Шинам сўри ёнига йўл-йўлакай гаплашганча кекса мударрис Шоий билан тийрак болакай — кичик шаҳзода Мўмин Мирзо келишади.
ШОИЙ. Эмди, шаҳзодам, «Тарихи Абомуслим»ни такрор қилурмиз — қани, унутмадинғизмукин?
МЎМИН. О, наинким унутмак — мен ани Паҳлавон бобоға айтуб, олқиш ҳам олдим!
Шоий (ўтиришгач). Ҳазрат Паҳлавон кўп закий кишидур. Андоғ эрса, қани, бизға-да айнан ул зотиға айтқонинғиздек баён этинг-чи.
МЎМИН. Хўп бўлур. Ул замонлар арабда алавийлар, умма-вийлар ва аббосийлар аталмиш уч гуруҳ мавжуд бўлуб, хали-фалик тахти уммавийларда эрди. Оз нуфузли бўлмуш ала-вийлар ўз тирикчиликлари ила машғул ва халифалик — бошқарув ишлариға аралашмас эрдилар.
Аббосийлар эрса мудом тахт эгалламак пайинда юришса-да, аммо кўп сонли ва жангари уммавийлардин ани олурга имконсиз эрдилар.
ШОИЙ. Ҳм, сўнги не бўлибдур?
МЎМИН. Тўқсон йил ҳалифалик қилғон уммавийлар жабр-зулмни беадад ошируб, наинким араб бўлмағон улуснинг, балким минглаб араб хонадонларининг-да ёстуқларин қуритғонлар. Хусусан, алардин бири — қонхўр жаллодлигила ном қозонмуш Ҳажжож ибн Юсуф йигирма йил халифалик қилғондур. Ондин аввал ҳам, кейин ҳам ҳеч бир ҳукмдор халққа ул ёвуздек зулм ўтказмағондур. Ривоят борким, Ҳажжож ўз қўли бирла юз йигирма минг кишини ўлдуртирғон эркан.
ШОИЙ. Хўп, ул жазои ноҳаққа мустаҳиқ бўлмуш шўрликлар кимлардур?
МЎМИН. Алар ўз юртларин ҳимоя этқонлар, гаровға олунғонлар, солуқ тўлай олмағонлардур. Жумладин, бизнинг хуросонлик аждодларимиз ҳам.
ШОИЙ. Хўп, бул бедодликлар охир қандоғ хотима топибдур?
МЎМИН. Аббосийлар сардори ўз улусиндин уммавийларга бас келадурғон куч топмағач, донийларин бизнинг Хуросон сори йиборур. Аларнинг бунда йиққон тарафдорлариға Абомуслим бош бўлур ва тадбир ҳам жасорат туфайлидин шуҳрат қозонғон ул зот катта лашкарга эга бўлгач, олти юз мингдин ортуқ арабни маҳв этуб Хуросонни озод қилур.
ШОИЙ. Абомуслим ўзи қандоғ киши эрди?
МЎМИН (бурро). Абомуслим ёши ўн тўққузда, баҳодур келбатли, саховатпеша йигит эрди. Авойили онинг ўзи ҳам қул бўлуб, уммавийлар жабрини ортуқ тортғон ва кўп яқинларидин жудо бўлғон ситамдийда эрди. Шу важдинким', мудом мотам либосин — яъни қаро кийюб юрур ва жанг асносидан ўзга пайт ҳеч кулмас эрди. Ул...
Ов кийими кийган, Ҳусайний киради. Устоз-шогирд туриб таъзим этишади.
ҲУСАЙНИЙ. Узр, маҳдум, сабоғингизни бўлдик.
ШОИЙ (қўли кўксида). Асло, шоҳим, Сизнинг олий ташрифинғиз бизлар-чун буюк илтифотдур.
ҲУСАЙНИЙ (Мўминни кўрсатиб). Нечук, шогирдингиз — кичик шаҳзоданинг идрок-иштиёқи сизни қониқтирурми?
ШОИЙ. Ваоллоҳ, кўз тегмасун, шоҳим, камина неча шаҳзо-даю олий зотларга таҳсил бериб, ҳаргиз бундоғ фарзанди донони кўрмағон эрдим. Худо хоҳласа, онинг камоли Сизни бениҳоя мамнун этғусидур!
ҲУСАЙНИЙ. Ҳай-ҳай, бул муболағангизни шаҳзодамиз чин олиб, кибр отун ҳаволатмасун эмди.
ШОИЙ (Мўминнинг елкасига қўлини қўйиб). Асло, шоҳим. Ўзинғиз имтиҳон этиб-да бул фирузбахтнинг идроку қувваи ҳофизасиға тан бермагингиз мумкиндур. Камина таълим бе-рурда мудом ўз рўбарўмда бола эрмас, улғайган кимсани тасаввур этурмен.
ҲУСАЙНИЙ (набирасига синовчан тикилиб). Биз ҳали буни синаб кўрурмиз. (Мўминга) Сиз бунга атонғизни чорланг-чи.
Мўмин «Хўп бўлур» дея югуриб кетади.
Маҳдум, не толеким, айни валиаҳдимизнинг дилбанди шундоғ фазилатлар намоён этур. Онга сиз мумкин қадар фозиллик ва комиллик сабоғин берғайсиз, токим салтанатимизнинг бўлғуси тождори айни рисоладагидек бўлғай.
