Чиғатой тили, "туркий" ёки "эски ўзбек тили", XV асрда Мовароуннаҳрдаги Темурийлар ҳукмронлиги даврида ҳамда XVI—XVIII асрларда Бухоро хонлигида Шайбонийлар ва Жонийлар даврида ўзининг энг ривожланган ҳолатига етган туркий ёзма-адабий тил бўлган. Бу тил XVIII—XIX асрларда Моғулистон хонлигида ва Қашғарий ерлари Чин империяси томонидан босиб олинган даврларда ҳам ишлатилган. Чиғатой тили тўғридан-тўғри ҳозирги ўзбек ва уйғур тилларининг илдизи ҳисобланади. Совет ҳокимияти ўрнатилгунгача, яъни 1930 йилгача, у ўзбек ва уйғур халқларининг асосий ёзма ва адабий тили бўлган. XIII асрдаги Чиғатой хонлигига боғлиқ бўлиб, Чингизхоннинг иккинчи ўғли Чиғатойхонга мерос қолган ерлар шу ном билан аталган. XV—XVI асрларда бу тил "туркий" ёки "чиғатой туркий" деб аталган. Масалан, Темурийлар сулоласидан бўлган Бобур ўз хотираларида Андижонликлар тили ҳақида ёзган ва унинг адабий тил билан ўхшашлигини таъкидлаган .
1924 йилда Советни ташкил қилинишидан олдин, чиғатой тили "эски ўзбек тили" деб расман қайта номланган. Америкалик олим Эдвард Оллворт бу ўзгариш чиғатой тилининг адабий тарихини "анча бузиб юборганини" таъкидлаган. Бунда айрим ёзувчилар, жумладан, Алишер Навоийга ўзбек маданий идентификациясини бериш мақсад қилинган. Чиғатой тили баъзан Хитойда "қадимий уйғурча" деб ҳам аталган .

Тарихи

Чиғатой тилининг ривожланиш босқичлари учта асосий даврга бўлинади:

Хоразм туркий ёки илк чиғатой тили (XIII—XIV асрлар);
Классик ва кечиккан чиғатой тили (IX—XIII / XV—XIX асрлар);
Замонавий ўзбек тили.

М. Ф. Кёпрюлюнинг фикрича, Хоразм туркий тили классик чиғатой тилининг тўғридан-тўғри аждоди ҳисобланади. Э. Н. Наджипнинг тахмин қилишича, туркман тили чиғатой тилининг дастлабки шаклланиши даврида унга таъсир этган, ва туркман уруғлари чиғатой тилининг ривожланишида иштирок этган.

Чиғатой тили қарахонлар ва уйғурлар тилидан келиб чиққан, бундан ташқари, Самарқанд ва Андижан лаҳжаларининг элементларини ҳам олади. Уйғур графикаси чиғатой тилида ёзилган биринчи асарларда муҳим роль ўйнаган.

Чиғатой тилидаги адабиётнинг манбалари Хоразмда пайдо бўлган. Унинг ривожланиши кўплаб тарихий ва маданий контекстлар билан боғлиқдир.

Чиғатой тилининг ривожланиши

Чиғатой тили қарлуқ, қипчоқ ва ўғуз тўдасининг яқинлиги ва фаол алоқа орқали тиллар орасидаги узвий алоқа натижасида надлаҳжалик тилига айланган. Тилнинг ўсиши жараёнида турк халқининг кўплаб лаҳжаалик шакллари бирлашган. У умумий қарлуқ грамматик асосига таянган, аммо Хоразмда ўғуз таъсири ва қипчоқ тиллари билан яқин алоқа давомида ушбу тиллардаги хусусиятлар ҳам кўзга ташланади.

Тюркологлар ўртасида чиғатой тилининг манзараси ва вақт чегаралари бўйича бир овозлик йўл тутишмаяпти, аммо одатда XIII—XIV асрдан XX асрнинг бошигача Туркистоннинг адабий тили эканлиги қайд этилмоқда.

