МАҒРУРЛИК УЙҚУСИ

Лукерья уйимда бỹлак яшамаслигини, бойвуччани дафн этгач, чиқиб кетажагини ҳозиргина маълум қилди. Тиз чỹкиб, бир соат ибодат қилмоқчи эдим, беш дақиқадан нарига ỹтолмадим, ỹйлаб ỹйимга етолмайман, фикрларим хаста, бошим хаста – тавбанинг нима фойдаси бор, ибодат қилдинг нима – қилмадинг нима, барибир гуноҳкор бандасан! Яна ажабланарлиси шуки, сира уйқум келмаяпти, ҳолбуки, оғир, беҳад оғир ғам-ситамлардан сỹнг, дастлабки руҳий портлашлардан кейин одамнинг уйқуси келади. Айтишларича,  ỹлимга маҳкум этилганлар сỹнгги тунда қаттиқ ухлар эканлар. Табиатан шундай бỹлиши керак, йỹқса одамнинг иродаси дош беролмай синиши мумкин. Диванга ётдим, барибир ухлолмадим.

Мен, Лукерья, касалхонадан ёллаганим ҳамшира – уч киши бỹлиб олти ҳафта мобайнида туну кун касалини боқдик. Пулни аямадим, аксинча унга сарф қилгим келаверди. Доктор Шредерни чақириб, ҳар келишига ỹн сỹмдан тỹладим. У ҳушига келгач, кỹзига камроқ кỹринишга интилдим. Буларни баён этишимнинг нима ҳожати бор! У оёққа тургач, хонамдаги алоҳида стол ёнига оҳистагина яқинлашиб, жимгина ỹтирди. Бу столни касал ётганида унга махсус сотиб олган эдим. Чиндан ҳам икковимиз сукут сақладик. Тỹғри, кейинроқ гаплаша бошладик, лекин оддий мавзудан четлашмадик. Мен, албатта атайин эзмаликдан, ёйилиб гаплашишдан қочардим, унинг ортиқча гап айтиб юбормаётганимдан хурсанд эканини ҳам сезиб турардим. Бу қилиғи менга табиийдек туюларди.  «Узил-кесил мағлуб бỹлганидан бениҳоя изтиробда, - деб ỹйладим, - демак, ỹтганларни  унутиш, кỹникиш учун имкон бериш зарур». Шу аснода сукут сақлардик, аммо мен ҳар дақиқа ỹзимни келажакка тайёрлардим. Назаримда у ҳам шайланарди, ỹзи ҳақида энди нималарни ỹйлаётганини билиш мени ғоят қизиқтира бошлади.

Яна бир гапни айтмасам, юрагим тошиб кетади: касал ётганида унинг тепасида туриб қанча фиғон чекканимни, қанча азобларга тоқат қилганимни биров билмайди. Фиғонларим фақат ỹзимга маълум, ҳатто Лукерьянинг нолаларини ҳам қалбимга яширганман. Мен унинг ҳеч нарсани билмай ỹлиб кетиши мумкинлигини тахмин қилиш у ёқда турсин, тасаввур ҳам этолмасдим. Аниқ ёдимда, аҳволи бир оз яхшиланиб, хавф чекиниб, сиҳати тиклана бошлагач, тез ва қатъий хотиржам бỹлдим. Устига-устак келажагимизни қỹя туришга, маълум муддат орқага суришга, ҳозирги аҳвол ҳақида қайғуришга аҳд қилдим. Ҳа, ỹшанда ғалати, ажиб бир ҳолга тушдим, буни ỹзгача ифода этишим мушкул: мен ғалаба нашидасини сураётган эдим, шу ҳақда ỹйлашимнинг ỹзиёқ, мени номаълум ҳисларга чирмаб ташларди. Қиш шу зайлда ỹтди. О, мен беҳад хурсанд эдим, умримда ҳеч вақт кỹнглим бу қишдаги  каби хуш бỹлмаган.

