МЕН КИМУ  У  КИМ ЭДИ

…Ҳозирча у шу ерда,  менга бирмунча осонроқ,  дам-бадам келиб термуламан: эртага олиб кетишади -  ёлғиз қоламан – унда ҳолим нима кечади? У ҳозир катта хонада: устига мовут қопланган қарта ỹйналувчи икки стол бирлаштирилиб қỹйилган – у шу стол устида ётибди, эртага тобут келади, оппоқ ёғочдан ишланган, оппоқ тобут: дарвоқе гап бу ҳақда эмас… Мен у хонадан – бу хонага юра-юра воқеани ойдинлаштирмоқчиман. Олти соатдан бери  ойдинлаштираман дейман-у, хаёлимни бир нуқтага тỹплай олмайман. Фақат юраман, юраман, юраман… Воқеа бундай бỹлган. Мен бир бошдан, тартиб билан (тартиб!) айтиб берай. Жаноблар, мен адабиётчи эмасман, буни ỹзингиз сезиб тургандирсиз, шундай бỹлса ҳам, фаҳмим етганини айтиб бераман. Мени исканжага олиб турган даҳшат ҳам шунда – ҳамма нарсага фаҳмим етади!

Агар билишни истасангиз, аниқроғи, бошидан бошлайдиган бỹлсак, бу шундай гапки: яъниким, у “мураббия уйга қатнаб ҳам, бошқа ерга кỹчиб бориб ҳам дарс бера олади...” ҳоказо, ҳоказо мазмундаги хабарни «Голос»да эълон қилиш учун етарли маблағга муҳтож бỹлиб, буюмларини гаровга қỹйгани келган эди. Бу – воқеанинг муқаддимаси: мен уни аввалига бошқалардан фарқламадим ҳам: бошқалар қатори келади, кетади. Кейинроқ, фарқлайдиган бỹлдим. У ỹртадан хиёл тикроқ, оқ-малла сочли, хипчагина эди: менинг олдимда ỹнғайсизланганиданми, сал беỹхшов ҳаракат қиларди (назаримда у бегонага рỹпара келганда ҳамиша шу ҳолга тушарди: чунки агар гаровчи эмас, оддий одам сифатида қаралса у учун, менинг бошқалардан фарқим йỹқ эди). Пулни оларди-ю, шу заҳотиёқ орқасига ỹгирилиб, жỹнаб қоларди. Чурқ этиб оғиз очмасди. Бошқалар кỹпроқ беришни талаб қилиб, талашади, тортишади, ялинади… бу эса… йỹқ, овоз чиқармайди. Берганни олади… Мен чалғиб кетяпман шекилли… Ҳа, мени энг аввало унинг буюмлари ҳайратга солди: тилла суви югуртирилган кумуш зирак,  тақиб юришга номус қиладиган, алмисоқдан қолган медальон, хуллас, бир чақага қиммат буюмлар. Гаровга қỹяётган нарсаларини ярим тангадан ошиққа баҳоламаслигимни ỹзи ҳам билади, аммо мен кỹзларига қараб, буюмлар у учун бебаҳо эканини сезардим. Зирак, медальонлар ота-онасидан қолган ёдгорлигини кейинроқ билдим. Бир марта уни масхаралагандай бỹлдим. Буни ỹзим ҳам кутмаган эдим. Чунки, одатим бỹйича, мен мижозларим олдида ỹзимни сипо тутаман: мулойимлик билан, кам гапираман, аммо жиддийликни, қатъиятни йỹқотмайман: «Қатъият, қатъият, қатъият!» - менинг иш услубим шунга асосланган. Бир куни тỹсатдан у қуён терисининг юлиб-юлқилган эски қолдиғини (ҳа, ҳа, айнан қолдиғини) келтиришга журъат қилганда ỹзимни тутолмай қандайдир аччиқ гап айтвордим. Воҳ, отагинам! Ỹша заҳоти лов этиб ёниб кетди. Кỹзларидан – катта-катта ỹйчан, кỹм-кỹк кỹзларидан учқунлар сачрагандай бỹлди. Шунда ҳам бир оғиз сỹз айтмади, «қолдиғи»ни олди-ю, чиқди-кетди. Ана шунда мен илк бор бошқа мижозларимдан фарқлаб, алоҳида кашф этдим ва у ҳақда бошқачароқ, ҳа, айнан бошқачароқ фикрга келдим. Ҳатто маълум таассурот ҳам уйғонди менда – унинг ёшлиги, жуда ҳам ёшлиги, худди ỹн тỹрт ёшли қизалоқдай экани (ҳолбуки, ỹша дамда у уч ойи кам ỹн олтида эди), таассуротим яхлитлигини ташкил этди. Дарвоқе, мен бу ҳақда гапирмоқчи эмасдим, таассуротим бутунлиги ҳам бундан эмасди. У эртасига яна келди. Кейин билишимча, у мана шу бир парча тери билан Добронравовга ҳам, Мозерга ҳам йỹлиққан экан: улар тилладан бошқа нарсани гаровга олишмайди, шунинг учун бу қиз билан гаплашиб ҳам ỹтиришмабди. Мен эса ундан ҳатто нақшин чиғаноқ  ҳам олиб қолган эдим. Олишга олиб қолиб, кейин ỹзим ҳайратга тушган эдим: мен – тилла ва кумушдан бỹлак ҳеч нарсани гаровга қабул қилмайдиган одам, унинг алмисоқдан қолган нақшин чиғаноғига пул берибман-а! Қиз ҳақидаги иккинчи фикрим ỹшанда уйғонган, аниқ эсимда.

