ОДАМЛАР ОРАСИДАГИ ỸЗИМ ҲАМ ИШОНМАЙДИГАН ОЛИЖАНОБ

Ухлолмадим. Ухлаш қаёқда, бошим лỹқиллайди. Буларнинг ҳаммасини, ифлосликларнинг барчасини англаб етгим келади. О, нопоклик! О, мен уни қандай ботқоқдан чиқариб олдим! Ахир буни тушуниши, илтифотимни қадрлаши лозим эди-ку! Менга турли хаёллар, айтайлик, ỹзимнинг қирқ бирда эканим, унинг энди ỹн олтига тỹлгани ҳақидаги хаёл жуда ёқарди. Мана шунга мафтун эдим, тенгсизлик ҳисси ширин эди, оҳ, жуда ширин эди.

Мен, мисол учун тỹйни a Langlaise* фақат иккаламиз ва яна икки гувоҳ иштирокида (гувоҳларнинг бири  шубҳасиз Лукерья бỹларди) қилиб, ỹша заҳоти вагонга ỹтириб Москвагами (айтмоқчи, воқеа ỹша ерда бỹлган), бирон меҳмонхонагами жỹнаш ниятида эдим. У қаршилик билдирди, рухсат бермади ва мен холалари ҳузурига қиз узатувчи қариндошлар ҳузурига боргандай илтифот билан бордим. Ён босдим унга, холаларининг иззатини ҳам жойига қỹйдим. Мен яна бу маҳлуқларга юз сỹмдан пул бердим, устига яна ваъда қилдим, шубҳасиз, бу пасткашликдан озор чекмасин деб, унга лом-мим демадим. Пулни олгач, холалари ипакдек эшилиб қолишди. Сеп ҳақида тортишув бỹлди: унинг ҳеч вақоси йỹқ эди, ỹзи ҳам ҳеч нимани хоҳламасди. Мен унга ҳеч ниманг керакмас, деб ишонтирдим, сепни ҳам бỹйнимга олдим, мендан бошқа яна ким сеп қиларди? Келинг, ỹзим ҳақимдаги гапларга тупурайлик. Баъзи ғояларим билан уни ỹша дамнинг ỹзида таништиришга улгурдим, ҳеч бỹлмаганда умумий жиҳатларидан бохабар бỹлсин, дедим. Балки шошқалоқлик қилгандирман? Энг муҳими, ỹзини тутишга қанчалик уринмасин, у аввал бошиданоқ, бағримга муҳаббат билан отилиб кирди, кечалари қайтганимда кутиб олиб, ҳаяжон  билан, шивирлаб (ажиб, бокира шивир билан)  гỹдаклигини, болалигини, уйларини, ота-онасини гапириб берарди. Аммо мен бу завқ оташини совуқ сув қỹйиб совутардим. Менинг ғоям шундан  иборат эди. Унинг ҳаяжонларига мен сукут билан жавоб қайтарардим, албатта, бу онда хайрихоҳлигимни яширмасдим… шунга қарамай, у иккимизнинг тамоман бошқа-бошқа эканимизни, менинг турган-битганим жумбоқ эканини тез фаҳмлаб етди. Мен энг муҳими, шу жумбоққа зỹр бердим. Балки шу жумбоқни ечиш учун ҳам мен бу тентакликни кашф қилган эдим! Даставвал қаттиққỹллик – остона ҳатлаш билан шу қаттиққỹлликни татиди. Хуллас, ỹшанда мамнун юрган ҳолда ỹзимга хос тартиб турларини яратдим. О, бу тартиб ҳеч бир зỹриқишсиз, ỹз-ỹзидан яралди. Бошқача бỹлиши мумкин эмасди, мен бу тартиб тỹрини шафқатсиз шароит талабига кỹра яратдим, ахир ỹзимни чỹқитиб қỹёлмасдим-ку. Тартиб ҳақиқатга зид эмасми. Йỹқ, сиз охиригача эшитинг, одамга гуноҳ ортишдан олдин, сабабини  билиш керак… Эшитинг!

