МАЪСУМАНИНГ ҒАЛАЁНИ

Орамиздаги низо бундай бошланди: ҳеч кутилмаганда у пулни ỹз хоҳишига кỹра берадиган, буюмларни меъёридан ортиқ баҳолайдиган бỹлди, бу ҳам етмагандек, мен билан икки марта баҳслашди. Ён босмадим. Шу пайтда оёғимиз остидан капитаннинг беваси чиқиб қолди.

Бева кампир медальонни, яъни марҳум эрининг совғаси, демак, қадрли ёдгорликни олиб келди. Ỹттиз сỹм бердим. Минғирлаб, арз-дод қилиб, буюмни асрашимизни илтимос қилди – асрамай нима қилардик. Хуллас, беш кундан кейин яна пайдо бỹлиб, саккиз сỹмга ҳам арзимайдиган билакузукка алмаштириб беришни сỹради. Мен шубҳасиз, рад этдим. Ỹшанда бу айёр кампир хотинимнинг кỹзида меҳр кỹрганми, ҳарҳолда мен йỹғимда келиб, муддаосига етди – у медальонни билакузукка алмаштириб берибди.

Бундан хабар топишим билан қисқа, аммо қатъий, жỹяли гапимни айтдим. У тỹшак устида ерга тикилганча ỹтирар, ỹнг оёғининг учини ликиллатиб, гиламчани уриб-уриб қỹярди (бу унинг маънодор ишораси) лабларида истеҳзо қотган эди. Шунда мен, овозимни мутлақо кỹтармасдан, пул меники эканини, ҳаётга ỹз кỹзларим билан боқишга ҳаққим борлигини, уни уйга таклиф қилганимда, ҳеч нарсани яширмаганимни хотиржам бир алфозда эслатдим.

У эса бирдан сапчиб турди, аъзойи бадани титради, кейин – нима деб ỹйлайсиз – депсина бошлади: шу туриши ваҳшийликнинг ỹзи эди, тутқаноқ эди, тутқаноғи тутган  ваҳший эди. Мен ҳайратдан муз қотдим: бу  қилиқни сира кутмагандим. Аммо ỹзимни йỹқотмадим, ҳатто қимирламадим, ỹша хотиржам овозда бундан буён юмушларимга аралашиш ҳуқуқидан маҳрум этажагимни маълум қилдим. У башарамга қараб туриб хахолади-да, уйдан чиқиб кетди.

Гап шундаки, менсиз уйдан чиқишга унинг ҳақи йỹқ эди. Тỹйдан олдиноқ шунга келишган эдик. Кун бỹйи қайлардадир санқиб, кечқурун қайтди – чурқ этмадим.

Эртасига эрталабдан яна ғойиб бỹлди, индинига ҳам. Кассани беркитиб, холалариникига бордим. Тỹйдан кейин улар билан борди-келдини йиғиштириб қỹйган эдим. Остоналарини ҳатлашга мажбур бỹлдим: бу ерга қадам босмабди. Холалари гапларимни диққат билан эшитиб, «Сизга ҳали бу ҳам кам», деб мазах қилишдан тойишмади. Кулги бỹлишимни билардим. Ỹша заҳоти кичик холасига – қариқизга юз сỹм ваъда қилиб, оғдириб олдим, йигирма бешини нақд санаб бердим. Икки кундан кейин у уйимга хунук хабар билан келди: «Поручик Ефимович деган одам, сиз билан бир полкда хизмат қилган офицер сувни лойқалатиб юрибди». Ҳайратда қолдим. Бу Ефимович деганлари полкда менга нисбатан разиллик қилгани етмагандай, бир ой муқаддам гаровга нарса қỹйиш баҳонасида кетма-кет икки марта уйимга беҳаёларча  келиб, хотинимга шилқимлик қилган эди. Ỹшанда унга яқинлашиб, муносабатларимизни унутмай, уйимга қадам босишга журъат этмаслигини айтгандим: иш бу даражага бориб етиши хаёлимга ҳам келмаганди, шунчаки суллоҳ деб ỹйловдим. Мана энди холаси хотинимнинг ỹша суллоҳ билан учрашув тайин қилганини, бу иш уларнинг эски танишлари, полковникнинг беваси  Юлия Семеновна раҳнамолигида амалга ошганини маълум қилиб турибди: «Хотинингиз ỹшаникига қатнаяпти».

