Гильгамеш ҳақидаги эпос — инсоният тарихида сақланиб қолган энг қадимий адабий асарлардан бири. Бу асар қадимги Шарқ адабиётининг энг йирик намуналаридан бири бўлиб, асосан клинопись ёзувида аккад тилида ёзилган. Унинг келиб чиқиши милоддан аввалги XVIII—XVII асрларга бориб тақалади. Энг тўлиқ версияси XIX асрда Ниневия шаҳридаги Ашшурбанипалнинг клинопись кутубхонасида топилган. Асар 12 тош табличкада сақланган бўлиб, тахминан 3 минг бандни ўз ичига олади.

Асарнинг марказий қаҳрамонлари

Эпик асарнинг асосий қаҳрамонлари — Гильгамеш ва унинг дўсти Энкиду. Уларнинг асосий ҳикоялари қуйидагиларни ўз ичига олади:  
- Хумбаба (Хувава) билан жанг: Хумбаба муқаддас сидр дарахтзорини қўриқлайди. Гильгамеш ва Энкиду уни енгиб, ғалаба қозонади.  
- Осмон буқаси билан жанг: Бу қиссада Гильгамеш Инаннанинг (санам) муҳаббатини рад этгани учун, санам унга қарши осмон буқасини юбориши ҳақида ҳикоя қилинган.  
- Буюк тўфон ҳақидаги афсона: Бу қисса инсониятнинг пайдо бўлиши, улкан тўфон ва унинг оқибатлари ҳақида ҳикоя қилади.  

Асарнинг маънавий мазмуни

Эпос дўстлик, жасорат ва инсоннинг ўз тақдири билан муросаси ҳақидаги буюк гимн ҳисобланади. Асар инсоннинг абадийликни қидириши ва унинг ҳаётдаги вазифаси ҳақидаги фалсафий мулоҳазаларни ўз ичига олади. Гильгамешнинг ўзи тарихий шахс бўлган, у милоддан аввалги 2800—2700 йилларда Урук шаҳрининг ҳукмдори бўлган. Аммо вақт ўтиши билан у ҳақидаги ривоятлар уни қаҳрамон ва илоҳий шахс сифатида тасвирлай бошлаган.  

Эпик асарнинг аҳамияти

Гильгамеш ҳақидаги эпос қадимги дунё фалсафаси, космогония ва этика бўйича муҳим маълумотларни ўзида сақлайди. Унинг баъзи қисмлари қадимги Месопотамиянинг диний қарашлари ва ривоятларига асосланган. Асар, шунингдек, Гомернинг "Илиада" ва "Одиссея" асарларига қиёсланади, аммо улардан минг йил олдин ёзилган.  

Эпоснинг кашф этилиши

Эпоснинг биринчи қисми 1849 йилда Остин Генри Лэйард томонидан Ниневия шаҳрида топилган. 1872 йилда тадқиқотчи Жорж Смит унинг муҳим қисми — "Тўфон ҳақидаги қиссани" ўқиб чиққан ва бу кашфиёт улкан шов-шувга сабаб бўлган. Кейинчалик эпоснинг бошқа қисмлари ва фрагментлари турли жойларда топилган. Ҳатто 2015 йилда эпоснинг янги 20 бандини ўз ичига олган табличка ҳам кашф этилди.  

Гильгамеш ҳақидаги эпос инсоният маданиятининг бебаҳо мероси ҳисобланади. У нафақат тарихий аҳамиятга эга, балки адабий, фалсафий ва маданий жиҳатдан ҳам буюк асар ҳисобланади.

Гильгамеш ҳақидаги эпос сюжети

Гильгамеш ҳақидаги эпоснинг марказий қаҳрамонлари:  
- Гильгамеш — Урук шаҳрининг ярим-илоҳий ҳукмдори ва кучли жангчи.  
- Энкиду — табиат билан уйғун яшайдиган ёввойи одам, маъбуда Аруру томонидан гиламдан яратилган.  

Асарнинг асосий воқеалари

1. Энкидунинг яратилиши  
Урук аҳолиси Гильгамешнинг ҳаддан ташқари зўравонлиги ва ҳукмронлигидан норози бўлиб, санам Аруруга шикоят қиладилар. Санам Энкидуни яратади, унинг вазифаси — Гильгамешга қарши курашиш бўлади.
2. Энкидунинг цивилизацияга яқинлашиши  
Энкиду ёввойи табиатда яшаб, ҳайвонларни ҳимоя қилади. Гильгамеш унинг ёввойи ҳаётини ўзгартириш учун зукко аёл — Шамхатни юбориб, уни цивилизацияга жалб қилади. Шамхат билан учрашганидан кейин Энкиду одамлар орасига қўшилади, биринчи бор нон ва винони татиб кўради.

3. Гильгамеш ва Энкидунинг дўстлиги  
Энкиду Гильгамеш билан куч синашади, аммо улар тенгликда тугатади. Бу учрашув уларни дўстга айлантиради. Улар биргаликда қаҳрамонлик ишларини амалга оширадилар:
- Хумбаба билан жанг: Ҳар иккаласи муқаддас сидр дарахтзори қўриқчиси Хумбабани енгадилар.
- Осмон буқаси Гугаланна билан жанг: санам Иштарнинг қаҳрига учраб, уларга юборилган буқани енгадилар.  

4. Энкидунинг ўлими  
Гугаланнани ўлдириш маъбудларнинг ғазабини келтириб, Энкидунинг ўлимига сабаб бўлади. Энкидунинг ўлими Гильгамеш учун оғир зарба бўлиб, у инсоннинг ўлимга маҳкумлигини англайди.