Биласизми, ỹша воқеага қадар, яъни хотиним билан орамизда ҳалокат юз бергунгача ҳар кун, ҳар соат мени эзиб келган ҳаётимнинг обрỹсизланишим ва полкдан кетишимга боғлиқ мудҳиш бир ташқи жиҳати мавжуд эди. Икки оғиз сỹз билан айтсам: менга нисбатан мустабидларча ноҳақлик қилинган. Тỹғри, ỹртоқларим оғир, балки, кулгили феълимни ҳазм қилишолмасди, мени ёмон кỹришарди, ҳолбуки, кỹп ҳолларда сиз учун буюк, сизга илоҳий туюлган, сиз сиғинадиган нарса айни  чоғда атрофингиздаги ỹртоқларингиз тỹдасини кулдиради. О, мени  ҳеч қачон, ҳатто мактабда ҳам яхши кỹришмаган. Мени ҳаммавақт, ҳар жойда ёмон кỹришган. Мени Лукерья ҳам ёқтирмайди. Полкдаги воқеа, гарчи мени яхши кỹрмасликларининг оқибати эса-да, тасодифан содир бỹлган эди. Буларни эслашимга сабаб: ёнингдан булут каби сузиб ỹтиб кетиши мумкин бỹлган турли сабабларнинг бемаъни йириклашуви, юз бермаслиги мумкин бỹлган тасодиф туфайли ỹлиб кетишдан баттарроқ ранж-алам йỹқдир. Ҳар ҳолда зиёли одам учун бундан ỹтадиган хỹрлик мавжуд эмас. Воқеанинг мағзи мана бу:

Театрда, танаффус пайтида емакхонага чиқдим. Гусар А-в икки гусар орасида, овозини баралла қỹйиб – бу ерда офицерлар ҳам кỹп эди – полкимиз капитани Безумцев даҳлизда жанжал кỹтарганини гапира бошлади. Гап орасида «афтидан капитан ғирт маст эди”, деб қистириб ỹтди. Уларнинг бу мавзудаги гаплари узоққа чỹзилмади, чунки  Безумцевнинг мастлиги ёлғон, даҳлиздаги «жанжал» жанжал дейишга арзимас ҳам эди. Гусарлар бошқа гапларга ỹтиб, тинчишди, аммо бу латифа эртасигаёқ полкимизга етиб бориб, шивир-шивир бошланди. Яъниким, гусар А-в, капитан Безумцев номини булғаётганда емакхонада полкимиздан фақат мен бор эканман, мен унга танбеҳ бериб тỹхтатмабман. Хỹш, нима учун мен танбеҳ беришим керак? Безумцевда алами бỹлса – бу уларнинг шахсий ишлари, мен аралашиб нима қилдим? Офицерлар эса бу шахсий масала эмас, полкка бевосита алоқадор эди, деб топишди. Нима эмиш, емакхонада полкимиз офицерларидан биргина мен бỹлганим учун ҳам емакхонадаги жамоага, жумладан, барча офицерларга полкимиз шаънига ва ỹз ғуруримга доғ тегишидан унча ғашим келмаслигини исботлаганмишман. Бу хулоса билан келишишим мумкин эмасди. Шунга қарамай, вақт ỹтган бỹлса ҳам, ҳали кеч эмаслигига, хатоимни тỹғрилашга, А-в билан муносабатимни ойдинлаштириб олишимга имконият борлигига шаъма қилишди. Мен буни хоҳламадим, қаттиқ ғазабланганим туфайли, мағрурлик билан рад этдим. Сỹнг ỹша заҳоти истеъфога чиқдим – бор гап шу. Мен полкни мағрурона, аммо руҳий чилпарчин бỹлган холда ташлаб чиқдим. Иродам заифлашиб, ақлан тубанликка шỹнғидим. Худди ỹчакишгандай ỹша пайтда синглимнинг эри Москвадаги шинамгина мулкимизни, жумладан, ундаги менинг озгина улушимни ҳам буткул совуриб юборди: мен бир чақасиз, кỹчада қолдим. Мен хусусий хизматга ёлланишим мумкин эди, хоҳламадим, офицерлар либосини ечиб қандайдир темир йỹлга боришни ỹзимга ор билдим. Уят бỹлса – уят, шармандалик бỹлса – шармандалик, тушкунлик бỹлса – тушкунлик-да, қанча баттар бỹлса, шунча яхши дедим. Мана шу баттарини танлаганимдан кейинги уч йилдан фақат қайғули хотиралар қолган, бунинг ичида Вяземскийнинг уйи хам бор эди. Бир ярим йил муқаддам Москвада бадавлат кампир – чỹқинтирган онам вафот этишидан олдин, сира кутилмаганда бошқа меросхỹрлар қаторида менга ҳам уч минг сỹм васият қилди. Мен танамга ỹйлаб кỹриб, ỹшандаёқ ёзуғимни белгиладим. Одамлардан тиланчилик қилиб юрмай, гаров кассаси очишга аҳд қилдим. Пул бỹлса бор, режам – бир бурчакни ижарага олиб – эски хотиралардан йироқда янги ҳаёт бошлаш эди. Қолаверса, қайғули ỹтмишим бутунлай барбод бỹлган номус-орим  мени ҳар дақиқа ҳар соат исканжага олиб турарди. Шундай аҳволда уйландим. Бу тасодифми, йỹқми билмайман. Аммо уни уйга бошлаб кираётганимда, дỹстни олиб киряпман деб ỹйловдим. Чунки чин дỹстга жуда-жуда зор эдим. Бироқ мен бу дỹстни ҳали маънан тайёрлаш, шакллантириш, ҳали мағлуб этиш лозимлигини аниқ-равшан билган эдим. Ỹн олти ёшли қизга, нотỹғри  фикрларга кỹмилиб ётган гỹдакка буларнинг ҳаммасини  бирданига тушунтириш мумкинмиди? Йỹқ! Айтайлик, тỹппонча билан боғлиқ ỹша ҳалокатли, тасодифий воқеа бỹлмаганда ỹзимнинг қỹрқоқ эмаслигимга, полкдошларим қỹрқоқ, деб ноҳақ айблашганига қандай ишонтира олардим. Бахтимга ỹша ҳалокат айнан вақтида юз берди. Тỹппончага чаккамни хотиржам тутиб, буткул зулмат ỹтмишимдан қасос олдим. Бундан ҳеч ким хабар топмаса-да, у билди, менга шуниси керак эди, чунки у менинг борлиғим, орзуимдаги келажагимнинг бор умиди эди. Менга ундан бошқанинг кераги йỹқ, зеро, у келажагим учун тайёрланаётган ягона одам эди. Унинг бор ҳақиқатдан хабар топиши, ҳеч бỹлмаганда ғанимлар сафига барвақт, ноҳақ ỹтганини билиши мен учун катта гап эди. Бу фикрдан фахрим тошарди. Энди унинг кỹзига аблаҳ бỹлиб эмас, балки ғалати одам бỹлиб кỹринаман: энди юз берган воқеадан кейин бу фикр мени аввалгидай ғашимга тегади: ҳар ҳолда ғалатилик айб эмас, аксинча, вақти келса, аёлнинг феълига ỹтиради. Хулласи калом, ечимни атайин орқага сурдим. Бỹлиб ỹтган воқеа хотиржамлигим учун етиб ортарди. Орзуларим учун ранглар тỹлиб тошганди. Орзуларимга ранг етарли дедим, у эса кутиб туради дедим: расволик ҳам худди  шунда – хаёлпарастлигимда!