Бу тафсилотларни қисқартираман. Бу иш охир-оқибатда менга уч юз сỹмга тушди. Аммо икки кун ичида мақсадга эришдим: қỹшни хонада туриб, қия очиқ эшикдан хотинимнинг Ефимович билан биринчи render – Vous* гувоҳ бỹлиш, гапларни эшитиш имкониятини қỹлга киритдим. Бу воқеага тайёргарлик кỹраётган пайтимда, бир кун аввал, жуда қисқа давом этган, аммо мен учун ниҳоятда муҳим ҳодиса юз берди.

Кечқурун у ёқдан-бу ёққа юрди, тỹшакка ỹтирди, менга тикилиб, масхаралаб тиржайди, оёқ учларини қимирлатиб гиламчага тап-тап урди. Унга қараб туриб, дафъатан калламга бир фикр урилди: ỹтган ой давомида, тỹғрироғи ỹтган икки ҳафта мобайнида феъл-атвори жуда ỹзгариб кетди: қандайдир асовлик, ҳужумкорлик беҳаё дея олмайман, аммо бетартиблик, изтиробга мойиллик пайдо бỹлди. Буларни сиртига чиқармасликка ювошлиги сабаб эди. Изтироблари чегарадан чиққан бỹлса-да, ỹзини зỹрлаб ушлаб тургани, бу учун ỹзидан-ỹзи ҳазар қилаётганини сезмаслигим мумкин эмасди. Бунақалар бир қутурмасин, қутурса жиловлаб бỹлмайди. Шунақа пайтда улар айтадиган, қуюшқондан чиқиб кетадиган гапларни эшитиб, қулоқларингга ишонмайсан. Қалбан бузуқликка одатланганлар эса, аксинча юмшатадилар, қабиҳликларини ҳам батартиб, илтифот билан юзага чиқарадилар, ана шу разилликларида устунлик қилиш даъвоси бỹлади.

Ỹша куни у асовлик билан арқонни узди:

- Дуэлга чиқишга қỹрққанингиз туфайли полкдан ҳайдаб юборганлари ростми? - деб сỹради у кутилмаганда, кỹзларида эса ỹт чақнади.

- Рост, офицерларнинг қарори билан полкни ташлаб кетишимни сỹрашди, унга қадар ỹзим истеъфога чиқаман деб ариза берган эдим.

- Қỹрқоқ сифатида ҳайдашганми?

- Ҳа, улар шундай айб қỹйишди менга. Лекин дуэлдан бош тортишимга сабаб қỹрқоқлик эмас. Менинг шахсимни ҳақорат қилишмаган ҳолда дуэлга чақирсам бемаънилик бỹларди. Мен уларнинг  мустабидона қарорларига бỹйсунмадим.

Билиб қỹйинг,  шу ерга келганда ỹзимни тутолмадим,  ỹз ҳатти-ҳаракати билан бундай мустабидликка, оқибатларини била туриб қарши бориш, ҳар қанча дуэлга чиқишдан кỹпроқ жасорат, мардлик талаб қилади.

Мен ỹзимни тута олмадим, шу гапларим билан гỹё ỹзимни оқлашга уриндим: унга эса худди шу - янада тиз чỹкиб, хỹрланишим керак эди. У ғазаб билан кулди.

- Уч йил Петербургда дайдиларга ỹхшаб тиламчилик қилиб, биллиард столларининг тагида ётиб қолганларингиз, ростми?

- Мен Сеннада, Виземскийнинг уйида ҳам ётиб қолардим. Полкдан кейин жуда кỹп ҳақоратли тушкун онлар бỹлди, аммо руҳан чỹкмадим, чунки  қилғилиғимни ỹшанда биринчи бỹлиб ỹзим айблаган эдим. Тушкунлигим боиси, ỹшандаги  аҳволимдан умидсизликка берилиш оқибатида ақлим ва иродамнинг ожизланиб қолганидан эди. Буларнинг бари ортда қолди...