Замонавий ўзбек ва уйғур тиллари, Афғонистондаги текен лаҳжаи, чиғатой тилидан ривожланган. Чиғатой тили қарлуқ-уйғур лаҳжалари асосида яратилган бўлиб, у Андижан ва Самарқанд лаҳжаларининг таъсирини қабул қилган. Чиғатойдаги адабиётда қипчоқ ва  шарқий ўғуз лаҳжаларининг алоҳида хусусиятлари ҳам ўз аксини топган.

Чиғатой тили юқори даражадаги адабий яратувчанлик ва терминология тўлиқлиги билан тавсифланади. У диний, фалсафий, илмий, юридик, ишбилармонлик ва эпистоляр жанрларда ижод қилинган асарларни ўз ичига олади.

XIV асрда Хоразм чиғатой тилининг маданий маркази бўлган. Тимурийлар даврида Ҳират, Самарқанд ва Шираз XV асрнинг биринчи ярмида асосий адабий марказлар бўлган. Тимурийлардан кейин Шейбанийлар Бухара, Самарқанд, Хоразм, Балх ва Фарғона чиғатой тилининг маданий марказлари бўлган

Тимур Тўхтамишга қарши 1391 йилда олиб борган юриши давомида Алтин тоғи жангида чиғатой тилидаги ёзувни ёзган. Бу ёзув уйғур ҳарфлари билан амалга оширилган бўлиб, ундаги матнда саккиз сатир чиғатой тилида ва уч сатир араб тилида, шунчаки Қуръондан фрагментлар ҳам жойлаштирилган.
XV асрнинг охирларидан бошлаб, чиғатой тилидаги адабий анъаналар, эски уйғур адабий маданиятидан кетишни ва замонавий ўзбекларнинг тиллари билан яқинлашишни кўрсатади. Бу даврда грамматик тизим замонавий ўзбек тилига хос хусусиятларни оралаштира бошлаган.
Андижонда, хусусан, XV асрнинг иккинчи ярмида ҳужжатлар чиғатой тилида тузилган ва уйғур графикасида ёзилган.
XX аср бошида чиғатой тили адабий тил сифатида ишлатилиб келинган, лекин унинг ўрнини стандарт ўзбек тили эгаллаб олди. Масалан, 1922 йилда Тошкентда чиғатой тилида "Ҳакимат" журналининг нашри амалга оширилди.
Бу маълумотлар чиғатой тилининг бой тарихи ва ўзгаришларини кўрсатиб, унинг марказий Осиёдаги туркий халқларининг маданий идентитасидаги аҳамиятини яққол намоён этади.

Чағатай тилида кўплаб машҳур шоирлар ва олимлар ижод қилган. Уларнинг баъзилари қуйидагилар:

Алишер Навоий (1441—1501) — Чағатай тилида энг муҳим шоирлардан бири бўлиб, ўз асарларида турк тилининг бойлигини ҳимоя қилган "Икки тил тўғрисида" асарини ёзган.

Бобур (1483—1530) — Муғал империясининг асосчиси ва "Бобурнома" автобиографияси муаллифи. Бу асар ислом адабиётида илк автобиографик жанр сифатида эътироф этилади.

Лутфий (1365—1465) ва Хайдар Хоразмий (ХV аср бошларида) — чағатай шеъриятининг муҳим вакиллари.

Дурбек — ХIV аср охири ва ХV аср бошларида яшаган узбек шоиридир, романтик шеърлар билан машҳур бўлган.

ХVI—ХVII аср узбек шоирлари: улар орасида Ўтемиш-ҳажжи, Низорий ва Машраб мавжуд.

Суфи Аллаёр (1644—1721) — "Саботул ожизин" асарини ёзган шоир, бу асар медрасаларда ўқитиш учун дарсликка айланган.

Субҳонқули-хон (1680—1701) — чағатай тилида тиббиёт ҳақидаги асар ёзган.

Абу Муслим тайёрлаган