Бутун қиш ниманидир кутиш билан ỹтди. Ỹзининг столчасига тирсакларини тираб ỹтирган чоғида уни ỹғринча кузатишни хуш кỹрардим. У уйдаги майда-чуйда ишлар билан ỹзини овутарди, кечалари жавонимдаги китоблардан олиб ỹқирди. Жавондаги китобларнинг саралиги ҳам, назаримда менинг фойдамга хизмат қиларди. У деярли ҳеч қаерга чиқмасди. Ҳар куни овқатланиб олгач, қош қораймай туриб уни сайрга бошлардим, тоза ҳавода юрардик, аввалгидек оғзимизга талқон солиб олмасдик. Мен ỹзимни жим эмасдай, бир-биримизга маъқул оҳангда гаплашаётгандай қилиб кỹрсатишга уринардим. Аммо айтганимдай, зоҳирий кỹринишимиз билангина «ширин суҳбат» қурардик. Мен ỹзимни атайин шундай тутардим, унга вақт бериш керак дердим, қизиқ, мен-ку унга зимдан қарашни хуш кỹраман, нима учун у менга қарамайди, деган ỹй  бир марта ҳам хаёлимга келмабди. Мен буни ҳадиксирашдан деб билдим. Қолаверса, касалликдан кейин унинг кỹринишида қувватсизлик, журъатсиз бир маъсумалик аниқ зоҳир эди. Йỹқ, кутгин, дедим ỹзимга-ỹзим, «унинг ỹзи дафъатан олдингга келади…»

Бу фикр менинг кỹнглимни ғоят чоғ қилди. Очиғини айтсам, баъзан ỹзимни-ỹзим атайин руҳан эзардим, қовурардим, гỹё ундан хафа эканимга ỹзимни-ỹзим ишонтирмоқчи бỹлардим. Бу маълум муддат давом этди. Менинг нафратим қалбимга илдиз отиб, мустаҳкамланиши мумкин эмасди. Бунинг шунчаки ỹйинлигини сезиб турардим. Ỹшанда каравот ва парда-тỹсиқ олиб келиб, никоҳни ỹзимча бузганим билан, уни ҳеч қачон жиноятчи сифатида тасаввур қилолмасдим. Унинг айби бỹйича енгилтаклик билан ҳукм чиқарганим бунга сабаб бỹлолмасди. Йỹқ, мен шунчаки, ỹша дастлабки куниёқ, ҳали каравот олмаёқ унинг гуноҳидан ỹтишни лозим деб топган эдим. Бир сỹз билан айтилса, бу менинг ғайриоддийлигим, тỹғри, аммо хулқий қоидаларга қаттиқ эдим.  Кỹзим олдида у шунчалар мағлуб этилган, енгилтак эди-ки, баъзан беихтиёр раҳмим келарди, айни чоқда хỹрлаш ғояси дилимни яйратарди. Орамиздаги тенгсизлик ёқарди менга…

Шу қиш мобайнида бир неча марта атайин яхшилик қилдим. Иккита қарздан буткул кечдим, бир бечора аёлга гаровсиз пул бериб юбордим. Бу ишларни хотиним билсин учун қилмадим, бу ҳақда унга  мутлақо оғиз очмадим: аммо аёлнинг ỹзи деярли тиз чỹкиб миннатдорчилик билдиргани келиб, меҳрибонлигимни ошкор қилди. Назаримда, аёлга яхшилик қилганимдан у мамнун бỹлди.

Апрель яримлаб, баҳорнинг нафаси келиб қолган эди. Қỹштабақа деразаларнинг кỹча томонини олиб ташлагач, сокин хоналаримиз қуёшнинг ёрқин шуълаларига йỹғрилди. Аммо қаршимда қалин булут қатлами турганидан, ақлимни қоронғилик пардасига ỹраётганидан бехабар эди. Мудҳиш ва машъум қатлам эди бу! Қатлам қандай йỹқолди кỹзим қандай очилди, ақлим қандай пешланиб, воқеаларни қандай фаҳм эта бошладим? Тасодиф юз бердими, ҳал қилувчи куннинг келиши бирдан тезлашдими, қуёш нурлари ỹтмаслашиб қолган ақлимда фикр ва идрокимни уйғотдими? Йỹқ, фикр ҳам, идрок ҳам мутлақо алоқасиз бу ерда. Юрагимда ỹла бошлаган томирчалардан бири тỹсатдан тирилди, бир титради-ю, ҳаётга қайтди ва қалбимдаги зим-зиёликни, зим-зиёда яшириниб ётган мени йỹлдан ураётган мағрурлик шайтонини ёритди. Бу кутилмаганда, тỹсатдан, оқшом арафасида, овқатдан кейин, соат бешларда содир бỹлди… ỹрнимдан сапчиб турдим…