Ҳинд рожаси браҳманга деди:
—    Менга бир хикоя айтиб бергинки, унда хоин одамнинг ёлғончилиги, бўхтонлари натижасида икки дўст орасидаги садоқат адоватга айланиб, бир-бирларидан ажралиб кетишган бўлсин.
Брахман деди:
—    Агар икки дўст орасига бир хоин кириб қолса, албатта низо тушади, улар худди шер ва хўкиз каби бир-бирларига душман бўлиб қолишади.
Шох сўради:
—    Улар қандай қилиб душман бўлиб қолибдилар? Брахман хикояти
Нақл қилибдурларки, бир бадавлат савдогар бор экан, унинг болалари катта бўлганларида хеч қандай иш билан машғул бўлишни истамабдилар. Оталарининг молини совура бошлабдилар.
Ота уларни йиғиб дебди:
—    Ўғилларим! Одам бу дунёда уч нарсага интилади, бу уч нарса эса тўрт восита билан қўлга киритилади. Бу уч нарсанинг бири — яхши турмуш кечирмоқ, иккинчиси одамлар орасида юксак мавқега эга бўлмоқ, учинчиси — охират савобини топмоқ учун савобли ишлар қилмоқдир. Бу уч нарсага эришмоқ учун восита бўлган тўрт нарса қуйидагилардир: халол мехнат билан давлат тўпламоқ; қўлга киритилган давлатни сақлай билмоқ; исрофга йўл қўймасдан давлатини ўзи, оиласи ва ака-укалари учун харжламоқ... Ниҳоят, мумкин қадар ўзини зиёнли ишлардан тиймоқ. Бу тўрт шартдан биттасини хам бажармаган одам ўз орзусига етолмайди. Чунки одамнинг давлати бўлмаса, у ўзи еб, бошқаларни тўйдира олмайди; агар давлати бўлса-ю, лекин уни расамади билан харжламаса, сал ўтмасдан бу давлат йўқ бўлиб кетади.
Шунинг учун дебдурларки, мол-давлатни қўлга киритишдан кўра уни харжлаш қийиндир...
Агар одам пул топиб турмаса, бор давлатини нақадар оз харжласа хам, бу давлати тезда тамом бўлади — сурма оз-оз ишлатилишига қарамай, барибир тугайди...
Шунинг учун дебдурлар: «Тома-тома кўл бўлур, хеч томмаса чўл бўлур». Одам давлат йиғиб, уни хайрли ва фойдали ишларга харжламаса, ундай одамни бадавлат эмас, йўқсил деб хисоблаш керак. Бундай одамнинг давлати кераксиз ерларга ўринли-ўринсиз сарф бўлиб кетади. Бу сув келадиган йўли бору, чиқадиган йўли бўлмаган бир ховузга ўхшайди — сувнинг ортиғи фойдали ерларга сарф бўлмасдан тошиб, атрофни босиб кетади.
Нихоят, отанинг насихати ўғилларига таъсир қилди, уларнинг хар қайсиси бир касб-хунар билан машғул бўла бошлади. Катта ўғил савдогарчилик қилиш учун узоқ бир мамлакатга сафарга чиқди. Йўлда бир катта ботқоқликка дуч келди. Унинг юк ташувчи икки хўкизи бор бўлиб, бирининг оти Шатраба, иккинчисининг оти Бандаба эди. Шатраба ўша ерда ботқоққа ботиб қолди, савдогар ва унинг хизматкорлари кўп қийинчиликлар билан Шатрабани балчиқдан чиқариб олдилар, лекин у жуда холсизланиб юришга мажоли қолмаган эди. Савдогар ўз хизматкорларидан бирини Шатраба ёнида қолдириб, бир неча кун уни парвариш қилишни, куч-қувватга киргач уни етаклаб келишни буюрди.
Бир-икки кун ўтгандан кейин хўкизнинг ёнида қолган хизматкор зерикди, хўкизни қолдириб савдогарнинг ёнига борди ва унга Шатраба ўлди, деди. Ҳўкиз бўлса ўша жойдан кетиб, суви сероб, ўти мўл бир гўзал жойга етиб борди ва ўша ерда яшай бошлади.
Кўп вақт ўтмай семириб кетди. У хурсанд бўлганидан ўйноқилаб маъраб юрар эди. Шу ернинг яқинида ўрмон подшохи шер ва унинг хизматида жониворлар: айиқ, қашқир, шағол ва шунга ўхшаш хайвонлар яшарди. Шер мендан улуғи ва мендан зўри йўқ, деб ўйлар, хеч кимни назар-писанд қилмас эди. Лекин у хеч вақт хўкизни кўрмаган, унинг маърашини эшитмаган эди. Шунинг учун у Шатрабанинг бўкирганини эшитиб қўрқувга тушди ва буни хизматимдаги хайвонлар сезишмасин деб ўз жойидан жилмай ўтираверди, овга хам чиқмай қўйди.
Унинг ёнида бўлган хайвонлар орасида иккита шағол бор эди. Улардан бирининг оти Калила, иккинчисининг оти Димна эди. Икковлари хам сезгир ва маккор эдилар. Лекин Димна зийракроқ ва ёвузроқ эди.
Димна Калилага деди:
—    Биродар, сен шер хақида қандай фикрдасан? У бир неча кун бўлдики, жойидан жилмайди, овга хам чиқмай қўйди.
Калила деди:
—    Сенга дахли бўлмаган нарсаларни нега суриштирасан? Бизнинг аҳволимиз ойдин: биз шох хизматидамиз ва унинг давлати соясида яшаймиз. Биз шохлар мажлисида сухбат қилишлик хуқуқига эга бўлган ва шохлар ишига аралашадиганлардан эмасмиз. Овозингни чиқазма, билиб қўйки, алоқаси бўлмаган ишлар билан шуғулланганнинг бошига маймуннинг қисмати тушади.
Димна деди:
—    Маймунга нима бўлган эди?
Калиланинг маймун ва дурадгор хақидаги хикояси
Нақл қилибдурларки, бир маймун бир дурадгорнинг ёғоч устида ўтириб пона билан уни ёраётганини кўрди. Дурадгор бир понани қоққандан кейин иккинчисини чиқариб олар, уни бошқа ерга қоқар ва шундай қилиб ёғочни ёриб борарди. Дурадгор зарур иш билан бир ёққа кетди. Буни кўрган маймун унга дахли бўлмаган ишга аралашиб дурадгорнинг ишини давом эттирмоқчи бўлди. У орқасини ёғочнинг ёриғига қилиб, юзини понага қаратиб ёғоч устига миниб олди. Унинг думи ёғочнинг ёриғига тушиб турганди, у понани суғура бошлади. Маймун понани чиқарган хам эдики, думини ёғоч қисиб олди. Маймун хушидан кетди, то дурадгор етиб келгунча шу ахволда ётди. Дурадгор эса келиб маймунни уриб ўлдирди. Шунинг учун дебдурларки: «Дурадгорлик маймуннинг иши эмас».
Димна деди:
—    Мен хикоянгни эшитиб, нима демоқчи бўлганлигингни тушундим. Лекин билиб қўйгинки, шохга яқин бўлган хар кимса фақат ўз қорнини тўйдиришни кўзламайди, чунки қоринни хар қаерда тўйдирса хам бўлади... Йўқ, бундай одам хар нарсадан аввал улуғ мартаба ва мансабга эришиб дўстларни қувонтириши, душманларни ғазаблантириши керак, фақат хайвонларгина қорнини ўйлайди. Ит қуруқ суякдан севингани каби, бундай одам хам унга берилган кичик бир инъомдан севинади ва шу билан қаноатланади. Олижаноб иродали одамларни эса, кичик
нарсалар қониқтира олмайди. Қу-ённи овлашга чиққан шер тоғ эчкисини кўриб қолиб, қуённи қўйиб унга отилади...
Озгина нарсага қаноат қилмоқ маънавий йўқсиллик ва хасислик аломатидир. Юксак мавқега эришган одамнинг умри гул каби қисқа бўлса хам, ақлли одамлар уни узоқ умр кўрди деб хисоблайдилар ва аксинча, оз нарсага қаноат қилган одамнинг умри қарағай дарахтидек узун бўлса-да, химмат ахли олдида унинг қадру қиммати бўлмайди.
Калила деди:
—    Мен гапларингга тушундим, лекин эсинг-ни йиғиб ол, билгинки, хар одамнинг ўз ери ва ўз мавқеи бўлади. Биз улуғ мансаб, юксак даражага лойиқ табақадан эмасмиз, буни талаб хам қила олмаймиз. Биз соғ-саломат кун кечирсак, шунинг ўзи кифоядир...
Димна деди:
—    Одамларнинг мавқеи хар хил бўлади. Истеъдод ва қобилиятли одамлар паст мартабадан баланд мартабага чиқиб оладилар. Иродаси заиф, ақли кам бўлганлар эса юксак мавқедан пастга тушиб кетадилар. Юксак даражага чиқмоқ жуда қийин, пастга қулаш эса жуда осон гап. Чунончи, оғир тошни ердан узишга кўп куч ва меҳнат талаб қилинади, уни ерга ташлаш учун эса куч сарф этилмайди.
Мард ва иродали одамлардан ўзгалар олий даражага кўтарила олмайдилар. Биз юксак мансабга лойиқмиз ва хозирги паст мартабада қолишга рози бўлмаслигимиз керак.
Калила деди:
—    Сен нима қилмоқчисан? Димна деди:
—    Мен фурсатдан фойдаланиб шернинг хузурига бормоқчиман. У қўрқув ва хаяжон ичидадир. Балки бирор маслахат билан унинг кўнглини овларман, шундай қилиб, унга яқинлашиб, юксак мансабга эришаман.
Калила деди:
—    Сен шернинг қўрқув ва хаяжон ичида эканлигини қаердан билдинг? Димна деди:
—    Мен буни ақл ва идроким билан билдим. Ақлли одам-лар одамнинг ичидагини унинг таш-қи аломатларидан, қиёфасидан билиб оладилар.
Калила деди:
—    Шоҳлар хизматида бўлмаганинг, шох мажлисларининг тартиб-қоидаларини билмаганинг холда сен қандай қилиб шер билан дўстлашасан-у, ундан қандай қилиб мансаб ола биласан?
Димна деди:
—    Катта ва масъулиятли иш, оғир юк кучли ва бақувват одамни чарчата олмайди. Ғариблик ва ёлғизликдан ақлли одам қўрқмайди... Фаросатли ва хушёр одамлар хар нарсанинг йўлини тез топа оладилар.
Калила деди:
—    Шоҳлар фазилат эгаларига эмас, балки ўзларига яқин, ота-боболари унга хизмат қилиб келган одамларгагина илтифот кўрсатадилар. Шохлар бу жихатдан ток новдасига ўхшайдилар, ўзларига жуда яқин турган ёғочларга чирмашадилар.
Димна деди:
—    Сен хақсан, лекин мен биламанки, шоҳнинг яқин одамлари ва улардан олдин ўтганлар хамиша бу мансабга эга бўлмаганлар. Улар секин-аста шохга яқинлашиб, бу даражага кўтарилганлар. Мен хам улардек мансабга эришишга имкони борича харакат қиламан. Дейдиларки, шу вақтга қадар шохнинг ғазабига учрамасдан, унинг тахқирларига чидамасдан, ўз жахлини босиб, одамлар билан юмшоқ муомала қилмасдан олий мансабга эриша олган бирор одам шох эшигида бўлган эмас.
