла нақшлаб, андин сўнг маҳбубамға еткурғай деб.
ГУЛРУХСОР. Бегим, нақшларингиз монанди сиёҳга белан-миш чумоли изидек бўлсун-чи, ўзим бамисли қошға қўюл-миш ўсмадек келиштуриб кўчируб олурмен — зеро бирмунча хаттотликдин-да ҳунарим бордур, фақат ёт нигоҳлар алардин воқиф ўлмасалар бас.
ҲУСАЙНИЙ (уст анжомларни ечаркан). Биргина шул хусусда мунча баҳс. Гина не туфайлидур — рашкдинму ё истиғнодин?
ГУЛРУХСОР. Асло. Бул эҳтиёт ва... ибодин, Бегим.
ҲУСАЙНИЙ (анжомларни бераркан), Ҳар иккиси-да ўрин-сиздур. Аксинча, шоир — ошиқ Ҳусайний ўз маҳбубасин қан-доғ васф этғони эл аро достон бўлғониға не етсун!
ГУЛРУХСОР (таъкидлаб). Вале унутмағайларким, Бегим шунчаки ошуқ эрмас, аввало салтанат соҳибидурлар...
ҲУСАЙНИЙ. Навоий дебдурки:
Ишқ боғи ҳолотун сўр ошиқи огоҳдин —
Ким фазосинда тафовут йўқ гадоға шоҳдин!
ГУЛРУХСОР (ҳозиржавоблик билан).
Гадо ризқ топқонда тилаб, шаҳ топқуси талаб, Ки адлму аларға бўлса бир йўсун талаб!!
ҲУСАЙНИЙ (кулиб). Мағлубмен! Вале ҳануз истиҳола боисин билолмасмен. Не учунки ёр васфин таъриф этғон ошиқоналар Навоийни етти иқлимға машҳур этуру Ҳусайнийга эришдур?
ГУЛРУХСОР. Бегим, шоир Навоийнинг хаёлий маҳбубаси бир самовий юксакликдаким, онинг таърифи, бамисли тўлун ой ҳар хонадонга баробар нур сочқонидек, ҳеч кимсада ғайри фикрат туғдирмас. Сизнинг эрса... бир неча оилангиз, жория-ларинғиз бордур. Шул важдинким, ашъоринғизда битилғон тавсифу аъмолларни ўқиғонлар «султоннинг шамъи қайси гўшани ёритмақда эркон?» киби фикрларға-да бормаги мумкиндур. Боз устига Сиз таърифда муболағаға чунон эрк берур-сизким, сўнг, кундошларим билмасмену, аммо мен эл наз-дидин холи бўлолмасдин афканда юрурмен.
Ҳусайний ўйланиб қолади.
Бегим, ҳазрат Навоийнинг ушбу мисраларин хотирингизға келтурсангиз, ўтинчим равшанроқ онгланурмуди:
Аҳд қилдум: ишқ лафзин тилға мазкур этмаюн,
Тил неким, хомам тилидин тағи мастур этмаюн.
Барча элға фитна бўлғон кўзға мафтун бўлмаюн,
Ҳар киши наззора айлар юзни манзур этмаюн...
ҲУСАЙНИЙ (гапни бўлиб, кулги аралаш). Ҳузуринғизға толпуниб келғон шайдойингизни лоақал ўлтурмаккада изн бермасдин мулзам этмагингиз боиси шул эрса — биз ани қа-бул қилурмиз. (Қўли кўксида.) Минбаъд ишқ лавҳасинда неким нақш этсак, аввал Сизнинг назаринғиздин кечиртурмай( асло ўзға нигоҳларға ҳавола этмасмиз!
ГУЛРУХСОР (ним таъзим-ла). Ҳаргиз толеингиз завол кўрмасун, Бегим.
ҲУСАЙНИЙ (тантанали). Хўп, шоир Ҳусайний минбаъд мудом фармонингизда бўлур (Таъкидлаб.) Эмди, мабодо Султон Ҳусайин Мирзодинда бирор тилагингиз йўқму?