- О, сиз эндиликда кỹзга кỹринган одамсиз - пулдорсиз!

Яъни, бу гаров кассасига қилинган истеҳзоли ишора эди. Мен ỹзимни қỹлга олишга улгурдим. Унинг мени янада ҳақоратлашга олиб борувчи тушунтиришларимга чанқоқ эканини сездим - бунга эришишига йỹл бермадим. Чорловчининг қỹнғироғи айни муддао бỹлиб, залга чиқдим. Орадан бир соат ỹтгач, у тỹсатдан кийинди-да, уйдан чиқаётиб рỹпарамда тỹхтаб, шундай деди:

- Ҳар ҳолда сиз булар ҳақида тỹйдан олдин оғиз очмаган эдингиз?

Мен жавоб бермадим. У чиқиб кетди.

Хуллас, эртасига чỹнтагимда тỹппонча билан қия очиқ эшик ортида туриб тақдиримнинг қандай ҳал этилаётганига диққат билан қулоқ тутиб турардим. У ясан-тусанда ỹтирарди, Ефимович эса унинг рỹпарасида қийшангларди. Хỹш, нима бỹлди, ỹзим сезмаган ҳолда, нимани ỹйлаган бỹлсам (номусим ҳаққи гапираман буни), нимани кỹнглим сезган бỹлса, кутган бỹлсам ỹша юз берди. Билмадим, тушунарли қилиб сỹзлаяпманми?

Бỹлган воқеа мана бундай: эшик ортида туриб, уларнинг суҳбатига бир соат қулоқ тутдим, бир соат мобайнида олижаноб юксак ҳис-туйғу эгаси бỹлган аёлнинг оқсуяк мазҳабидан чиққан бузуқ, қалби нопок, бераҳм ҳайвон билан олишувига гувоҳ бỹлдим. Бу маъсума, бу камгап, бу содда жувон шунча гапни қаердан билади, деб ҳайратга тушдим. Оқсуякларнинг севимли комедияларини тỹқувчи зукко муаллиф ҳам бузуқ ишларга ҳиммат камарини боғловчиларга нисбатан олий нафрат ва дỹлвор кулгу уйғотувчи бундай масхарали саҳнани ỹйлаб тополмаган бỹларди.  Унинг гапларида, сỹзларида қанчалар шукуҳ, тезкор жавобларида қанчалар ỹткирлик, мулоҳазаларида қанчалар ҳақиқат, айни чоқда қизларга хос соддалик бор эди! Малъун Ефимовчининг севги изҳорига, қилиқларига, гапларига жавобан кỹзларига қараб мазах қилиб куларди. Муддаога осонлик билан, бир хуруждаёқ эришиш ниятида келган Ефимович унинг қаршилик қилишини кутмаган экан, дарров чỹкди. Мен дастлаб унинг ҳатти-ҳаракатини “Бузуқ, аммо оқила мавжудотнинг нархини ошириш мақсадидаги ноз-фироғи”, деб оддий ноз-карашмага йỹйишим мумкин эди. О, йỹқ, ҳақиқат қуёш янглиғ порлаб, шубҳаларга ỹрин бермади. Менга нисбатан бỹлган ғайритабиий ва шиддатли нафрати туфайли, тажрибасиз бу жувон мана шундай учрашувга журъат қилиши мумкин эди, аммо эркакнинг пинҳона муддаоси сув юзасига қалқиб чиққач, унинг кỹзи очилди. Бу мавжудот қандай қилиб бỹлмасин мени ҳақоратлаш қасдида бетоқат тỹлғониб, ҳатто бу балчиқдан ҳам  ҳазар қилмади, аммо бетартибликка чидам беролмади. Айнан уни, кỹкрак сутидай покиза, бокира, олий мақсади бор жувонни Ефимович ёки унга ỹхшаш бирор бошқа оқсуяк махлуқ йỹлдан оздира олармиди? Аксинча, у фақат масхара бỹлди. Хотинимнинг қалбида бор ҳақиқат уйғонди ва ғазаб юрагидаги аччиқ истеҳзони юзага чиқарди. Қайтараман, бу масхарабоз охир-оқибат бутунлай чỹкди, тумтайиб олди, саволларга ҳам беҳуш жавоб қайтара бошлади, ҳатто тубанлик билан ỹч олиш қасдида хотинимни ҳақорат қилиб қỹймасин, деган қỹрқув баданимга тарқади. Яна такрорлайман, бу саҳнани қарийб ҳайратсиз тингладим. Мен гỹё таниш воқеага дуч келгандай эдим. Мен гỹё у билан учрашиш ниятида йỹлга чиққандим. Тỹппонча олволганимга қарамай, мен ҳеч нимага ишонмай, ҳатто айбномаларга парво қилмай келдим - бу айни ҳақиқат. Шундай экан, мен уни бошқача тасаввур этишим мумкинмиди? Хỹш, мен нима учун севдим, нима учун эъзозладим, нима учун уйландим унга? О, менга нисбатан нафратининг нақадар улуғлигига, айни пайтда, ỹзининг қанчалар бокиралигига ỹша онда амин бỹлдим. Шартта эшикни очиб, бу масхарабозликка чек қỹйдим. Ефимович сапчиб тушди. Хотинимнинг қỹлидан олиб, мен билан юришни сỹрадим. Ефимович дарҳол ỹзига келди, жаранглаб, яйраб кулди.