Бу сафар у Мозерникида ишини битиролмай, яна менга бош эгиб келган эди. Ҳавасга ишланган мундштугининг кỹриниши чакки бỹлмаса-да, тилла билан муомала қиладиган биздай одамларнинг ỹлчовида ҳеч нарсага арзимасди. Кечаги исёндан кейин яна келгани учун уни жиддий қиёфада қаршиладим. Жиддийлигим – қуруқ ниқоб. Унга икки сỹм узатаётиб, бир оз ҳаяжон билан гапиришдан ỹзимни тутолмадим: «Мен фақат сиз учун шундай қиляпман. Мозер бунақа нарсани сира олмайди». “Сиз учун” деган сỹз маълум маъно англатсин деган мақсадда алоҳида урғу бердим. Шу гапдан кейин бир чимдим кулга айландим. У эса… «сиз учун»ни мен истаган маънода тушуниб, яна лов этиб ёнди, лекин индамади, камбағаллик нималарга мажбур қилмайди - пулни қайтариб ташламади, олди. Унинг лов-лов ёниши!.. Мен бир сỹз билан игна санчиб олганимни сездим. У чиққач, тỹсатдан ỹзимни ỹзим саволга тутдим: наҳот унинг устидан ғолиб чиқишнинг баҳоси икки сỹмгина турса? Ҳе-ҳе-ҳе! Аниқ эслайман: бу саволни икки қайта такрорладим: «Икки сỹмми? Икки сỹмми?» кейин кулимсираб саволга ỹзим истаган, кỹнглимни ийитадиган жавоб топдим. Жуда яйраб кетган эдим ỹшанда. Аммо қабиҳ ниятим йỹқ эди: ỹйлаб бир мақсад билан қармоқ ташлагандим: уни синамоқчийдим, чунки хаёлимда шу қизга тегишли айрим фикрлар бехос ỹралашиб юрарди. Бу у ҳақдаги учинчи алоҳида фикрим эди.

…Хуллас, ҳаммаси ỹшандан бошланди. Табиийки, мен ҳар томонлама ỹйлаб, сỹраб-суриштириб, унинг келишини жуда бетоқатлик билан кута бошладим. Унинг тез орада келишини кỹнглим сезган эди. У келгач, беқиёс бир илтифот билан баодоб суҳбатга берилдим. Менга дурустгина тарбия беришган, керак маҳалда муомалам билан ҳамсуҳбатимни ром қила оламан. Ҳм… ана шунда мен унинг ниҳоятда меҳрибон ва мỹъмин эканини англадим. Меҳрибон ва мỹъмин қизлар кỹп қаршилик кỹрсатолмайдилар, майлларини буткул бериб қỹймасалар-да, суҳбатга чап бериб кетолмайдилар: гапга хасис бỹлганлари билан саволингизга қисқа-қисқа жавоб берадилар. Савол қанча кỹп бỹлса, ỹзингизнинг шỹрингиз – жавоб борган сари қисқараверади. Шубҳасизки, у ỹшанда менга бор гапни тушунтирмади. «Голос» ҳақида ҳам бошқа масалалар ҳақида ҳам мен кейинроқ билдим. У сỹнгги умидда бор буд-шудини гаровга қўйиб, газеталарда қайта-қайта эълон берарди, дастлаб, табиийки, бир оз такаббурлик билан бошлаган эди: яъники, «мураббия, бошқа ерга кетиши ҳам мумкин, шартлар хат орқали маълум қилинсин» кейин: «ҳамма нарсага розиман: ỹқитишга ҳам, надималикка ҳам, уй-рỹзғорга қарашга ҳам, хасталарни боқишга ҳам кỹнаман, тикишни биламан...» ҳоказо, ҳоказо. Бу ёғи маълум… Бу гаплар эълонларга бирин-сирин қỹшилиб, охири, пичоқ суякка тақалганда ҳатто «маошсиз, фақат ном эвазига» ишлашга ҳам кỹнди. Шунда ҳам жой тополмади! Шунда мен уни сỹнгги марта синамоқчи бỹлдим: бугунги «Голос»ни олиб эълонни кỹрсатдим: «Ҳеч кими йỹқ жувон, ёш болали оилада мураббиялик қилиши мумкин, кексароқ бева эркакникида бỹлса яна яхши. Рỹзғор ишларини енгиллатиши мумкин».