ГУЛРУХСОР (жиддий.) Олиймақом султонимиздин ҳам бул жорияларин бир ўтинчи бордур. Гар лутфла ижозат этсалар...
ҲУСАЙНИЙ. Ижозат, ижозат! Нейки тилагингуз бўлсун — айтингиз, муқаррар ижобот бўлғусидур!
ГУЛРУХСОР. Марҳаматли шоиру шоҳ султонимиз аҳду азм этсалар-да, ул зоти камилнинг шоирликлари менгаю, шоҳликлари ўзга даъвогарларға бўлса.
ҲУСАЙНИЙ (тушунмай). А? Бул не демакдур?
ГУЛРУХСОР. Бегим, Сиз сафар авойилинда-да менла бўлуб эрдунгиз. Қайтғоч, тағи бунга келмишсиз. Бека кундошларим... бу ҳолдин норизо бўлурлар...
ҲУСАЙНИЙ (хонтахта ёнига ўтираркан, қўл силкиб). Ҳе, истиҳолангиз шунданму?! Алар шу кунларига шукр этсунлар, акс ҳолда Бека Султонбегим ва Шаҳбону Бегимлар киби са-ройни тарк этмакларида эҳтимолдин холи эрмас.
ГУЛРУХСОР (шоҳ рўбарўсига ўтираркан). Бегим, гул ўз бутасинда азиздур. Завжаларингиз кўпи олий мартабали подшоҳларнинг қизлари ёхуд сингилларидурлар ва Сизнинг алар оллинда-да бурчингиз бордур. Боз устига ул жуфтларингиздин ўн тўрт ўғулу ўн бир қизингиз ҳам...
ҲУСАЙНИЙ (гапини бўлиб). Гулим, гар кўп бор завжланғон эрсам — бул шоҳлигим туфайлидин — яъни меним гуноҳимдур. Вале бека кундошларинғизнинг ҳеч биринда Сизни-кидек шакар тил билан инжу дил йўқлиги — аларнинг гуноҳларидур. Хуллас, бизда ўзга завжаларимизла розлашурға ҳеч қанча хоҳиш қолғон эрмас. Бинобарин, бул мавзуга чек қўйилғони дурустдур!
ГУЛРУХСОР (илтижо билан). Бегим, гарчандки мен аларнинг ҳеч бириға ёзуғлиқ истамасмен, вале канглум бийик бир нотинчлиқ сезмакдадур: магар ушбу ўтинчим рад этсанғиз, ногаҳ бир хунук ҳол юз бериб, дилингиз ранжитмаса эрди, дебон...
ҲУСАЙНИЙ (қатъий). Ҳей, Сиз не деюрсиз — мен ким Хуросондек улкан салтанат соҳиби эрсам — неча-неча балдаю вилоятлар арзи тобелик изҳор этсалару, наинким шул ўз ҳарамимда тартиб ўрнатурда ожизлик қилсам?!
Гулрухсор эътироз этмоқчи бўлганда, галиртирмай бўйнидан қучади. Чироқ ўчади. Бироздан кейин ҳижрон куйи ва унинг фони-да сўзсиз қўшиқ эшитилгач, яна саҳна ёришади. Ҳусайний ҳамон тўшак устида, кўксини чангаллаб ўтирибди. Пешонасига бир уриб қўйгач, ёнидан қоғоз олиб, тағин мурожаатга ўтади:
О, қоимсиз санам!.. Мана, мен аҳдимизга биноан, васфинг таърифинда янги ғазал битиб эрдим. Сен эрса ани ўзунгча нақшламакни ваъда айлағон эрдинг... Мен буни эмди кимға кўрсатурмен?..
Бироз жим қолади.
Ҳай, лоақал хаёлинг бўлсун, ўзунгга айтурмен. Бул шавқи сенингла кетғон мотамзада ошиқингнинг ўтмиш умриндаги энг масрур дамларин муҳрланмасйдур: (шикаста овоз билан ёзувни ўқийди.)