Калила деди:
—    Айтайлик, сен шер билан дўстлашиб олдинг, лекин қандай хийла ишлатиб ундан олий мансаб оласан?
Димна деди:
—    Агар мен унга яқинлаша олсам, аввало унинг табиати хусусиятларини ўрганаман, унга хурмат кўрсатиб бутун орзуларини ерига етказаман. У, менинг фикримча, мамлакат фойдасига қаратилган бирор яхши иш бошласа, мен унинг ишини мақтаб, бу тадбир келтирадиган фойдаларни оғиз кўпиртириб гапираман ва шохни хурсанд қиламан. Мабодо, менимча, натижаси зарарли бўлиши мумкин бирор ишга қўл уришни истаса, мен эхтиётлик билан, мулойим тарзда бу ишнинг зарарли томонларини изохлаб бераман, агар у бу ишдан қайтса, қандай фойдали иш қилганини тушунтириб бераман. Бошқалардан бундай хизмат кўрмаган шер булар эвазига менга янада кўпроқ илтифот кўрсатади.
Донишманд одамлар истасалар ёлғонни чинга, чинни эса ёлғонга айлантира оладилар... Моҳир рассомлар қалам билан деворга шундай расмлар чиза оладиларки, улар девордан чиқиб келаётганга ўхшаб кўринади. Шер мендаги бу қобилият ва истеъдодни кўрганидан кейин унга яқин бўлишимни мендан хам кўпроқ истаб қолади.
Калила деди:
—    Агар шу ниятда бўлсанг эҳтиётлик билан иш тут. Ҳукмдорлар хизматида бўлиш хатарлидир. Донишмандлар айтибдурларки, фақат нодон одамларгина қуйидаги уч ишга киришадилар: бири — шохларга яқин бўлмоқ, иккинчиси — тотиб кўриш мақсадида захар ичмоқ ва учинчиси
—    хотинга сир айтмоқ. Ақлли одамлар подшоҳни шундай тоққа ўхшатадиларки, у дур ва гавхар, ширин мевалар кони бўлиши билан бирга, паланг, шер, захарли илон ва бошқа йиртқичлар макони хамдир. Унга чиқмоқ мумкин, лекин у ерда яшамоқ жуда хавфлидир.
Димна деди:
—    Сенинг айтганларинг тўғри, лекин хатардан қўрққан мақсадга ета олмайди...
Кучли ирода ва зўр ақл эгаси бўлмаганлар қуйидаги уч ишнинг уддасидан чиқа олмайдилар: шохга хизмат қилмоқ, денгизда сафар қилиб, савдогарчилик билан машғул бўлмоқ ва душманга қарши жанг олиб бормоқ. Донишмандлар дебдурларки, баходир кишилар фақат икки жойга лойиқдирлар: ё шох хизматида бўлиб шухрат қозонмоқ ёки узлатга чекиниб зохидлик қилмоқ.
Калила деди:
—    Худо ниятингга етказсин. Лекин мен бу ишингга қаршиман, хеч вақт сенга шерик бўлолмайман.
Димна шер ёнига келиб салом берди. Шер мулозимларидан: «Бу ким?» деб сўради. Улар дедилар: «Фалончининг ўғли фалончи». «Отасини танир эдим», деди шер. Сўнгра Димнани ёнига чақириб сўради:
—    Сен қаерда, нима ишлар қилиб юрибсан? Димна деди:
—    Мен сиздек улуғ подшоҳга бирор фойдам тегиб қолар деган умидда эшигингизда хизмат қилиб юрибман. Агар бирор хизматлари бўлса уни бажонидил бажарсам. Подшоҳнинг саройида шун-дай ишлар хам бўладики, кичик вазифадагилар хам асқатиб қолади. Сизнинг даргохингизда товусдан тортиб пашшага қадар хаммага иш топилади. Мавқе юзасидан энг қуйи, жусса жихатидан энг заиф хизматчилар хам фойда ёки зиён келтира оладилар. Йўлда хор бўлиб ётган бир қуруқ чўп хам баъзан ишга яраб қолади. У билан баъзан қулоқ ковлайдилар, баъзан тиш тозалайдилар. Зарарли иш билан фойдали ишнинг фарқига борадиган махлуқдан эса яна хам ўринли истифода этилса бўлади.
Шер Димнанинг бу сўзларини эшитиб, унинг ўзига хайрихох ва ақлли эканлигини кўриб, хуррам бўлди. Сўнгра яқинларига қараб деди:
—    Истеъдодли ва ишбилармон одам вазифаси кичик, нуфузи оз бўлса хам, халқ орасида шухрат топади. Бундай одамлар ёниб турган оловга ўхшайди. Эътибор берганмисиз, уни пуфлаб ўчирмоқчи бўлсалар, баланд кўтарилиб, ланғиллаб ёниб кетади.
Димна бу сўзларни эшитгандан сўнг шохга манзур бўлдим, деб ўзида йўқ хурсанд бўлиб кетди ва деди:
—    Шоҳнинг барча одамлари, яқинлари ўз фикрларини, илм ва тажрибаларини ундан яширмасликлари керак. Чунки шох ўз хизматидагиларни яхши билиши керак, уларнинг хар бирининг ақл-идроки ва ихлосини билмаса, улардан яхши фойдаланиш, вазифага тўғри тайин этишда қийин бўлади. Уруғ ер остида ётса, хеч ким у билан қизиқмайди, у қачон тупроқни ёриб, ерни зумрад каби безаса, унинг нима эканлиги маълум бўлади, сўнгра парвариш қилиб уни ўстирадилар.
Шох хар кимдан ўз лаёқати ва ақл-идрокига қараб фойдаланиши керак. Хизматга тайин қилишда шоҳлар аввало шу хусусиятни назарда тутишлари лозим. Раиятнинг подшоҳлар олдидаги хақ-хуқуқларидан бири шуки, шох хар кимга қобилиятига қараб мансаб бериши, яъни лаёқатсиз одамларни истеъдодли ва қобилиятли одамлардан афзал кўрмаслиги керак. Икки нарса хеч кимга, жумладан, шохларга ярашмайди: саллани оёққа, пайтавани бошга ўраш. Лаъл ва ёқут қўрғошин билан қопланса хам, бу билан уларнинг бахоси тушмайди, лекин бу ишни қилган одам шу билан ўз ахмоқлигини ошкор қилиб қўяди.
Ишнинг муваффақиятли тугаши ёрдамчиларнинг кўплигида эмас, ишбилармонликларидадир. Баланд тоққа чиққан билан одамнинг нуфузи баланд бўлмас, балки инсон ўз бошига бир дунё бало орттиради. Ҳунар эгалари қуйи мансабда бўлсалар-да, ақлли одамлар уларга менсимаслик билан қарамасликлари керак. Ҳаром ўлган хайвон пайини олиб, ундан ёйни букадиган таноб ясайдилар, шохлар минадиган эгарларни безайдилар. Давлатманд ва донғи кетган наслдан бўлмаганлари учун хунар эгаларини қуйи мансабларга тайин этмоқ,
истеъдодсиз одамларга эса улуғларнинг вориси бўлгани учунгина юксак мартаба бермоқ шохларга ярашмайди. Шох одамларни мамлакатга келтиришлари мумкин бўлган фойдаларга қараб муносиб мансабга тайин этишлари керак. Истеъдодсиз одамлар ўз аждодларининг хизматини ўзларининг бахт-саодатлари воситасига айлантирсалар кўп зарар етказадилар, хунар эгалари халок бўлиб кетадилар. Инсон учун ўз жонидан азиз хеч нарса йўқдир. Лекин баданнинг бирор аъзоси оғриб қолса, уни узоқ ва ёт шахарлардан келтирилган дори дармонлар билан муолажа қиладилар.
Сичқон хамма билан хамхона бўлса хам, унинг озори борлиги учун одамлар уларни қириб йўқотишга тиришадилар. Лочин йиртқич қуш бўлса хам, ундан фойдаланиш умидида одамлар яхшилаб парвариш қиладилар. Шохлар эса қўлларига қўндирадилар.
Димна сўзини тугатди. Шохнинг Димнага бўлган ихлоси янада ортди, унга илтифот қилиб бир неча ширин сўз айтди. Димна шох билан ёлғиз қолгандан кейин шундай деди:
—    Неча муддат бўлдики, шох бир ерда ўтириб қолдилар, бунинг сабаби недур?
Шер ўзининг қўрқаётганини Димнадан яширмоқчи бўлди, лекин шу чоқда Шатраба тўсатдан шундай маъраб юбордики, унинг овози шерни гангитиб қўйди. У ўзини боса олмай сирини Дим-нага очди:
—    Ҳеч қаерга чиқмаслигимнинг сабаби шу сен эшитган овоздир, билмайман, у ким экан? Лекин унинг кучи ва жуссаси овозига яраша бўлса керак, деган гумон қиламан. Агар шундай бўлса, бу ердан кетиш керак.
Димна деди:
—    Бу овоздан бўлак шоҳни безовта қиладиган нарса йўқми?
—    Йўқ, — деди шох. Димна деди:
—    Фақат шу сабабга кўра она юртни тарк этиб кетмоқ ножоиздир. Донишмандлар айтибдурларки, кўп гапириш ақлнинг озлигидан, ёлғон сўзлаш ироданинг заифлигидан, овознинг баланд-лиги ичида хеч нарса йўқлигидан далолат беради. Тулки билан ноғора масалидан маълумки, хар бир овози йўғон, гавдаси катта пахлавон бўлабермайди.
Шер сўради:
—    У қандай масал? Димнанинг шохга айтган масали
Дейдиларки, бир тулки ўрмон оралаб кетаётиб, бир дарахтнинг тагида ноғора ётганини кўриб қолибди. Шамол эсган сари дарахт бутоқлари ноғорага тегар ва ноғорадан дахшатли овозлар чиқар эди. Тулки ноғоранинг овози йўғонлиги ва жуссасининг катталигига қараб ноғоранинг ёғи билан гўшти хам овози ва жуссасига яраша кўп бўлса керак, деб оғзининг суви келди. Кўп уриниб ноғорани ёришга муваффақ бўлди. Лекин қуриган теридан бўлак хеч нарса топмагач, «Гавдаси йўғон ва овози баланд нарсанинг ичи бўш бўлар экан», деди.
Димна сўзини давом эттириб деди:
—    Мен бу масални шунинг учун келтирдимки, подшо йўғон овозни эшитиб безовта бўлмасинлар. Агар ижозат берсалар, мен ўша овоз келган жойга бориб хақиқатни билиб келай.
Бу сўзлар шерга манзур бўлди. Димна шохнинг рухсати билан ўрнидан сакраб турди ва йўлга тушди. У чиқиб кетгандан кейин шох ўйга чўмди. Димнани жўнатганидан пушаймон бўлди ва ўз-ўзига деди: «Димнанинг фикрини маъқуллаб тўғри иш қилмадим, чунки подшохлар саройида бекордан-бекорга зулм кўрган, узоқ вақт яшаб машаққатли хаёт кечирган ёки давлат ва хурматни қўлдан берган, ёки вазифадан туширилган, ёки ўзи фойдали ишлардан четлатилган, ўртоқларининг афв, ўзининг эса махкум этилганлигини кўрган, ёки айни бир гунох учун ўз ўртоқларидан кўра оғир жазоланган, ёки айни бир хизмат эвазига ўз ўртоқларига қараганда жуда оз мукофот олган, ёки душмани билан курашиб мағлуб бўлган, ёки динида қаттиқ турмаган, ёки подшохнинг зиёнига бўлган ишларда ўзи учун фойда ахтарган, ёки душман томонига ўтиб кетиши мумкин бўлган бир мулозимни узоқ синамасдан туриб, душман ёнига юбориш ва уни сирдан воқиф қилиш шох учун яхши эмас, асли шошмаслик керак эди.