Нима деб бошласам экан, тушунтириш жуда оғир. Ỹзингни оқлашни бошласанг – тушунтириш оғир кечади. Биласизми, ёшлар кỹп нарсадан, масалан пулдан ҳам нафратланади, мен эса, пулга муккамдан кетган эдим. Пул устига ỹлигимни ташлаганим сайин – у нафасини ичига ютаверди. Катта кỹзларини жовдиратиб қараб, тинглаб, оқибатда жим қолаверди. Ёшлар олижаноблар, аниқроғи яхши ёшлар ҳам олижаноб, ҳам шиддаткор, шунданми, сабр-тоқатсиз, сал нарсага лов этиб ёнишади-ю, нафратларини яширишолмайди. Мен эса кенгликни истардим, кенглик уруғини унинг юрагига сепмоқчи эдим, таъбир жоиз бỹлса, юрак кỹзи билан кенгроқ қарашга ỹргатмоқчийдим. Тубан бир мисол келтирай: хỹш, мен қандай қилиб бундай феъл-атворли одамга гаров хазинамни тушунтира олардим?  Шубҳасизки, агар тỹғридан-тỹғри бу ҳақда гап бошласам, шуғулланаётган юмушим учун узр сỹрагандай бỹлардим. Шунинг учун ỹзимни мағрур тутдим, қарийб сукут билан гапирдим. Сукут билан гапиришга суягим йỹқ менинг, бутун умрим сукут билан гапиришда ỹтди, бошимга тушган мудҳиш савдоларни ҳам сукут билан енгдим. О, ахир мен қандай  бахтсизликларни бошимдан кечирмадим! Мени кỹкрагимдан итариб, худди кераксиз  матоҳдай итқитиб ташлашган эди, унутиб юборишган эди, буни ҳеч ким,  ҳеч ким  билмайди! Кутилмаганда бу ỹн олти ёшли «ойимтилла» разил одамлар тилидан мен ҳақимдаги ярамас гапларни эшитиб, ҳамма нарсадан хабар топдим, деб  ỹйлабди, эзгуликлар одамнинг фақат кỹкрагидагина қолганини эса фаҳмламабди. Мен эса сукутни сақлайвердим, айниқса, у билан бирга бỹлганимда тилим тиш ҳатламасди. Кечаги кунга қадар шундай давом этди. Нима учун «Ичимдагини топ», деб сукут сақладим? Мағрурлигим туфайли. Мен бу одам тỹғрисидаги бор ҳақиқатни, унинг кỹнглидаги яширин эзгуликларни ỹзи, тубан одамлар ҳикояси орқали эмас, балки ỹзи англаб етишини истардим. Уйимга бошлаб келар эканман, мен ундан тỹла ҳурмат, эътибор кутган эдим. Мен унинг бошимдан кечирган азобларим эвазига тиз чỹкиб ибодат қилишини хоҳлаган эдим – шунга арзирдим. О, мен ҳамиша мағрур бỹлганман, ҳеч қачон ỹртамиёнага тоқат қилмаганман, ё ҳаммасига эришишни ё ҳаммасидан биратỹла воз кечишни   истаганман. Яримта бахтга тоқат қилолмаганим, яхлит, бутунига интилганим сабабли ҳам «ỹзинг билиб ол ва қадримга ет» қабилида иш тутишга мажбур эдим. Ахир, ỹзингиз ỹйлаб кỹринг, агар мен унга тушунтиришни, айтиб туришни бошласам, ялтоқлансам, ҳурмат қилишини сỹрасам – гадодан нима фарқим қолади?.. Дарвоқе… дарвоқе… нима учун мен буларни гапираётибман?

Тентаклик, тентаклик, тентаклик ва яна тентаклик! Ỹшанда мен унга ёшларнинг олижаноблиги жуда гỹзал, аммо бир чақага арзимаслигини икки оғиз сỹз билан очиқ ва шафқатсизларча (шафқатсизлигимни таъкидлагим келади) тушунтирдим. Нима учун бир чақага қиммат? Шунинг учунки, ёшларга ҳаммаси осондай туюлади, олижанобликлари, енгил қỹлга киритилган, яъни хали аччиқ-чучугини татимай туриб, ҳаётдан олган дастлабки таассуротлари асосида юзага келган; вақти келиб, меҳнат исканжасига тушишгач, аҳволларини бир кỹрамиз. Арзон олижаноблик ҳамиша енгилтак бỹлади.  Ҳатто ҳаётини ҳам арзон-гаровга бериши мумкин – чунки қони қайнаб, кучи ошиб-тошиб ётибди, кỹнгли гỹзалликка жон-жаҳди билан интилади. Қани, оғир ва сокин, жарангсиз, ҳашамсиз, ғийбатларга тỹла, заррача шуҳрат келтирмайдиган, аммо қурбонлик талаб этувчи олижаноблик жасоратини олайлик-чи. Хỹш, бу жасоратни татиб кỹринг-чи, йỹқ-йỹқ, рад этасиз . “Ер юзидаги барчадан номуслироқ бỹлганингиз ҳолда жамоатга аблаҳ сифатида кỹрсатилган ёруғ юзли одам, қаердасиз?” - дейишга ҳақлиманми? Ҳа! Чунки мен бу жасоратни бир умр кỹтариб ỹтяпман. У аввалига мен билан астойдил баҳслашди, кейин жим бỹла бошлади, охири нафасини ютди, кỹзларини даҳшат билан очиб тинглади. Кỹзлари катта-катта эди… Шу аснода мен… мен унинг кỹзларида сокин, ёқимсиз, ишончсиз бир кулгини кỹрдим. Ана шу кулгиси билан мен уни уйга олиб кирдим. Тỹғрироғи, унинг бошқа борадиган жойи йỹқ эди…