- Мана кỹрдингизми, эълон эрталаб чиқди, кечгача жой топади. Эълонни шунақа ёзиш керак!

У яна лов этиб ёнди, кỹзларида учқун чақнади, шарт ỹгирилди-да, чиқиб кетди. Бу иши менга жуда-жуда ёқди. Қолаверса, мен энди қỹрқмасдим, ниятимга етишимга амин эдим: мундштуги қỹлдан кетган. Учинчи куни ранги оқарган, саросимага тушган ҳолда келди – уйида бир гап бỹлганини тушундим, дарҳақиқат, бỹлган экан. Нима гаплигини ҳозир айтаман, аввал башанглигим билан кỹзи олдида қандай қад ростлаганимни эслатай. Ҳа, бирдан менда шунақа ният пайдо бỹлди. Гап шундаки, у икона олиб келди (журъатни қаранг!). Ҳа, эшитинг! Эшитинг! Ỹшанда бошланди ҳаммаси, мен эса боятдан бери чалғияпман. Гарангсишимнинг боиси, мен ҳар бир майда-чуйдани, ҳар бир чизиқчани эсламоқчиман. Хаёлимни бир нуқтага тỹпламоқчиман – эплолмаяпман, бу чизиқчалар, чизиқчалар…

Биби Марьям иконаси. Гỹдак кỹтарган Биби Марьям – уй тỹрига қỹйиладиган, қадимий, нақшлари тилла суви югуртирилган кумушдан ишланган икона – нархини олти сỹм атрофида баҳолаш мумкин. Иконанинг қадрли эканини билиб турибман, у Биби Марьям тасвирини зарҳал нақшидан чиқармай узатди. «Нақшинкор қопламани чиқариб, Биби Марьям тасвирини олиб кетаверинг, ҳар ҳолда икона икона-да…» - дедим.

- Иконани олиш мумкин эмасми?

- Гап мумкин ё мумкин эмаслигидамас, балки у ỹзингизга…

- Майли, чиқарақолинг.

- Биласизми, мен чиқармайман. Ҳов анави ерга, санам қутиси ёнига қỹйиб қỹяман, - дедим бир оз ỹйлагач, - бошқа иконалар билан жинчироқ ёнида (дỹконни очишим билан жинчироқни ёқиб қỹйиш одатим бор) туради. Иконанинг шу туришига ỹн сỹм оласиз.

- Ỹн сỹм керак эмас. Беш сỹм етади. Мен пулингизни тỹлаб, албатта қайтариб оламан уни.

- Ỹн сỹм керакмасми? Икона шунчага арзийди, - дедим.

Бу гапдан кейин қизнинг ёнганини сездим. У гапирмади. Мен ичкарига кириб беш сỹм олиб чиқдим.

- Сиз ҳеч кимдан нафратланманг, мен ҳам бу исканжани татиб кỹрганман, аҳволим баттарроқ эди. Гаровчи бỹлиб қолишим… ỹша азоблардан кейин…

- Ỹчингизни жамиятдан оляпсизми? А? – деган аччиқ кесатиқ билан гапимни бỹлди. Истеҳзосида ҳам маъсумалик бор эди (у мени бошқалардан фарқлай олмас эди, шу сабабли айтган гапи заррача айбли эмасди). «Ҳа! – деб ỹйладим, - янгича йỹналишдаги феълинг бор экан-ку, охири фош қилдинг-ку!».