ШОИЙ. Шоҳим, бул фақирнинг-да ёлғуз муроди шулдур — иншоолло бори айтқонингиз бекаму кўст ато бўлғусидур!
ҲУСАЙНИЙ (мамнун). Биз сизнинг ранжида хизматинғизни мунрсиб баҳолагумиздур. Эмди сизга рухсат.
Мударрис қуллуқ қилгач, чиқади. Шоҳ хонтахта устидаги китобни кўра бошлаганда Бадиуззамон билан Мўмин киришади.
БАДИУЗЗАМОН. Бузрукворимуз бизни истабдурлар?..
ҲУСАЙНИЙ (китобни ёпиб). Ҳа. Сўрмакчи эрдим, кичик Мирзонинг таълим сулукидин воқифмусиз, деб.
БАДИУЗЗАМОН (Мўминга синчков тикилиб). Ҳар нечук умед борким, танбеҳга сазовор бўлмағай деб.
ҲУСАЙНИЙ (бироз юраркан, Бадиуззамонга). Улуғ бобомиз Абулмансур Темурбек тақдирин мушоҳада этингиз: невчун ул фотиҳи жаҳон, беҳисоб лашкару валиаҳд фарзандлар бўлатуруб, бул фоний дунёни тарк этғони баробаринда оилаю салтанати ҳам паторатға юз тутғондур?
БАДИУЗЗАМОН (отасининг муддаосини унча тушунмай). Шу важдинким, онинг эътимодли вазири — яъни беҳудуд салтанатининг кўз-қулоғи бўлмиш шайх Нажмиддин риёкор эркон — ўшал нобакор барча кўрнамак — ҳиёнаткорларни шул қабоҳатға бошлағондур.
ҲУСАЙНИЙ (тасдиқлаб). Ҳа, ул беоқибат улуғ жаҳонгирға ҳурмат кўрсатиб, васиятин тугал адо этмак ўрниға мунофиқ-лйк йўлин тутуб, номақбул ишларни қилғондур... (Таъкидлаб.) Хўп, минбаъд ҳукмдор шул киби муртадларни ўзиға яқин тутмаслик чун не йўсун иш тутса бўлур?
БАДИУЗЗАМОН (бир оз ўйлагач). Албатта... бул жабҳадада биз сизнинг тажриба ва пандларинғизға суянурмиз, қиблагоҳ.
ҲУСАЙНИЙ. Андоғ эрса тинглангиз, башартики кўкда булут турса, билмассизким, андин ёғин келурми ёхуд шунчаки соя. Аксинча — офтоб эрса-чи?
МЎМИН. Шаксиз, андин ҳарорат била рўшнолик келур!
ҲУСАЙНИЙ. Офарин, Мадомики шундоғ эркон, ҳар бир соҳиби тахт ўзуни мажҳул булутға эрмас, нурафшон ҳур-шидға бўйламаги дурустдур.
БАДИУЗЗАМОН. Бузруквор, ошкорроқ баён этсанғиз, токим биз... пандингизни дил қатиға мустаъмал жо айласак.
ҲУСАЙНИЙ. Уқуб олингким, абр-булутлар беимон Нажмид-дин кибилар эрса, офтобу зиёвахш — Низомиддин Алишер эрур!
БАДИУЗЗАМОН. Бағоят тўғри таъриф этурсиз, онҳазрат, Муҳтарам Навоийнинг дилларида мудом адолат ва эзгулик нурлари барқ урур!
ҲУСАЙНИЙ. Хулосаи калом ушбуким, қачонки салтанат ихтиёри илкингизға ўтур — сизнинг-да ўз хос Алишерингиз бўлмаги жоиздур.
БАДИУЗЗАМОН (бош чайқаб). О, бузруквор, бул борада толеъ офтоби ёлғуз Сизғагина таважжуҳ этғондур. Мавлоно Датлатшоҳ   зикр этқонларидек:
Ломакондин то зуҳр ўлғунча ул зоти комил, Бас, замонлар айланиб, келғайдур ўзға замон.
Сиздин олдин-ку андоғини даврон билмабдур ва тағида қачондур кўрмаги ҳам маълум эрмас!
ҲУСАЙНИЙ (бироз юрвркан, мақтаганнамо бош тебратиб). Ҳм, магар атонгиз Ҳусайн султон бўлмаса эрди, анда Алишер ҳам бул кунги Навоий бўлмасму эрди... Биздин олдун муста-бид Абу Саид онинг шоиру фозил тағойиларин қатл эттуруб, ўзуни қувғин қилиб эрди... Ниҳол ҳар неча ноёб ўлмасун, башарти зарур замину парвариш йўқ эрса, камол ўрниға завол топқусидур.
Мўминнинг елкасига қўлини қўйиб, уқтиради.
Биз хатна тўйларинда шаҳзодамизға дорулфатҳ Астробод валийлиғин ваъда этқонмиз. Сиз эрса ато сифатинда бул қароғимизға мужассам ва мусаллам сабоқлар бермағинғиз фарз бўлур.
БАДИУЗЗАМОН (қўли кўксида). Иншоолло, онҳазрат, бул даъватингиз биз-чун қатъи дастуруламал бўлғусидур!
ҲУСАЙНИЙ. Биз онча муддат сайру шикор азиматиға туш-
қонмиз. Сафар оллидин иккингизга баъзи ақидаларимизни баён этдук. Эмди отланинғиз, бизни кузатиб қўйюрсиз.
Бирга чиқишади.