Димна кўп нарсани биладиган ва узоқни кўрадиганлардандир. У узоқ муддат менинг даргохимда машаққат чекди, лекин эвазига мукофот олмади. Агар кўнглида кири бўлса, хиёнат қилади, фитна қўзғатади. Душманни мендан кучли кўрса, унга мойил бўлиб, менинг сирларимни айтиб беради».
Шох бундай ўйлар ичида хаяжонланар, гох турар, гох ўтирар, гох у ён-бу ёнга юрар ва кўзини Димна кетган тарафдан узмас эди.
Ногох узоқдан Димна кўринди, шернинг кўнгли таскин топди ва келиб ўз ўрнига ўтирди. Димна келиши билан шер:
—    Нима қилдинг? — деб сўради. Димна деди:
—    Мен ўкириб юрган бир хўкизни кўрдим. Шоҳни безовта қилган овоз ўшаники экан. Шох сўради:
—    У жуда кучлими? Димна деди:
—    Мен унда куч-қувватдан асар хам кўрмадим. Унга яқинлашганимда мен билан бир дўст каби гаплаша бошлади. Менга хеч нарса қилмади. Назаримда, унинг табиатида куч-қудрат ва тавозекорликдан кўра кўпроқ тамагирлик устун туради. Қўрқмаганим учун уни ортиқча хурматлашни лозим кўрмадим.
Шер деди:
—    Ҳали бу унинг кучсизлигини кўрсатмайди, бу билан алданиб қолмаслик керак, чунки қудратли тўлқинлар катта дарахтларни қўпориб, мустаҳкам биноларни йиқитиб юборади, лекин кичик ва нозик ўт-алафни синдиролмайди. Душман олижаноб ва лутф-карам эгаси бўлмаса, хеч ким унинг кучли ва шон-шухратли эканлигини тан олмайди, хар кимнинг ўз кучи ва мавқеига қараб муомала қилмоқ лозим...
Димна деди:
—    Шох бундан ташвиш тортмасалар хам бўлади. Агар буюрсангиз, мен бориб уни олиб келайин, у шоҳнинг муте қулларидан бўлсин. Шер бу сўзларни эшитиб хурсанд бўлди ва уни олиб келишни Димнага амр қилди. Димна Шатрабанинг ёнига бориб, тап тортмай   у билан сўзлаша бошлади:
—    Шер сени ўз хузурига олиб келиш учун мени юборди. Агар хаялламай хузурига борсанг, шу пайтгача қилган гуноҳларингдан ўтишга сўз берди. Ўйлаб кўр, буйруққа бўйсунмай бу ерда қолсанг, ўша ондаёқ бориб бор гапни шерга айтиб бераман.
Шатраба деди:
—    Ахир, у шер деганинг ким ўзи? Димна деди:
—    У йиртқич ва ваҳший хайвонлар подшоҳидир.
Шатраба шер ва вахший хайвонлар номини эшитиб, қўрқувдан титрай бошлади. У Димнага
деди:
—    Агар менинг саломат қолишимга кафил бўлсанг, сен билан бирга бораман.
Димна онт ичиб, соғ-омон қолишга кафил бўлишини айтди. Ҳар иккови шернинг ёнига жўнадилар. Шер хўкизни мехрибонлик билан қарши олди ва унинг бу ерларга қачон ва нима учун келганлигини сўради. Ҳўкиз бошидан ўтганларини сўзлаб берди. Шатраба шу ерда қолса, шер уни ўз мархамати ва лутф-карамидан бахраманд этишини айтди. Ҳўкиз розилик билдириб, миннатдорчилигини изхор этгандан сўнг шернинг хизматида қолди.
Шер Шатрабани хурмат қилиб, унга хаддан ташқари лутф ва мархамат кўрсатди, уни ўз мархамлари қаторига киритди ва синовдан ўтказиб ақл-идроки комил эканлигини кўргач, уни ўзига маслахатчи ва сирдош қилиб олди. Шер Шатрабанинг хулқ-атвори билан яқиндан танишгани сари унга бўлган мехри ошиб борар, кундан-кунга унинг мартабасини кўтарар, борган сари кўп инъомлар берар эди. Нихоят, иш шу даражага етдики, хўкизнинг хурмати барча махрамларникидан юқори бўлиб кетди.
Димна шернинг хўкизга кўрсатаётган бу юксак лутф-карамини, унинг шерга яқинлигини, бош-қалардан мансаби ва эътибори ортиб бораётганини кўргач, хасади келиб, кўзига дунё қоронғи бўлиб кетди. Димнанинг куни тунга айланди, уйқуси қочди. У бир ерда ўтириб ором ололмайдиган бўлиб қолди. У Калиланинг ёнига келиб, шикоят қила бошлади:
—    Биродар, менинг ожизлигим ва хомлигимни қараки, шернинг ишини тўғрилаб, ўз ишимни расво қилиб қўйдим. Ҳўкизни шернинг ёнига бошлаб келганимдан бери унинг мартабаси ортиб бормоқда. Менинг эса даражам қуйи тушиб кетди.
Калила деди:
—    Зоҳиднинг бошига тушган иш сенинг хам бошингга тушибди-да! Димна деди:
—    Унинг бошига қандай иш тушган экан?
Калиланинг хикояти
Нақл қилибдурларки, бир подшо бир зохидга қимматбахо либос хадя қилибди. Буни кўрган бир ўғри зохиднинг хузурига келиб, хизматини қила бошлади, ундан тариқат қонун-қоидаларини ўрганишга киришди. Улар дўстлашиб бир ерда яшай бошлабдилар.
Бир кечаси ўғри фурсатни ғанимат билиб, подшо хадя қилган либосни олиб кетди. Эртасига зохид либосни хам, янги муридни хам топа олмади. У либосни мурид ўғирлаб кетганини пайқаб, уни қидириб топиш учун шахарга кетаётган экан, йўлда иккита қўчқорнинг бир-бири билан уришиб турганларини кўриб қолди. Иккала қўчқор хам бир-бирларини ярадор қилган ва жарохатларидан қон томар эди. Бир тулки келиб томган қонларни яларди. Икки қўчқор шохларини тўғрилаб бир-бирларига ташланганларида, тулки ўртада қолиб мажақланиб кетди.
Зохид кечқурун шахарга етиб келди, тунашга жой ахтара бошлади. Нихоят, бузуқ бир хотиннинг уйига тушди. Бу хотин уйида бир неча қиз сақлар эди. Улардан бири нихоятда гўзал бўлиб, жамолига жаннатдаги хурлар хам хасад қилишар эди.
Хотинларни хаяжонга соладиган, эркакларда хасад уйғотадиган баланд бўйли, хипчабел, ширин сўз бир йигит у қизга ошиқ бўлиб қолган эди ва бошқа эркакларнинг унга яқинлашишига йўл қўймас эди... Бу эса халиги бузуқ хотиннинг қиз туфайли оладиган фойдасини камайтириб қўйди. У ахир бир кун қиз йигит билан қочиб кетади, деб ташвишланар эди. Шунинг учун йигитни ўлдиришга қарор қилди. Хо-тин ўз фикрини амалга оширмоқчи бўлган кечаси зохид унинг уйига келиб тушган эди. Хотин ўша қиз ва йигитни жуда кўп май ичириб қаттиқ маст қилиб қўйди. Уларнинг иккаласи қаттиқ уйқуга кетганларида хотин бир қамишнинг учига заҳар солиб олиб келди. Қамишнинг бир учини йигитнинг бурнига тўғрилаб, бошқа учини эса ўз оғзига олиб захарни йигитнинг димоғига пуфламоқчи бўлди. Лекин шу пайт йигит тўсатдан аксириб юборди, захар хотиннинг оғзига кириб кетди ва шу захоти тил тортмай ўлди. Буни кўрган зохид эрта билан, қуёш уфқдан бош кўтарганда бу фисқ-фасод ўчоғидан қочиш учун бошқа жой излай бошлади. Зохидга бир косибнинг рахми келиб уйига олиб келди ва хотинига зохидни яхшилаб кутиб олишни буюриб, ўзи бир ўртоғиникига мехмонга кетди. Косиб хотинининг ўйнаши бор экан, бир сартарошнинг хотини эса улар орасида воситачи экан. Косибнинг хотини эри кетиши биланоқ сартарошнинг хотинини ўйнашиникига юборди, эрим зиёфатга кетди, тез етиб кел, деб айттириб юборди. Кеч кирганда ўйнаш келиб эшик олдида пойлаб турган эди, косиб мехмондорчиликдан қайтиб келди. Авваллари хам шубхаланиб юрган одамини эшик олдида кўргач косиб уйга кириб хотинини роса дўппослади ва устунга боғлаб қўйди. Ўзи эса ўрнига кириб ётди. Ярим кечада, хамма уйқуга кетганда сартарошнинг хотини келиб деди:
—    Нима учун ўйнашингни шунчалик мунтазир қиласан? Истамасанг айт, кетсин. Косибнинг хотини деди:
—    Ўртоқжон, агар раҳминг келаётган бўлса, мени ечиб юбор, сени ўз ўрнимга боғлаб қўяй. Дўстим билан кўришиб узр сўрай ва тезлик билан қайтиб келай. Бунинг эвазига нима десанг бераман.
Сартарошнинг хотини унинг гапига кўнди. Косиб-нинг хотини уни устунга боғлаб, ўзи ўйнаши ёнига кетди. Шу пайт косиб хотинини чақириб қолди, сартарошнинг хотини эса, у таниб қолади, деб дамини чиқармади. Косиб яна чақирди, сартарошнинг хотини яна овоз бермади. Косибнинг ғазаби тошиб ўрнидан турди-да, сартарош хотинининг бурнини кесиб қўлига берди: «Буни ўз ошиғингизга тухфа қилиб юборинг», деди.
Бироздан кейин косибнинг хотини қайтиб келиб, дугонасининг бурни кесилганини кўриб, хафа бўлди ва узр сўради. Кейин уни ечиб юбориб, устунга ўзини боғлади. Сартарошнинг хотини бурни қўлида, уйига жўнади. Зохид бутун ходисаларни кузатар ва орадан бўлиб ўтган сўзларни эшитиб ётар эди. Косибнинг хотини бир соат турди, сўнг қўлини дуога кўтариб ёлвора бошлади:
—    Худоё худовандо, агар эрим мени бегуноҳдан-бегунох бурнимни кесган бўлса, бурнимни ўрнига қўй, аввалгидай бўлиб кетай.
Бу сўзларни эшитган косиб деди:
—    Эй харомзода жодугар, нималар деяпсан? Косибнинг хотини деди:
—    Эй золим, сен менга жабр-ситам қилган бўлсанг, худо менга раҳм қилди, тур, унинг мархаматини томоша қил! Мен бегунох бўлганим учун худо бурнимни соғайтирди ва халойиқ ўртасида мени шарманда қилмади.
Косиб чироқни ёқиб, хотинининг ёнига келди, қараса, бурни жойида. У дарров гунохига иқрор бўлди, хотинидан узр сўради. Ширин сўзлар билан бундан буён унга озор бермасликка, ярамас, оғзи шалоқ, ёлғончи одамлар бўхтонига ишонмасликка ва ўзининг номусли, дуоси мустажоб хотинини ранжитмасликка сўз берди.