- Биласизми, - дедим ỹша заҳоти унга жавобан ярим хазил, ярим сирли оҳангда, - «Мен ёвузлик мақсадида уруғ сочиб, яхшилик меваларини етиштирувчилар бỹлагининг бир заррасиман».

У зỹр қизиқиш билан, ҳатто болаларча қизиқиш билан ялт этиб менга қаради.

- Тỹхтанг… бу кимнинг фикри! Қаердадир эшитганман.

- Бошингизни қотирманг. Мана шу гаплар билан Мефистофель Фаустга ỹзини таништиради. Фаустни ỹқиганмисиз?

- Ỹқи… ỹқиганману, сал беэътиборроқ….

- Аниқроғи, умуман ỹқимагансиз. Албатта ỹқиш керак. Лабларингизда яна истеҳзо кỹряпман. Сиздан илтимос, мени жуда дидсиз деб ỹйламанг, гаровчилигимни яшириш учун ỹзимни Мефистофелдай кỹрсатмоқчи эмасман. Гаровчи гаровчилигича қолади. Биламиз…

- Қизиқ экансиз… Бу гап хаёлимга ҳам келгани йỹқ.

У “билимдон эканингизни кутмаган эдим”, демоқчи эди, лекин айтмади, айтмаса ҳам хаёлидагини ỹқидим: мен унинг кỹнглини  топган эдим.

- Ҳар соҳада ҳам, - таъкидладим мен, - яхшилик қилиш мумкин. Мен ỹзимни назарда тутаётганим йỹқ, менинг қỹлимдан аҳмоқликдан бỹлак иш келмайди, лекин…

- Албатта, ҳамма ерда яхшилик қилиш мумкин, - деди у менга яшин тезлигида нигоҳини ташлаб. – Айнан ҳамма ерда, - деб яна таъкидлаб қỹйди.

О, эсимда, ҳар бир дақиқа эсимда! Яна бир нарсани қистириб кетишим керак: бу ёшлар, бу дилбар ёшлар қанақадир ақлли, ғалати фикр билан суғорилган гапни айтмоқчи бỹлишса бирданига чеҳралари ҳаддан ташқари самимият ва соддалик нурига тỹлади: «мана, мен сизга ақлли ва нодир фикрга тỹла гап айтдим» - йỹқ, бошқалар каби манманликдан пайдо бỹлмайди бу нур (асло!), у айтганларини беҳад қадрлайди ва унга ишонади, авайлайди, сиз ҳам худди шундай авайлайсиз деб ỹйлайди. О, самимийлик! Мана шу билан ғолиб чиқишади-да! Қиздаги самимийлик эса ғоят ёқимли эди.

Ёдимда, ҳеч нимани унутганим йỹқ! У чиқиб кетгач, узил-кесил ҳал қилдим. Ỹша куниёқ у ҳақдаги қолган маълумотларни миридан-сиригача билишга киришдим. Билиб олдим ҳам. Аввалги маълумотларни уларникида хизмат қилган, бир неча кун бурун арзимас пулга сотиб олганим Лукерьядан эшитган эдим. Янги маълум бỹлган сирлар шу қадар даҳшатли эдики, бу аҳволда қандай қилиб кулиш мумкинлигига, ỹзи даҳшатли бир аҳволда бỹлатуриб қандай қилиб Мефистофель сỹзларига қизиқиши мумкинлигига ҳали-ҳали ақлим бовар қилмайди. Ёшликнинг қудратими бу! Мен у ҳақда айнан шуларни ҳам ғурур, ҳам шодлик билан ỹйладим, чунки бу ерда яна олижаноблик ҳам бор-да: ỹзи ҳалокат чоҳида тургани ҳолда, Гётенинг буюк сỹзларидан кỹзларида нур порлаяпти. Ёшликда бир томчи бỹлса-да, биздан тескари томонга оғиб турса-да, олижаноблик бор. Мен уни, фақат уни назарда тутяпман. Энг муҳими ỹшанда қудратимга мутлақо ишониб, унга ỹзимники, сифатида қарадим. Мутлақо ишонган онларингизда бу фикр шаҳвоний маъно касб этаркан.

Менга нима бỹляпти? Шунақа эзмалик қилсам, фикримни қачон бир нуқтага тỹплайман? Тезроқ, тезроқ, э, худойим, ахир гап бошқа ерда-ку!