5. Абадийлик қидируви  
Энкидунинг ўлими Гильгамешни абадийлик сирига олиб келади. У абадий яшайдиган инсон — Утнапиштим билан учрашиб, тўфон афсонасини эшитади. Гильгамешга абадийликка эришиш мумкин эмаслиги айтилади, аммо унга абадий ёшлик гули ҳақида маълумот берилади. Гулни топганидан сўнг, у битта ялпиз сувга тушганда, уни илон еб қўяди.

6. Гильгамешнинг Урукка қайтиши  
Абадийликка эришмаган Гильгамеш Урукка қайтиб, ўз қурган деворлари билан фахрланади ва ўз ишларининг одамлар хотирасида қолишини истайди.

Эпоснинг қўшимча қисми (XII қисса)

Асарнинг энг қадимий қисмида Энкидунинг нариги дунёга тушиши ва у ерда қолиб кетиши ҳақида ҳикоя қилинади. Бу қисса ўлимдан қочиб бўлмаслигини яна бир бор таъкидлайди.

Асарнинг турли версиялари

1. "Қадимги Бобил" версияси  
Бу версия XVIII—XVII асрларда аккад тилида ёзилган бўлиб, унинг алоҳида парчалари "Пенсильвания", "Йель" ва бошқа номлардаги табличкаларда сақланган. Бу версия тўлиқ эмас ва ёзувлари жуда эски ва тушунарсиз.

2. "Периферий" версияси  
Асарнинг бу версияси Хетт подшоҳлиги пойтахти Богазкўй ва Мегиддо шаҳридан топилган. Хетт ва хуррит тилларидаги парчалар XIV асрга тегишли.

3. "Ниневия" версияси  
Энг машҳур ва тўлиқ версия Ашшурбанипал кутубхонасидан топилган бўлиб, у XII қиссани ҳам ўз ичига олади. Бу версия VII асрда ёзилган.

Асарнинг аҳамияти

Гильгамеш ҳақидаги эпос нафақат адабий асар, балки қадимги Шарқ маданияти, диний қарашлари ва инсон тақдири ҳақидаги буюк фалсафий мулоҳаза ҳисобланади. У тарихий, эстетик ва маънавий аҳамиятга эга асарлар қаторидан жой олган.

Гильгамеш эпоси ва Библия ўртасидаги ўхшашликлар ҳақида

Гильгамеш эпосида XI табличада келтирилган Утнапиштимнинг ҳикояси катта қизиқиш уйғотган. Бу қиссада Утнапиштим Гильгамешга катта табиий офатдан қандай тирик қолганини сўзлаб беради. Бу ҳикояни илк бора Жорж Смит 1872 йилда "Халдейларнинг тўфон ҳақидаги қарашлари" номи билан таржима қилиб нашр этган. Ушбу таржима нафақат Британияда, балки бутун дунёда катта қизиқиш уйғотган.

Гильгамеш эпоси ва унинг манбалари
1914 йилда Арно Пёбель томонидан нашр этилган шумер таблицасида тўфон ҳақидаги ҳикоя келтирилган. Бу матн, эҳтимол, "Гильгамеш эпоси"даги тўфон қиссасининг бош манбаси бўлиб хизмат қилган. Кейинчалик у эпос билан боғланган.

Библия билан ўхшашликлар
Кўплаб тадқиқотчилар эпосдаги тўфон қиссасининг Библиядаги Нуҳ пайғамбар ҳикояси билан ўхшаш эканлигини қайд этишган. Бу ўхшашликлар қуйидагиларни ўз ичига олади:
- тўфон олдиндан огоҳлантириш.
- Кема қуриш буйруғи.
- Нафақат инсонлар, балки ҳайвонларни ҳам сақлаб қолиш.

Шунингдек, бу ўхшашликлар Библия ривояти айнан "Гильгамеш эпоси"дан келиб чиққан деган фикрларга сабаб бўлган. Ушбу гипотеза баъзи муҳаққиқлар томонидан Библиянинг илоҳий келиб чиқишига шубҳа қилиш учун асос қилиб кўрсатилган. (Библиядан аввалги қавмларга ҳам бу ривоят ваҳий қилинган бўлиши мумкин - Абу Муслим)

Умумий манба гипотезаси
Бошқа бир гипотезага кўра, "Гильгамеш эпоси" ва Библия тўфон ҳақидаги маълумотларни ўзаро эмас, балки умумий манбадан олган. Бунинг сабаби, тўфон ҳақидаги афсоналар кўплаб Яқин Шарқ халқларининг маданиятида учрайди.

Бошқа ўхшашликлар

- Энкиду ва Шамхат қиссаси Одам ва Ҳаво ҳикоясини эслатади:
- Энкиду ёввойи ҳаётдан маданий ҳаётга ўтишда Шамхатнинг роли.
- Одам ва Ҳавонинг худди шу каби "маърифатга эришиши".
- Сидури билан Гильгамеш ўртасидаги мулоқот ва "Воиз китоби" (Эккл. 9:7-10) ўртасидаги мазмун ўхшашлиги:
- Ҳаётдан лаззат олиш, меҳнатни қадрлаш каби маслаҳатлар.

"Гильгамеш эпоси" ва Библия ўртасидаги ўхшашликлар Яқин Шарқ маданиятларининг бир-бирига таъсир қилганлигини кўрсатади. Бу ҳикоялар нафақат диний, балки маданий тарихнинг ҳам бир қисми сифатида қизиқарли тадқиқотлар объекти бўлиб қолмоқда.

Абу Муслим