- О, илоҳий эр-хотинлик ҳуқуқига монелик қилолмайман, олиб кетинг, олиб кетинг! Аммо билиб қỹйинг, - деди у изимдан, - олижаноб одамларнинг сиз билан олишуви бемаънилик бỹлса ҳам, аёлингиз ҳаққи ҳурмати хизматингизга тайёрман... Агар журъат қилолсангиз албатта...

- Эшитяпсизми, - дедим унга, остонада бир нафас тỹхтатиб.

Уйга етгунча, йỹл бỹйи чурқ этилмади. Мен уни қỹлтиқлаб олган эдим, бунга қаршилик билдирмади. Аксинча, у беҳад ҳайратда эди, аммо ҳайрат пардаси уйга етгач кỹтарилди. Уйга кириб стулга ỹтирди-ю, менга бақрайиб тикилди. Унинг рангида-ранг қолмаган эди: лаблари шу дамда истеҳзога мойиллик билан чимирилса-да, кỹзларида олишувга даъват этувчи қатъийлик, улуғворлик бор эди: назаримда дастлабки дақиқаларда тỹппончадан отиб ỹлдиришимга қаттиқ ишонган эди. Аммо мен индамай тỹппончани чỹнтакдан чиқариб, стол устига қỹйдим. У бир менга, бир тỹппончага қараб қỹйди (Тỹппончанинг унга таниш эканига диққатингизни тортаман. Шу дỹконни очганимдан бери  ỹқлоғлик туради. Кассани очар чоғимда катта итларни ҳам, Мозерга ỹхшаб бақувват малайларни ҳам ушламасликка қарор қилдим. Мижозларимга эшикни ошпаз хотин очади. Бироқ бу ҳунар билан шуғулланувчи одам ҳар эҳтимолга қарши ҳимоя чораларини ỹйлаб қỹймаса бỹлмайди. Шу сабаб тỹппончам ҳамиша ỹқлоғлиқ туради. У уйимга келган дастлабки кунлардаёқ, тỹппончага қизиқиб қолди, сỹраб-суриштирди, мен ҳатто тỹппончанинг тузилишию қурилишини тушунтириб бердим, ҳатто ỹзи ҳам отиб кỹриб, мỹлжални бехато уришига ишонди. Буни унутманг). Унинг қарашидаги қỹрқувга эътибор бермай, ярим ечинган ҳолда  тỹшакка чỹзилдим. Соат ỹн бирдан ошган. Мен ỹлардай ҳолдан тойган эдим. У жойида яна бир соатча қимирламай ỹтирди, кейин шамни ỹчириб, кийимларини ечмай девор томондаги диванга ётди. Биринчи марта бошқа ётди – буни ҳам эслаб қолинг.