Сартарошнинг бурни кесилган хотини эса уйига келгач, эримга ва қўни-қўшниларимга нима дейман, қандай хийла ишлатсам экан, деган ўй билан қайғуга ботди. Шу пайт сартарош уйғониб деди:
—    Асбобларимни тайёрла, бир мўътабар одамнинг уйига соч олгани боришим керак.
Хотин имирсилаб, охири битта устарани очиб, эрининг қўлига берди. Сартарош ғазаб билан қоронғида устарани хотини томонга отди. Ўша захоти хотини ўзини ерга ташлаб, «вой бурним, вой бурним!» деб фарёд кўтарди. Сартарош нима қиларини билмай қолди. Хотинининг қарин-дошлари йиғилиб уни маломат қила бошладилар. Сартарош бечора иқрор бўлишни хам, инкор этишни хам билмас эди. Ҳар қалай тонг отди, хотиннинг қариндошлари сартарошни қозига олиб бордилар. Иттифоқо, зохид косибнинг уйидан чиқиб қозининг махкамасига келган эди. У қози билан қадрдон ошна эди.
Қози сартарошни сўроқ қилди:
—    Эй уста, бегунох хотинни нега бу аҳволга солдинг? Сартарош жавоб беришдан ожиз эди. Қози унинг устидан хукм чиқармоқчи бўлганида зохид ўрнидан туриб деди:
—    Эй қози, шошма. Бир сабаби бўлмаганда ўғри тўнни олмасди, қўчқорлар тулкини ўлдирмасди, бузуқ хотин захарланиб ўлмасди ва сартарошнинг хотинини бурни кесилмасди. Мана шу балоларни биз ўзбошимизга ўзимиз орттирдик.
Қози сартарошни қўйиб, зохидга ўгирилди ва нималар бўлганини сўради. Зохид хамма кўрган нарсаларини бошдан-оёқ гапириб берди ва деди:
—    Агар менда муридларимни, менга тобе одамларни кўпайтириш умиди бўлмаганда эди, ўғрига алданмаган, либосимни олдирмаган бўлардим. Агар тулки баднафс ва тамагир бўлмаса эди, қўчқорлар орасида қолиб ўлмас эди. Кўнгли эгри хотин бировнинг хаётига қасд қилмаса, ўзи захар ютиб жон бермас эди ва сартарошнинг хотини харом ишга ёрдам бермаса, бурни кесилиб расво бўлмас эди.
Калила деди:
—    Сен бу балони ўз бошингга ўзинг орттирганингни билиб қўй, деб бу масални айтдим. Унинг натижасини ўйлаб кўрмадинг.
Димна деди:
—    Рост айтасан, бу ишни ўзим қилдим. Энди сен қандай маслаҳат берасан? Калила деди:
—    Ўзинг қандай фикрдасан? Димна деди:
—    Мен бир хийла ишлатиб, усталик билан ўз йўлимдаги ғовни олиб ташламоқчиман. Агар имиллаб фурсатни қўлдан бериб қўйсам, ақлли одамлар олдида хор бўламан. Бунинг устига, мен янги мансаб орқасидан қуваётганим ёки бирор нарса талаб қилаётганим йўқки, мени очкўз ва тамагир десалар. Бир неча нарсалар борки, одамлар уларни қўлга киритиш учун хийла ишлатиб, тадбир билан харакат қилишни лозим деб биладилар. У нарсалар қуйидагилардир: қўлдан чиққан ўлжани яна қайта қўлга киритиш ва зарарли нарсаларни бартараф қилиш; Эришилган ютуқни қўлда сақлаган холда, келажакда юз бериши мумкин бўлган фалокатнинг олдини олиш.
Мен аввалги мавқеимга қайтиш ва аввалгидек фароғатда яшаш ниятида бўлганим учун шундай бир хийла ишлатайки, хўкиз ер юзи билан видолашиб ер остини ўзига макон қилсин. Бу билан юрагим тинчийди, шерга яқинроқ бўлиб оламан. Шер хўкизга мархаматини хаддан ошириб юборди, бу билан ўз махрамларини норози қилиб қўйди.
Калила деди:
—    Ҳўкизнинг мансабини кўтариб шер хато қилди, деб ўйламайман. Димна деди:
—    У Шатрабага беҳад мурувват кўрсатиб, бошқа хайрихоҳларни назардан четда қолдирди. Шунга кўра хамма шохдан ранжиган. Донишмандлар айтибдурларки, олти нарса подшохликнинг душманидир. Улар — махрумлик, фитна, эхтирос, офат, тезлик, тутуриқсизлик. Махрумлик — хайрихохларни ўзидан узоқлаштириш, ақл ва тажриба эгаларини ўз вазифаларидан қувиш ва шундай қилиб, садоқатли ва истеъдодли одамлардан ажралиш демакдир. Фитна — кутилмаган исён ва ички урушларнинг бошланиши, душман қиличининг ўз ғилофидан чиқиши де-макдир. Эҳтирос — хотинга, овга, кайфу сафога ва ичкилик каби нарсаларга хаддан ортиқ майл кўргазишдан иборатдир. Офат — хасталик, вабо, тошқин, ёнғин каби нарсалардир. Тезлик — жазо ва сиёсатни хаддан оширмоқдир. Тутуриқсизлик — дўстлик қилиш лозим бўлган жойда душманлик, яхшилик ўрнида ёмонлик қилмоқ демакдир.
Калила деди:
—    Айтганларингнинг хаммасини тушундим, лекин сен хўкизни қандай қилиб ўлдирмоқчисан, ахир унинг кучи сенинг кучингдан ортиқ, ошна-оғайнилари эса сеникидан кўпдир.
Димна деди:
—    Сен бунга аҳамият берма, чунки ишнинг муваффақияти жисмоний қувватдан ва кўмакчиларнинг кўплигидан бўлмайди. Оталар маслахат ва тадбир билан қилинган ишни қўл кучи билан қилиб бўлмайди, деганлар. Бир қарғанинг хийла ишлатиб илондан қасос олганини эшитмаганмисан?
Калила деди:
—    У қандай қасос олган экан? Димнанинг қарға хақидаги хикояти
Бир қарға тоғдаги дарахтда ўзига ин қурган экан. Унинг яқинида бир илон уяси бор экан. Қарға бола очиши билан илон унинг болаларини еб қўяверар экан. Бир куни қарға насихат қилмоқчи бўлиб илоннинг ёнига келди ва деди:
—    Едингда сақла, шундай масал бор: «Зулм қиличини ишлатган худди шу қиличдан ўзи халок бўлади!»
Бироқ қарғанинг бу насихати илонга, албатта, таъсир қилмади. Шундан кейин қарға ўз дўсти шағолнинг ёнига келди ва деди:
—    Бу золимнинг зулмидан бир илож қилиб қутулмоқчиман. Шағол сўради:
—    Қандай қилиб қутулмоқчисан? Қарға деди:
—    Илон ухлаган вақтда тумшуғим билан унинг кўзларини ўйиб оламан, зора шундан кейин жондан азиз болаларим унинг балосидан халос бўлсалар.
Шағол деди:
—    Бу тўғри тадбир эмас, душманга қарши шун-дай бир тадбир кўрки, ўзингга зарар етмасин. Сен бу фикрингдан воз кеч. Қисқичбақани ўлдирмоқчи бўлган балиқчи қуш каби ўз азиз жонингни халок қилиб қўйма.
Қарға сўради:
—    У ўзини қандай халок этибди? Қарғанинг хикояти
Бир балиқчи қуш кўл қирғоғида ўзига уя қилган экан. Истаганича балиқ тутиб ер ва рохат-фароғатда яшаркан. У қариб қувватдан қолгандан кейин овга ярамай қолибди. «Афсус, умрим тез ўтиб кетди ва қариган чоқда тажрибадан бошқа хеч нарсам қолмади. Энди қувватим кетганида бирор йўл топиб, қолган кунларимни кечиришим керак», деб қайғуга ботган холда кўл ёқасига келиб қўнди. Шунда узоқдан қисқичбақа уни кўриб ёнига келди ва сўради:
—    Нима бўлди, нега ғамгин кўринасан? Қуш жавоб берди:
—    Нега ғамгин бўлмайин, ўзинг биласан, менинг тирикчилигим хар кун бир-икки балиқ билан ўтарди. Мен шунга қаноат қилиб, ундан ортиғини талаб қилмас эдим. Бугун икки овчи бу ердан ўта туриб, бириси деди: — Бу сувда балиқ кўп экан, ов қилайлик. Иккинчиси фалон сувда балиқ бундан кўпдир, аввал уни овлаб, сўнгра бу ерга келамиз, — деди.
Агар улар қайтиб келишса, бу ердаги барча балиқларни овлаб кетишади. Менга ўлимдан бўлак илож қолмайди. Қисқичбақа бу сўзни эшитгач, дархол бориб х.амма гапни балиқларга айтиб берди. Балиқлар хаяжонга тушиб балиқчи қушнинг ёнига келдилар ва дедилар:
—    Биз сендан маслаҳат сўрагани келдик. Агар душманнинг хам олдига келиб, маслаҳат сўрасалар, у бундан бош тортмаслиги керак (айниқса, бу маслаҳат унинг ўзига хам фойдали бўлса). Сенинг тирикчилигинг биз билан эди, биз омон бўлсак сенинг фойданг-ку. Энди бирор маслахат бер, нима қилайлик?..
Балиқчи қуш деди:
—    Овчилар билан уришиб бўлмайди, лекин яқин жойда бир кўл борлигини биламан, унинг суви ошиқларнинг кўз ёшидек мусаффо, қирғоғи қамиш билан қопланган... Агар ўша ерга кўчсангиз, саломат қолиб, нозу неъмат ичида яшайсиз.
Балиқлар дедилар:
—    Жуда яхши маслаҳат, лекин сен ёрдам бермасанг, биз у ерга қандай кўча оламиз? Балиқчи қуш деди:
—    Бу иш қанчалик кўп вақт талаб этмасин, мен сизга ёрдам беришдан бош тортмайман. Тезроқ харакат қилиш керак, овчилар хадемай келиб қолишлари мумкин.
Балиқлар кўп ялиниб-ёлворишганидан кейин балиқчи қуш хар куни улардан бир нечтасини олиб бориб ўша атрофдаги бир тепалик устида еб қорнини тўйғазар эди. Қолган балиқлар бир-бирларига хасад қилишар, қачон бизга гал келаркин, деб шошилар эдилар. Балиқчи қуш эса уларнинг лақмалигига хайрон бўлиб, ўз-ўзига дер эди:
—    Душманнинг тилёғламалигига учиб, унга ишонганларнинг жазоси шунақа бўлади.
Бир неча вақт ўтгандан кейин қисқичбақа хам кўчмоқчи бўлди. Балиқчи қуш уни орқасига олиб балиқлар мозори бўлган халиги тепага қараб парвоз қилди. Қисқичбақа узоқдан жуда кўп балиқ суягини кўриб воқеани англади ва ўз-ўзига деди:
—    Таҳлика вақтида душманга қарши чора кўрмаслик ўз жонингга қасд қилиш билан баробар. Киши душмандан ғолиб келса — шухрат қозонади, халок бўлса номи қолади.
Шундай деб қисқичбақа балиқчи қушнинг бўйнига қисқичларини чўзиб, бўғзидан олди ва шундай қаттиқ сиқдики, у бехуш бўлиб қулаб тушди ва тил тортмай жон берди.