Кўз қорасун ҳал этуб ёздум сенга ажзу ниёз,
Кўз ёшумни ҳам сепуб ул номаға, эй сарвиноз.
Ишқ етқач ақлу ҳушу сабр ҳар ён бутрашур,
Ўт қаён юзланса вожибдур ул элға эҳтироз.
Ошкоро жон агар лаълинг сўзин айтур, валек,
Ёшурун ғунчанг била канглумни бордур ўзга роз.
Ул не қоматдурки, барча ростлар айлаб дуо,
Дерларки, бул гулшан аро ул сарф бўлсун сарфароз.
Шавқи сабрим нақдини айлай они кўрғач фидо,
Демаса айб айлаб ул маҳваш буларни кўпу оз.
Чун ҳақиқат нури ул ораз тажаллисиндадур,
Не ҳақиқат улки онинг ишқини ўйнар мажоз.
Эй Ҳусайний, ёр кўйи каъбаси наврўз эрур,
Не ажаб гар бенаволар айлар оҳанги ҳижоз...
Жим бўлиб қолади. Эшикдан Навоий кириб, секин томоқ қиради.
ҲУСАЙНИЙ (туриб, Навоий билан кўришгач). Келингиз, Алишер.
НАВОИЙ. Нечук, бир қадар... қарор топдингизму?
ҲУСАЙНИЙ (ўтиришгач). Ҳа, эмДи... қисмат шаҳлик аъмолин-да тан олмас эркон... Бунда ўзунгга келмиш юкни ўзунг тортурға маҳкум эрсанг... (Уфлаб.) Чорамиз қанчадур...
НАВОИЙ (гап буриб). Келаётиб... бир тоза ғазал эшитдим — бугун битилғонму?..
ҲУСАЙНИЙ (чуқур нафас олиб). Ҳе... Сиз эшутмағондур-сиз — шул боис янги қабул этғондурсиз. Аслида ул яралғондин буён бир кўп эамонлар ўтмуш. Ул дамларда оламда бир Гулрухсор аталғон санам бўлғувчи эрди. Ўшал маҳваш бир шай-дони беқарор айлаб, васфида шундаюн мисралар тиздирғувчи эрди...
НАВОИЙ. Кўрсак бўлурму?
ҲУСАЙНИЙ (ғазални узатиб). Малика... раҳматли бўлмасдин аввал каминанинг ишқномаларини то ўзи кўруб, таҳрир этмағунча ҳеч кимға кўрсатмаслик ваъдасун олиб эрди... Ушбу ғазал шикор асноси яралғон эрди. (Хўрсиниб.) Кечикибдур... Эмди бамисли кетиб қолғон нишонға отилғон ўқ — новак каби аросатдадур...
НАВОИЙ (бироз ўқиб, бош чайқайди). Аттангким, маликага буни кўрмак насиб этмабдур... Бағоят нозик ва ўтлуғ эркон... Вале, умед борким, Сиз онинг таърифин буткул айтуб бўлмағондурсиз. Бинобарин, вақтики келуб... хотирин ёд олғонда хомангиз тағи мўъжаз наволар биткусидур.
ҲУСАЙНИЙ (ёнидан яна бир битик оларкан, тушкин бош чайқаб). Бизнинг шодлигу шавқимиз-да ул тажаллисоз била кет-мушдур ва онинг васфинда минбаъд ушбу... дин ўзга ҳеч наво айтолмасмиз...
НАВОИЙ (қоғозни олиб кўз югуртираркан). Э... бул мар-сия-ку...
ҲУСАЙНИЙ (чуқур нафас олиб). Ҳа, ўқунгиз. Овоз била ўқунгиз — ўзум ҳам эшутмак истармен...
НАВОИЙ:
Заъфдин ўргамчи домиға йиқилғач чирмануб,
Ул чибиндек тўрлади ҳар ён танумни айлануб.
Лайлию Ширину Узро бордилар, ваҳ не ажаб,
Бўлмоғим вола сангаким, сен қолубсен сайлануб.