Қисқичбақа ундан қутулиб, балиқлар ёнига судралиб келди ва бўлган воқеаларни сўзлаб берди.
Бу масални шунинг учун айтдимки, сен билгин: кўп кишилар ўз макру хийласи туфайли халок бўладилар. Мен сенга бир иш ўргатай, шу йўлни тутсанг, ўзинг саломат қоласан, душманинг илон эса халок бўлади.
Қарға деди:
—    Оқил дўстлар маслаҳатига кирмаслик аҳмоқликдир. Шағол деди:
—    Сен хавога парвоз қилиб, уй ва кўчаларга назар сол. Агар кўзинг бирор қимматбаҳо нарсага тушса, уни олиб парвоз қил. Лекин шундай учгинки, одамлар сени кўриб турсинлар ва қим-матбахо нарсани қайтариб олиш учун орқангдан эргашсинлар. Сен илон уясига халиги нарсани ташла. Шунда одамлар илонни ўлдириб, нарсани олиб кетадилар ва сенинг жонинг омон қолади.
Қарға учиб бориб бир ховлига қўнди. Бир хотин марваридни ерга қўйиб, юз-қўлини ювар эди. Қарға марваридни олиб қочди ва шағол айтганидек, уни уяси олдида ётган илоннинг ёнига ташлади. Қарғага эргашиб келган кишилар илонни ўлдирдилар ва марваридни олиб кетдилар...
Димна деди:
—    Бу масални шунинг учун келтирдимки, куч билан эришилмаган нарсага хийла билан эришса бўлади.
Калила деди:
—    Ҳўкиз қанчалик қувватли бўлса, унинг ақли хам шу қадар камол топган. Сен уни қандай қилиб алдай оласан?
Димна деди:
—    Тўғри айтасан, лекин хўкиз менга ишонади, унинг мендан кўнгли тўқ. Шу сабабдан уни алдай оламан, шер қуён хийласига ишониб халок бўлгани каби, хўкиз хам менинг қўлимда халок бўлади.
Калила сўради:
—    У қандай халок бўлган эди? Димнанинг хикояти
Дейдиларки, гўзал бир ўрмон бор эди. Суви мўл, ўти сероб бўлган бу манзил ёввойи хайвонлар учун бир жаннати маъво эди, лекин ўша яқинда яшовчи бир шер уларнинг тинчлигини бузар, еганларини уларга харом қилар эди. Бир кун хайвонлар иттифоқ бўлишиб, шер қошига бордилар ва дедилар:
—    Биз хаммамиз сенинг фуқароларингмиз, сен эса хар куни қийналиб, биттамизни аранг тутиб эйсан. Сен хамиша бизни қидириб рохатингни бузасан, биз эса қўрқув ичида яшаймиз. Бугун маслахатлашиб, сени хам захматдан қутқариш, ўзимизнинг хам рохатимизни таъмин этиш мақсадида шундай хулосага келдик: агар сен хужум қилиб бизни қўрқитмасанг, ўзимиз хар куни ўз ичимиздан овқат вақтида сенга бир жонивор келтириб берамиз.
Шер рози бўлди. Бир неча муддат ахвол шу йўсинда давом этди.
Бир кун навбат қуёнга етди. У ёронларига деди: «Агар мени шоширмасангиз, сизларнинг Хаммангизни бу қонхўр, ғаддор зулмкорнинг дастидан қутқараман».
Ҳайвонлар дедилар: «Қаршилигимиз йўқ». Қуён шошмасдан шер олдига равона бўлди, шернинг овқатланадиган вақтида етиб бормади. Шер очиқиб қолди, унинг кўзлари қонга тўлиб, тишларини ғижирлатиб турар эди.
Қуённи кўргач, наъра тортиб деди:
—    Қаердан келдинг, хай-вонлар нима қилмоқдалар? Қуён жавоб берди:
—    Подшо омон бўлсинлар, хайвонлар менга қўшиб яна бир қуённи юборган эдилар. Йўлда ногох бир шер учраб, шеригимни олиб қолди. «Бу подшо хазратларига аталган тортиқ, қўйиб юборинг», десам: «Бу ер менинг жойимдир, мен кучда хам, шону шавкатда хам у шердан ортиқман, шунинг учун бу ердаги овлар аввал менга тегишли», деб лоф урди. Мен сизга хабар қилиш учун қочиб қошингизга келдим.
Шер ғазаб билан ўрнидан сакраб турди ва: «Уни менга кўрсат!» деди.
Қуён олдинга ўтиб йўлга тушди, шер эса унинг кетидан борарди. Қуён уни чуқур қудуқ лабига келтирди. Қудуқнинг суви нихоятда тиниқ эди, кимки унга қараса, ўз аксини аниқ кўрар эди.
Қуён деди:
—    Ўша шер шу қудуқда, лекин мен ундан қўрқаман, агар сиз мени ўз бағрингизга олсангиз, кўрсатаман. Шер қуённи ўз қучоғига олиб қудуққа қаради. Қудуқда ўзига ўхшаш бир шерни ва унинг қучоғидаги қуённи кўрди. Шунда қуённи ерга қўйиб ўзини қудуққа отди ва юқорига чиқолмай халок бўлди. Қуён сихат ва саломат хайвонлар ёнига қайтиб келди. Улар хол-ахвол сўрадилар.
Қуён шернинг сувга ғарқ бўлиб ўлганини гапириб берди. Калила деди:
—    Агар шерга зиён етказмай хўкизни ўлдира олсанг, унинг йўриғи бошқа, чунки хеч бир ақлли зот ўз манфаати учун бошлиғига зарар етказмайди.
Шунинг билан уларнинг сухбати тугади. Димна бир неча кун шер-нинг хузурига бормади. Бир кун шерни ёлғиз топиб хузурига кирди.
Шер деди:
—Дом-дарагинг йўқ, бир неча кундан бери сени кўрмайман. Нима, бирор ходиса рўй бердими? Димна деди:
—    Шундай, лекин хилват жойда айтаман. Шер деди:
—    Ҳозир айни вақтидир. Тезроқ айт, чунки кечиктириб бўлмайдиган бошқа мухим ишларим бор.
Димна деди:
—    Ҳукмдорнинг кўнглига ёқмайдиган сўзлар демоққа ва насиҳат қилмоққа хар ким хам журъат эта бермайди. Лекин хукмдорнинг ақли расо бўлса, айниқса, агар айтилган сўзлар унинг фойдасига хизмат қилса ва айтувчининг ўз бурчини бажариб яхшилик қилишдан бошқа хеч қандай мақсади бўлмаса, у бу сўзни айтмоғи ва хукмдор эса унга қулоқ осмоғи лозим. Агар сўз айтилиб бўлгандан кейин сўзловчининг жони саломат қолса, бу унинг учун энг юксак мукофот бўлади. Бу сўзларни шунинг учун хам айтса бўладики, подшохнинг ақли расо, у камолотда бошқалардан нихоятда устундир. Бунга кўра, у айтиладиган сўзларни шохларга хос бўлган
вазминлик билан эшита олади. Менинг айтадиган сўзларим мухаббат ва садоқат меваси бўлиб, уларда ёлғон ва риёкорлик йўқлиги ойдиндир. Бутун вахший хайвонларнинг тирикчилиги сизнинг хаётингизга боғлиқ эканлиги маълумдир. Ақлли ва олижаноб одамлар айтилиши лозим бўлган гапларини шохга айтмасалар, касалликларини табибдан яширсалар, хавф-хатар яқинлашаётганидан дўстларни огох қилмасалар, ўзларига хиёнат этган бўладилар.
Шер деди:
—    Сенинг самимий ва садоқатли эканлигинг менга маълум. Қилаётган ишларинг бундан далолат беради. Агар янги бирор нарса сезган, билган бўлсанг, айт, самимиятинг ва садоқатинг-ни яна бир маротаба кўрсат.
Димна деди:
—    Шатраба, аркони давлат ва лашкарбошилар билан яширинча кенгашиб, дебдики: «Шерни синадим, куч ва қувватининг даражасини, фахм ва фаросатининг савиясини ўргандим. Уларнинг хар бирида катта бир нуқсон кўрдим».
Шундан мен унинг кўрнамак ва хиёнатчи эканлигини пайқадим. Сиз эса, шохим, бу нонкўр ва виждонсизга хаддан ортиқ мархамат кўрсатдингиз, хурмат ва нуфузда уни ўзингиз билан баробар даражага кўтардингиз. Жиддий масалаларни хал этиб хукм чиқаришда унга шунчалик катта хуқуқ бердингизки, энди фитна деви унинг дилига тухум қўйди ва шохлик хаваси уни васвасага сола бошлади. Донишманд-лар айтибдурларки, агар подшо, ўз мулозимларидан бирортасининг шаън-шавкат, мол-дунё ва нуфузда ўзига баробар бўлиб қолганлигини сезса шу ондаёқ уни йўқотиши керак, ўзи халок бўлади. Бу ишда қандай йўл тутиш лозимлигини шохнинг ўзи хаммадан яхши билади. Лекин менинг фикримча, хўкизнинг масаласини кечиктириб, фурсатни қўлдан бериб бўлмайди. Чунки иш шу дара-жага етиши мумкинки, у вақт хеч қандай тадбир фойда бермай қолади. Донишмандлар, инсон икки нав: хушёр ва тадбирсиз бўлади, дейдилар. Ҳушёр одамлар хам икки хил бўладилар: улар бири хавф юз беришидан илгари унинг олдини оладилар, иккинчиси ходиса содир бўлгандан кейин ўзларини йўқотиб қўймай, дархол чорасини кўриб, балони даф қиладилар.
Ақлли одамлар хамиша хушёр бўладилар, ходисалар жиловини ўз қўлларида сақлаб, хавфли гирдобга тушмасдан сохилга этиб оладилар...
Тадбирсиз одамларга келсак, улар иккиланадиган, жасоратсиз, тез-тез фикрларидан қайтадиган бўладилар, бир ходиса рўй берганида улар ўзларини йўқотиб қўядилар. Ўз бахтларини сақлаб қолиш қобилиятидан махрум бўлганларидан ох-вох қила-қила, ўзларини хар ёққа урадилар. Уч балиқ хикоясидаги кун уларнинг бошига келади.
Шер сўради:
—    Қандай бўлган эди?
Димнанинг балиқлар хақидаги хикояти
Нақл қилибдурларки, йўлдан узоқ, ўткинчилардан холи бир ерда кўл бор эди. Унда уч балиқ яшар эди. Булардан иккиси тадбирчан ва эхтиёткор, бири эса хом ва тажрибасиз эди. Кунларнинг бирида тасодифан икки овчи кўл ёнидан ўтиб қолди, кўзлари учта балиққа тушди. Улар эртага келиб учала балиқни тутишга ваъдалашиб жўнаб кетдилар. Балиқлар уларнинг сўзини эшитган эдилар. Уларнинг бири жуда тадбирли бўлиб, золим замонанинг зулми ва ғаддор фалакнинг вафосизлигини кўрган, ақл ва тажрибани орттирган эди. У дархол эхтиёт
чорасини кўриб, сув келар тарафдан чиқиб, бошқа кўлга бориб олди. Кўп вақт ўтмай балиқчилар келиб, сувнинг кирар ва чиқар томонини махкам бекитдилар.
Биринчи балиққа нисбатан тажрибасизроқ, лекин ақл ва фаросатдан махрум бўлмаган иккинчи балиқ вазиятни кўриб шундай деди:
—    Фурсатни қўлдан бердим, ғофиллар ишининг охири шундай бўлади. Энди тадбир ва хийлани ишга солиш пайти келди. Типирчилаб у ёқ-бу ёққа қочган билан фойда йўқ. Умидсизликка тушмай нажот йўлини ахтармоқ керак.