Вомиқу Фарҳоду Мажнун, ишқ ўтиға тузмаюн,
Бордилар, мен қолдум алардин ўтумға чуркануб.
Чуркануб қолғоч ўтумға, махфий истаб ғайрдин, ,
Ўлтурубмен турфа иш, кўрким кулумни буркануб.
Ҳажрида жонимға бедод айласам айб этмангуз,
Ким, қаттиқ ҳол эмуш айрулмак бировға ўргануб.
Ваҳ, не толеъдурки ғам шоми тушумға кирса ёр,
Бовар этмай уйқудин секраб қўпармен сескануб.
Ер кўйидин ўтарда бошима ёғса бало,
Анда айлармен таваққуф ҳар жиҳатдин куймануб.
Ранжу ҳижрон заъфидин тебранмагим имкон эмас,
Онча қувват қайдаким, кўюнгга борсам суркануб.
Эй Ҳусайний, жуз фано оҳанги маълум ўлмади,
Кўйидаким навҳа қилдунг заъф вақти ингрануб...
Дўстум... мен бандалик дардинғиздан не чоғлиқ ғамдил ўлсам, бул навоибномангиз ўқуб, тағи-да муттассир бўлдум ва Сизға қай сўз ила тасалли бурурға-да ожизмен..
ҲУСАЙНИЙ. Раҳмат. Сиздёк дўсти содиқни ато этғон тенгриға шукр. Ҳар он дилим ғамдин ўртанур, вале одам зотидин ҳеч бир кимсани кўрурға хушум йўқ эрди, Ташрифу мулоқотингиз дардимға бирмунча дармондек бўлди.
НАВОИЙ (ётиғи билан). Ундоқ эрса... бизнинг ҳам бир дўс-тона маслаҳатимиз бордур: эмди... ўзунгизни ҳарчанд узулатга олуб, афгор этсангизда натижа бўлмас. Бул тарафда эрса ҳудудсиз салтанат — элнинг нигоҳи Сиздадур... Одам тафтин одам олур: тахтга чиқуб, аҳли саройға кўриниш берсангиз, токим...
ҲУСАЙНИЙ (бош чайқаб). Наинки меним ҳолим шунга келса? ёким афтодалигим дўсту душманга намойиш этмак чун кўринаюнму?
НАВОИЙ. Йўқ, асло. Сиз салтанат соҳибидурсиз. Ўзунгизда андоқ қувват топингким, қўл синиғи енг ичра-ю, бош ёриғи тож остинда қолуб, фуқаро мамлакат ҳукмдори борлиғиға, бинобарин, ҳукумат ва адолат барқарорлиғиға ишонч ҳосил этсин.
ҲУСАЙНИЙ (тин олиб). Ҳей, бул дегонларингуз айтурға осондур, этғали эрса... дард бору дармон топилмас.
НАВОИЙ. Дўстум, фуқаро аҳволин-да бир хаёлға келтур-ғайсиз: салтанатнинг олис балдаю вилоятларидин не машаққатлар чекиб бунға келғон арзгўйлар Сизнинг муҳрингиз ёхуд бир калима амринғиз чун мустар юрурлар. Қачонким ҳукумат тарозусин бир палласида Сизнинг адолат тошунгиз турмас эркон, баъзи мансабдорлар эл ҳаққиға жабр этурлар. Хуллас-ким, ногиҳон адасиз дард тушғон бул бошинғизда айни дам тож юки ҳам мавжудлигин унутмағайдурсиз.
Шоҳ хаёлга ботиб, иккиланади.
Майли, бир мунча ўзунгизга келгунингизга қадар мен ҳам ёнинғизда туриб, ҳарна Сизға маслаҳат ва мулоқот-да мадад берурмен.
ҲУСАЙНИЙ (бироз ўйлагач). Майли... Сиз айтқонча бўлсун. Кийина бошлайди.

2 ПАРДА

<< Аввалги - Кейинги >>