Шундай деб балиқ сув юзига қалқиб чиқди ва ўзини ўлганга солиб ётди. Бир балиқчи уни олиб, ўлган гумон қилди ва сув чиқиб кетадиган ариқ бўйига ташлади. Балиқ судрала-судрала оқар сувга тушиб олди, хийла ишлатиб ўз жонини қутқарди.
Хом ва тадбирсиз балиқ эса ўзини йўқотиб, у ёқдан-бу ёққа қочиб юрар, гоҳо сув остига шўнғир, гохо юзага чиқар эди, оқибат балиқчилар тўрига илинди.
Шер айтди:
—    Масала равшандир, лекин Шатраба мендан шунча мархамат кўргандан кейин хиёнат қилиш фикрига тушади деб ўйламайман. Ахир шу вақтга қадар унга яхшиликдан ўзга нарса қилинмаган эди-ку!
Димна деди:
—    Шундайдир, подшоҳнинг қилган катта яхшиликлари уни шу фикрга олиб келди... Шармсиз одамлар орзу этган вазифаларига етишгунча самимий ва садоқатли бўладилар, бу вазифага эришишлари билан ўзлари лойиқ бўлмаган яна юксак мартабани эгаллаш хаёлига тушадилар ва бу йўлда хийла хамда хиёнат кўчасига кирадилар. Разил одамлар қўрққанларидан хизмат қиладилар ва ўз мухаббатларини изхор этадилар.
Шер деди:
—    Менинг фикримча, Шатрабанинг кўнгил ойнаси чангдан холи ва кўнгли бу хаёлдан покизадир. Мен хамиша унга иноятлар қилар эдим, нахот, у ёмонликни ўйласа!
Димна деди:
—    Подшоҳга маълумдирки, фикри бузуқ одам хеч қачон ростгўй бўлмайди. Йўлдан озганни жазо ва мукофот билан хаммавақт хам тўғри йўлга солиб бўлавермайди. Қулоқларига тошбақа билан чаён қиссаси чалинмаган эдими?
Шер деди:
—    Қани, сўйлаб бер. Димнанинг навбатдаги хикояти
Бир тошбақа билан бир чаён дўст эдилар. Улар бир кун сафарга отландилар. Ногох йўлда бир анхорга дуч келдилар. Чаён ўта олмаслигини сезиб, хайрон бўлиб тўхтади.
Тошбақа деди:
—    Эй азиз дўстим, сенга нима бўлди, ғамгин бўлиб турибсан?
—    Биродар, мен бу сувдан қандай ўтаман деб хайронман. Тошбақа деди:
—    Ғам ема, орқамга миндириб, сени бехатар ўтказиб қўяман.
Тошбақа чаённи орқасига миндириб сувга тушди, сузиб бораётганида унинг қулоғига бир нарсанинг тиқирлагани эшитилди ва чаённинг харакатидан шубхаланиб сўради:
—    Эшитаётганим қандай овоз, сен нима қиляпсан? Чаён жавоб берди:
—    Нишимнинг найзасини сенинг қалқонингга уриб синаб кўрмоқдаман. Тошбақа деди:
—    Эй бемурувват, мен ўзимни гирдобга ташлаб, сени сувдан бехатар ўтказмоқчи бўлсаму, сен орқамга ниш урсанг. Биласанки, найзанг менинг қалқонимга зарар етказолмайди.
Чаён деди:
—    Менинг табиатим, хох дўст орқасига бўлсин, хох душман сийнасига бўлсин, ниш урмоқни тақозо этадур.
Тошбақа деди:
—    Донишмандлар зоти ёмонни тарбияласанг, обрўйингдан махрум бўласан, деб бекорга айтмаганлар.
Шуни деб тошбақа сувга шўнғиди, чаён эса тушиб халок бўлди.
Бу масални шунинг учун келтирдимки, Шатрабанинг зоти ёмон, ўзи нопок.
Шундай қилиб, Димна хийла ангиз сўзлар билан ўз мақсадига эришди, сувни лойқалантириб, шернинг ғазабини қўзғата олди.
Айтибдурларки, подшо ўз мулозимларига хаддан ортиқ мархамат ва лутф-карам кўрсатмаслиги керак, токи улар бошқа каттароқ нарса умидида душман тарафига ўтиб кетмасинлар; шундай қилиш керакки, улар хавф ва эҳтиёж, қўрқув ва умид орасида яшасинлар: на умидсизликка тушсинлар ва на қутуриб кетсинлар... Эгри одамдан тўғрилик келмаслигини подшо билмоғи керак. Йўлдан озган одамни жазо бериш билан тўғри йўлга қайтариш хар гал мумкин бўлаверадиган иш эмас. Итнинг қайрилма думини қанчалик маҳкам боғлаб қўйманг, у барибир тўғри бўлмайди, боғни ечган замоноқ аввалги холига қайтади. Кимки аччиқ бўлса хам, ўз дўстлари насихатига қулоқ солмас экан, ишининг оқибати пушаймонлик бўлади. Бу — хаким буюрган дориларни ишлатмай, пархез қилмай, ўзининг кўнгли тилаган таомларни еган, истаган ичимликларни ичган беморнинг хар дақиқа дарди оғирлашиб кетгани кабидир... Шохнинг мулозимлари уларга қилинган яхшиликлар эвазига ўз билганларини шохларга айтиб туришга мажбурдирлар. Шохлар хам буни талаб қилишга хақлари бор. Шохдан хеч бир нарсани яширмаганлар мулозимларнинг энг содиқларидир. Охири хайрли бўлган иш энг яхши иш саналади. Энг яхши одамларнинг мақтови энг олий мукофотдир. Эхтиёж сезилмаганда хам хар бир ишда яқиндан ёрдам берувчи дўст — дўстларнинг энг яхшисидир. Мулойимлик ва софдиллик энг яхши хислатлардандир. Очкўз ва хасис бўлмаган — одамларнинг энг
бадавлатидир. Давлатдан мағрурланмаган, камбағалликдан рухий тушкунликка тушмаган — инсонларнинг энг комилидир...
Тўшаги тикандан, ёстиғи илондан бўлган одамнинг уйқуси ширин бўла олмайди. Инсон идрокининг расолиги, ақли комиллигининг аломати шуки, дўстлардан бири душманлик қилса ва ё мулозимлардан бири ғурурланиб кетса, бунга қарши дархол чора кўради, фурсат топиб, зиён етказмасдан бурун уни бир ёқлик қилади. Чунки душманга мухлат берилса, унинг қудрати ортади, вақт берилса, куч йиғади...
Ишнинг аввалию охирини тушунмаган, катта ходисалар юз берганда яхши тадбир кўра олмаган, фурсат қўлдан кетгандан ва душман ғолиб келгандан кейин ўз яқинларини койиб хар бирига бир жазо берган шох подшоҳларнинг энг ожизидир... Мамлакатни идора этиш шартларидан бири хамлага тайёрланган душманни дархол бартараф этишдир.
Шер деди:
—    Сенинг сўзларинг жуда даҳшатли ва қахру ғазаб билан суғорилган. Лекин хайрихох одамнинг сўзларига қулоқ осмаслик тўғри эмас. Шатраба душманлик фикрига тушса, унинг етказа оладиган зарарлари мени қўрқитолмайди. Чунки у менинг таомимдир. Унинг емиши ўт-алаф, меники эса гўштдир. Бунинг устига, у билан менинг орамизда салом-алик, ишонч, хурмат бор. Дебдурларки, ақлли одамлар ишончга хиёнат этмайдилар. Энди мен нимага асосланиб Шатрабага хиёнат қила оламан. Мажлисларда такрор-такрор уни мақтаб, ундан рози эканлигимни, унинг ақли ва фаросатидан мамнунлигимни, унга содиқлигимни хамиша айтиб келганман. Энди бу айтганларимнинг аксини қилсам, мен сўзимнинг устидан чиқмайдиган ва тез-тез фикридан қайтадиган одамдек бўлиб қоламан. Бундан кейин хеч ким мен берган ваъдаларга юракдан ишонмай қўяди.
Димна деди:
—    «Шатраба менинг таомимдир», деб шох алданиб қолмасинлар. Шатраба ўзи бир нарса қила олмаса хам, атрофига дўстларини тўплаб, хийла ва риёкорлик билан мақсадига етиши мумкин. Бутун йиртқич хайвонлар унинг тарафига ўтиб кетадилар деб қўрқаман. Чунки Шатраба уларнинг қалбида сенга адоват, ўзига рағбат хиссини уйғотган. Буларнинг устига, агар Шатраба бошқаларни сенга гижгижлатолмаган тақдирда хам, унинг хижрони висолидан яхшироқдир.
Шер Димнадан сўради:
—    Хўш, энди нима қилай? Димна деди:
—    Чириган тишни суғуриб ташламагунингча оғриғи қолмайди... Ҳазм бўлмаган таомни қайт қилиб ташламагунча, кўнгил бехузурлиги босилмайди. Яхшиликни билмаган, дўстлик ўрнига душманлик хаёлига тушган ярамас рақибни халок қилмагунча, унинг дастидан қутулиб бўлмайди.
Шер деди:
—    Сенинг сўзларингдан кейин Шатрабанинг дийдорини кўришни хам истамайман. Бирортани юборай, бориб унга қаерга хохласа кетавериши мумкинлигини айтиб келсин, асло кўзимга кўринмасин.
Димна бу сўзлар Шатраба қулоғига етиб борса, у дархол ўзини оқлаш учун далиллар келтиришини, Димнанинг ёлғон гапириб, хийла ишлатганини фош этишини яхши билар эди. Шунинг учун тезда шерга деди:
—    Эҳтиёткорлик жасурликнинг фазилатидир. Бундай қилишга маслаҳат бермайман, чунки айтилмаган сўзларни хар қачон айтса бўлаверади, лекин айтилган сўз эркин харакат этмоққа халал етказиши мумкин.
Айтилган сўз — отилган ўқ, уни қайтариб бўлмайди... Мабодо Шатраба бу хабарни эшитса, ўзининг фош этилишини билиб қўшин тўплаши, шайланган холда урушгани келиши мумкин.
Ақл ва тажриба эгалари ошкора гунох учун яширин жазо ва аксинча, яширин гунох учун ошкора жазо беришни маслахат кўрмайдилар.
Шер деди:
—    Ҳеч қандай далил бўлмасдан, фақат гумонга асосланиб яқинларни узоқлаштириш, уларни халок этишга интилиш — ўз илдизига ўзи болта уриш демакдир. Подшохлар бутун ишларда, хусусан мукофот ва жазо беришда атрофлича мулохаза юритмоқлари даркор.
Димна деди:
—    Шоҳнинг айтганлари тўғри. Лекин бу хийлагар келгунча фурсатни қўлдан бермай, яхши хозирлик кўрмоқ керак. Шатрабага диққат билан қаралса, унинг қандай фикрда эканлигини жирканч башарасидан хам билса бўлади. Чунки дўст билан душман орасидаги фарқ, уларнинг қарашлари, юриш-туришларида кўзга ташланиб туради. Хиёнат йўлига кирган бўлса, унинг ташқи белгилари қуйидагича бўлади: кайфияти бузилади, кўзи олазарак бўлади, ўнг ва сўлга аланглайверади, шохни сузиб олишга тайёрланиб тургандай бўлади.
Шер деди:
—    Бу бошқа масала. Агар хақиқатан хам мен бу белгилардан бирортасини унда кўрсам, ўша замоноқ шубхаларим тасдиқланади.
Димна шернинг бу сўзларини эшитгач, ўз хийласи таъсир этганини англади ва хўкизни хам йўлдан уриш учун унинг ёнига жўнашликка қарор қилди. Лекин шерда шубха уйғотмаслик учун аввал ундан ижозат олишни лозим кўрди.
—    Ижозат берсангиз, Шатрабанинг ёнига борай, унинг қандай фикрда эканлигини билиб, сизга хабар қилай.
Шер ижозат берди.
Димна бошини қуйи солиб ғамгин холда Шатрабанинг ёнига келди. Шатраба уни мехрибонлик билан қарши олиб деди: «Бир неча кундан бери сени кўрмайман, кайфиятинг қалай?»
Димна жавоб берди:
—    Ихтиёри ўз қўлида бўлмаган, бошқалар амрига муте бўлган, хамиша қўрқув ва изтироб ичида яшаган, бир дақиқа бўлса-да, эркин нафас олиб, юракдаги сўзларини айтолмайдиган кимсанинг кайфияти нечук бўлур эди!
Ҳўкиз деди:
— Нима бўлди ўзи?
Димна деди:
—    Нима бўларди, хеч нарса. Инсоннинг манглайига нима ёзилган бўлса, ўша бўлади... Ҳеч толеидан қочиб қутулган одамни учратдинг-ми? Кимни кўрдингки, хотинлар сухбатида бирортасига мафтун бўлмаган бўлсин? Ярамас одамларга иши тушиб, хор бўлмасин? Фитначи одамлар билан улфатчилик қилсин-да, охирида ўзи пушаймон бўлмасин? Подшоҳлар мулозиматида бўлсин-да, яна бунинг устига жони хам саломат қолсин?
Шатраба деди:
—    Сўзларингдан кўринадики, шердан сенга бир озор етган ва унинг қахридан қўрқасан. Димна деди:
—    Тўғри. Лекин ўзим учун қўрқмайман, балки дўстлар учун таҳликага тушиб қолганман. Сенга дўст эканлигим, орамиздаги дўстлик алоқалари, биринчи дафъа шер мени сенинг олдинг-га юборганида сенга халол хизмат қилганим ўзингга маълум. Шунинг учун хам мен бирон яхши ё ёмон, хайрли ё зарарли ходисани сезсам, уни сендан яширолмайман.
Шатраба деди:
—    Эй ахдига вафодор, азиз дўстим! Сўзла ва тезроқ мени бўлган ходисалардан хабардор қил! Димна деди:
—    Бир эътиборли одам шер оғзидан шу гапларни эшитибди: «Шатраба жуда яхши семирибди, кўрганда оғзингнинг суви келади. Унинг бу ерда тирик қолишининг маъноси йўқдир... Жониворларни унинг ширин гўшти билан меҳмон қилсам». Бу гапни эшитгач, шернинг нақадар қонхўр ва йиртқич эканини пайқадим, сени хабар-дор қилиб, қардошлик бурчимни бажо келтирай, деб тезда сенинг ёнингга келдим. Бу билан дўстлик, виждон ва ахду паймон шартларини адо этдим.
Энди биргина йўл бор — тезда бир чора кўриб, хийла билан жонингни сақлаб қолишинг керак.
Шатраба Димнанинг айтганларига диққат билан қулоқ солди. Шернинг берган ваъдалари, ичган онтларини эслаб, деди:
—    Шернинг мендан ғазабланишига асос йўқ, чунки унга шу вақтгача мендан хеч бир хиёнат содир бўлмади. Менинг хақимда шерга ёлғон сўзлар сўзлаб, уни йўлдан чиқарганлар, шер хам шундай мулозимларнинг бўхтон ва ифтироларига ишониб, мендан аччиқланган. Шернинг хизматида хоин мулозимлар кўп. Фитначилар билан дўст бўлган кимса, энг яхши одамлар хақида хам ёмон фикрда бўлади, вақт ўтгандан сўнг кўзлари мошдек очилиб, пушаймон ейди. Бу худди ўрдакнинг хатосига ўхшайди!
Димна сўради:
—    У қандай хато қилган экан? Шатрабанинг хикояти
Бир ўрдак тиниқ сувда ойни кўриб, уни балиқ деб ўйлади ва сувга шўнғиди, лекин хеч нарса топмади. Бир неча мартаба шўнғиб чарчагандан кейин ўрдак бу ишнинг бахридан кечди. Бир неча кундан кейин кўлга расмана балиқлар сузиб келдилар, лекин ўрдак хар гал балиқ кўрганда
уни ойнинг акси гумон қилиб, уларни тутиб ейишга харакат қилмади. Шундай қилиб, янглиш тажриба натижасида у хамиша очлик бирла кун кечирди.
Агар шерга менинг хақимда ёмон ғараз билан гап айтган бўлсалар, шер хам бошқа хиёнатлар шоҳиди бўлганлиги учун бунга ишонган... Агар шер сабабсиз мендан нафрат қилаётган бўлса, бу нихоятда афсусланарли ва таажжубланарли ходисадир. Агар ғазаб ва норозилигининг бирор сабаби бўлса, узр сўраш ва хатони тузатиш йўли билан уни рози қилиш мумкин. Лекин фитначилар қурган хийла тузоғини бузмоқ ва хақиқатни очмоқ ғоят мушкулдир. Чунки ёлғон ва фитнанинг хадди-худуди бўлмас, у бора-бора ортар, лекин озаймас. Шер билан менинг муносабатимни бузадиган хеч бир воқеани эслай олмайман. Елғиз айрим вақтларда мен яхши ният билан унинг баъзи фикрларига қўшилмаган эдим, нахотки шуларни беодоблик ва бехурматлик хисоблаган бўлса?! Лекин мен айтган сўзларнинг хаммаси хайрли ва фойдали эди.
Уларни хам хеч вақт одамлар олдида айтмас эдим, айтганда хамиша таъзим бажо келтириб, эхтиётлик билан, қаттиқ ботмайдиган қилиб айтар эдим.
Насихатнинг хиёнатга, хизматнинг адоватга сабаб бўлиши хеч ақлга сиғмайдиган нарсадир...
Ҳар кимки маслахат вақтида маслахатчининг сўзига, муолажа чоғида табибнинг, шариат масалаларида зохиднинг сўзига кирмаса, яхши иш фойдасидан, муолажа шифосидан ва ибодат савобидан махрум бўлади. Балки шернинг ғазабига салтанат истиғноси ва подшохлик сармаст-лиги сабабдир. Подшохликдан маст бўлган шохларнинг кўзига хоинлар содиқ одамлар сиймосида, содиқ одамлар эса хоинлар қиёфасида кўринадилар. Шунинг учун олимлар дебдурларки, «Наханг бирла дарёда ўйнашмоқ хавфлидир, лекин шохларга яқинлик қилмоқ бундан хам қўрқинчлидир». Шох хизматининг озори кўп ва зарари бенихоядир. Ҳикмат ахли шохларни оловга ўхшатибдурлар. Узоқдан ўтнинг нурини кўрганлар, унинг куйдиришини хаёлларига келтирмайдилар, гумон қиладиларки, султонга яқин бўлишда манфаат кўпдир, хақиқатда эса бундай эмас. Султоннинг юз йиллик инояти унинг бир соатлик сиёсати билан хам баробар эмас. Бу, лочин билан товуқ мунозарасига ўхшайди.
Димна сўради:
—    Улар қандай мунозара қилибдилар? Шатрабанинг яна бир хикояти
Бир кун лочин товуққа дебди:
—    Эй товуқ, сен бевафо ва аҳдингда турмайдиган бадфеъл паррандасан. Товуқ сўради:
—    Мендан қандай бевафолик содир бўлди? Лочин деди:
—    Бевафолигинг аломати шуки, одамлар сенга кўп яхшиликлар қиладилар. Уйларида дун-ёга келибсан, сув ва донларини еб катта бўлибсан, яна сени ит ва қушлардан асрайдилар. Лекин қачонки сени тутмоқчи бўлсалар, томдан томга қочасан ва нола қиласан, тузларининг хақини оқламайсан, валинеъматинг-дан қўрқасан. Мен эса вахший жониворман. Лекин агар бир-икки кун улар билан улфат бўлсам, қўлларидан таом есам, тузларини оқлайман. Уларга ов қилиб бераман. Узоққа кетган бўлсам, чақирсалар учиб келаман.
—    Гапинг рост. Сенинг учиб келишинг ва менинг қочишимнинг боиси бор, сен х.еч қачон лочиннинг сихга тортилганини кўрганмисан? Мен эса анча товуқларнинг сихда бирён бўлганларини кўрдим. Агар сен кўрган бўлсайдинг, уларнинг ёнига сира йўламас эдинг, мен томма-том қочсам, сен тоғма-тоғ қочардинг.
Бу масални шунинг учун келтирдимки, билиб ол: шохларнинг сиёсатларини кўрганлар тинчларини йўқотадилар.
Шатраба сўзида давом этиб деди:
—    Балки менда бўлган истеъдод шоҳнинг ғазабига сабаб бўлгандир. Чунки яхши отни кучли ва чопқир бўлганлиги учун жиловлаб минадилар. Мевали дарахтнинг шохини меваси борлиги учун синдирадилар, товус эса гўзаллиги учун хамиша пати юлуқ ва қаноти қирқилган бўлади...
Ҳунар эгаларини хамиша истеъдодсиз ва бахил одамлар оёқ ости қиладилар, улар олчоқ ва разил одамларнинг нафрат ва ғазабига сабаб бўладилар. Истеъдодсиз, бахил, олчоқ ва разил одамлар истеъдодли ва олижаноб одамлардан кўпдир, шунинг учун ғийбат ва бўхтон билан яхшиларни халок этадилар. Хасис сахийни кўрса, жохил олим билан бир мажлисга тушса, ахмоқ оқил билан сухбат қурса юраклари сиқилиб, қонлари қайнаб кетади. Истеъдодсиз одамлар хунар эгаларини ерга уриб, уларни гунохкор қилиб кўрсатишга харакат этадилар. Диёнатни жиноят қилиб кўрсатадилар, бахт-саодат воситаси бўлган хунар ва истеъдодни бахтсизлик василасига айлантирадилар.
Агар тақдир тақозо қилган бўлса, феъли айниган подшохга қарши туриш қутурган шерни занжирлашдан, захарли илонни тутишдан қийин.
Димна деди:
—    Шернинг бу қарорининг сабаби ёвузларнинг тухмати эмас. Очиғини айтганда, у кучли золим, ғаддор, хийлакор ва хоиндир. Бунақаларнинг дўстлигининг аввали хаёт каби ширин, сўнгги эса ўлим каби аччиқ бўлади.
Шатраба деди:
—    Тўғри айтасан, мен шернинг хизматига кириб хатога йўл қўйдим... Ажал хайдаб мени бу ерга олиб келган экан. Йўқса, мен қайда-ю, шер билан дўстлик қайда?! У гўшт ейди, мен эса ўт. Мен унинг таоми, у эса менинг душманим! Толеим шу экан! Мени гирдобга ташлаган нарса очкўзлик, бойлик ва дабдаба, шаън ва шавкат хирси бўлди... Асалари нилуфар гулининг рангини кўриб, дархол унга қўнади, ширасини сўриб, хидидан завқлана бошлайди. У бу ишга шундай берилиб кетадики, учиб кетиш кераклигини унутиб қўяди. Нилуфар секин-аста ўз япроқларини юмади ва асалари улар ичида қолиб халок бўлади. Ўз қисматига рози бўлмай, ортиқча нарсалар талаб қилган одам, гўзал чаманликларда ранг-баранг чечакларнинг хушбўй хидига ва яшил япроқли дарахтларнинг меваларига қаноат қилмай, филнинг қулоғига кирган ва қулоғининг бир харакати билан халок бўлган пашшага ўхшайди. Қадр-қимматни билмаган одамга хизмат қилмоқ — шўр ерга уруғ сепмоқ, ўлик билан кенгашмоқ, кар қулоғига хикмат дарси ўқимоқ, оқар сув юзига ғазал ёзишга уринмоқ билан баробар...
Димна деди:
—    Бу сўзларни қўй, ўзингни қутқариш учун бирор чора кўр.
Шатраба деди:
—    Мен нима хам қила олар эдим? Шер мен тўғримда ёмон фикрда бўлмаса хам унинг яқинлари мени ўлдирмоққа саъй қилмоқдалар. Агар шундай бўлса, бирор чора кўрмоқ мушкулдир. Чунки золимлар бир-бирларига қўшилиб бировни махв этишга қасд қилсалар, биргалашиб шердан ғолиб чиққан бўри, зоғ ва шағол каби ўз мақсадларига эришадилар.
Димна сўради:
—    У қандай бўлган эди? Шатрабанинг хикояти
Нақл қилурларки, бир зоғ, бўри ва шағол бир шернинг хизматида эдилар. Уларнинг маскани йўл устида эди. Бир кун бир савдогарнинг туяси карвондан айрилиб ўрмонга келиб қолди. Шерни кўргач, унга бош эгиб салом берди. Шер хам мулойимлик билан бу ерга қандай келиб қолганлигини суриштирди. Туя ахволни гапириб бергач, шер:
—    Энди қаерда турмоқчисан? — деб сўради.
Туя деди:
—    Шоҳимнинг ихтиёри нима бўлса шу. Шер деди:
—    Майлинг бўлса, менинг ёнимда қолиб роҳат-фароғатда яшашинг мумкин.
Туя буни эшитиб шоду хуррам бўлди, ўша ўрмонда ўтлаб семириб юраверди. Кунлардан бир кун шер овга кетаётганда бир маст филга дуч келди. Ўрталарида шиддатли уруш бошланди. Шер оғир ярадор бўлиб инграй-инграй ўрмонга қайтди ва бир бурчакда инграб ётди. Бир неча кун овга чиқа олмади. Шернинг овига шерик бўлиб юрган бўри, зоғ ва шағол оч қолдилар. Буни сезган шер уларга деди:
—    Оч қолиб қийналаётганга ўхшайсизлар, бу яқинда бирор ов кўрсангиз хабар беринглар, мен уни ушлаб парчалай. Сизнинг хам қорнингиз тўяди, менинг хам.
Улар ташқари чиқиб маслахат қилдилар: — Туя бизнинг орамизда ортиқча. Унинг шерга нима нафи бору, бизга нима фойдаси. Ҳеч биримизга ўртоқ бўла олмайди. Ҳозир шерни мажбур қиламиз, уни есин, қолдиғи бизга тегади.
Шағол деди:
—    Бу гапни шерга айтиб бўлмайди, чунки шер унга омонлик бериб ўз хизматида олиб қолган. Кимки подшохни хиёнатга йўллаб, ахд-паймонни бузишга даъват этса, дўст-ошноларини бало тузоғига ташлаган бўлади, бахтсизлик ўқини ўзига қаратган бўлади.
Зоғ деди:
—    Бу борада шундай хийла ишлатиш керакки, подшоҳнинг ўзи ўз аҳдини бузишга мажбур бўлсин. Сизлар шу жойда тек туринглар, мен хозир келаман. Зоғ учиб шер қаршисига борди ва таъзим қилиб турди.
Шер сўради:
—    Бирор нарса топдингизми?
—    Очликдан кўзларимиз хеч нарсани кўролмайди. Агар подшо розилик берса, хаммага етадиган бир неъмат бор.
Шер деди:
—    У нима деганинг? Зоғ деди:
—    Ана у туя бизларнинг орамизда бегонадир. Унинг бу ерда юришидан шоҳга хеч фойда йўқ. Шер ғазаб билан деди:
—    Бу гапинг инсоф ва мурувватдан эмас, буни виждон қабул қилмайди. Мен туяга берган ваъдамни қандай қилиб буза оламан?
Зоғ деди:
—    Мен буни хам ўйлаб қўйдим. Донишманд-лар айтибдурларки, фалокат юз берганда бир кишини бир оила учун, бир оилани бир қабила учун, бир қабилани бир шахар учун, шахар ахолисини эса подшох учун фидо қилса бўлади. Ахдни бузмаслик учун хам бир важ ва илож топилади. Шунда ахд хам бузилмаган бўлади, подшох хам очлик тахликасидан қутулган бўлади.
Шер буни эшитгач, бошини қуйи солиб ўтирди. Зоғ ўз ёронлари қошига келиб деди:
—    Шер бошда ғазабланиб гапимга қулоқ солгиси келмади, охирида индамай қолди. Энди маслахат шуки, хаммамиз туянинг олдига бориб шернинг очликдан азоб чекаётганини гапириб берайлик ва айтайлик: шернинг давлати соясида тўқ ва шод-хуррам кун кечирдик. Агар энди унинг бошига оғир кун келганда шох учун жонимизни фидо қилмасак, нонкўр бўламиз...
Кейин шернинг ёнига борамиз-да, унинг бизга катта илтифотлар кўрсатганини эътироф этиб, жонимизни унга қурбон қилишга тайёрлигимизни айтамиз, хар биримиз навбат билан: «Шох бугун мени есинлар», деймиз. Бошқаларимиз: «Йўқ мени енг», деб туриб оламиз. Шундай қилиб, биз хам шерга бўлган миннатдорчилигимизни изхор этган бўламиз, хам саломат қоламиз.
Улар алдаб-сулдаб туяни ўз сўзларига кўндирдилар, туя шер-нинг хузурига боришга рози бўлди. Ҳаммалари шернинг қошида бош эгиб таъзим қилдилар.
Сўзни зоғ бошлади:
—    Шоҳнинг умри узун, давлати абадий бўлсин. Бизнинг тириклигимиз шоҳнинг соғлиғига боғлиқдир. Шохнинг бошига мусибат тушгандан кейин бизнинг яшашимизнинг нима маъноси бор? Бўйим кичкина ва вужудим заиф бўлишига қарамай мен ўзимни шох хазратларига фидо қилишга қарор қилдим... Агар шох менинг гўштимни емоқчи бўлсалар, мархамат тайёрман.
Бошқалари дедилар:
—    Сенинг гўштинг билан ким тўяди?
Шағол сўз бошлади, у хам зоғга ўхшаб ўзининг фидокорлигидан лоф ура бошлади. Шериклари унга:
—    Сенинг гўштинг сассиқ ва зарарли, шоҳга лойиқ эмас, — дедилар.
Ундан кейин бўри гап бошлаб, ўз гўшти яхшироқ эканини айтди. Шериклари бўрига хам эътироз билдириб: "сенинг гўштинг қаттиқ, томоққа тиқилиб қолади ва заҳарлайди. Сени хам еб бўлмайди", дедилар.
Навбат бечора туяга етди. У маккор шерикларининг «самимий»лигига ишониб, ўз гўштининг тоза ва лаззатлилигини мақтай кетди. Ҳаммалари бир овоздан унинг сўзини қувватладилар:
—    Жуда тўғри ва чин юракдан гапиряпсан, ўзинг чиройлисан, гўштинг мазали, подшо хазратларининг мижозларига жуда мос келади, хаммамизга хам етади, — деб хаммалари туя устига ёпирилиб, бечорани пора-пора қилдилар. Шу йўсинда туя уларнинг хийла тузоқларига илиниб халок бўлди.
Бу масални шунинг учун келтирдимки, агар душманлар йиғилиб сўзни бир ерга қўйсалар, уларнинг хийласи бекор кетмайди.
Димна деди:
—    Хўш, сен қандай фикрдасан? Шатраба деди:
—    Уришиб қаршилик кўрсатмоқдан ўзга иложим йўқ. Агар бир одам умр бўйи ибодат қилиб, мол-мулкини фақир-фуқарога улашса, барибир унинг савоби ўз мол-мулкини, ўз номусини сақлаш учун бир соат курашган одамнинг савобидан кам бўлади. Чунки курашиб халок бўлган кимса хам шухрат топиб, хурматга сазовор бўлади, чунки бундай ўлим шарафли хисобланади. Пичоқ суякка етганда, жон бўғизга келганда мол-жон, имон ва маслак учун олиб бориладиган курашнинг савоби жуда катта.
Димна деди:
—    Ақлли одам олишувга ошиқмайди, тайёргарлик кўрмасдан катта ва таҳликали ишни бошламайди. Душман билан мумкин қадар юмшоқ муомала қилиб низони тинчлик ва дўстлик йўли билан хал этишга тиришади. Донишманд кимсалар ўзларининг заиф душманларига хам менсимаслик билан қарамайдилар, чунки душман кучсиз бўлса, хар хил хийла ва найрангга мурожаат қилади, шу йўл билан у ғалаба қозониши мумкин. Ҳолбуки, шернинг қўрқмас, жасур, кучли ва қудратли эканлиги хаммага маълум. Кимки душманни менсимаса ва урушнинг нима билан тамом бўлишини олдиндан кўрмаса, татавани писанд қилмаган дарё тангриси каби пушаймон бўлади.
Шатраба сўради:
—    Татава нима қилибдики у пушаймон бўлган? Димнанинг хикояти
Айтибдурларки, денгиз қирғоғида, татава деган бир жуфт қуш яшар эди. Бир кун татаванинг модаси:
—    Тухум қўймоқ учун яхши жой топиш лозим, — деди. Нар жавоб берди:
—    Тухум қўйишга шу ер яхши, бошқа жойга кўчишга эҳтиёж йўқ.
Мода деди:
—    Ўйлаб кўриш керак. Агар денгиз тошиб, мавж урса, тўлқин болаларимизни олиб кетади, мехнатимиз зое кетади.
Нар деди:
—    Денгиз тангрисининг юрак ютиб биз томонга келиши гумон. Агар бу ерга келиб болаларимизни халок қилса, ундан қасос олиш осон.
Мода деди:
—    Одам ўз кучини билса, хаддидан ошмаса яхши бўлади. Сен қайси куч ва қудратингга ишониб денгиз тангрисига тахдид соласан ва қасос оламан, деб қўрқитмоқчи бўласан. Бу фикрингдан қайт, хавфсиз бир жой топишга урин. Хайрихох дўстлар сўзига кирмаган кимса тошбақанинг холига тушади.
Нар сўради:
—    Тошбақага нима бўпти? Татаванинг тошбақа хақидаги хикояти
Айтибдурларки, бир кўлда икки ўрдак ва бир тошбақа яшардилар. Қўшни бўлганлари учун улар бир-бирлари билан дўст ва иттифоқ эдилар. Бирдан ғаддор фалак уларнинг тинчгина турмушини бузди. Уларнинг хаёт манбаи бўлган сув камая бошлади. Буни кўрган ўрдаклар тошбақа ёнига келиб дедилар:
—    Видолашмоққа келдик, эй азиз дўстимиз, саломат қол! Тошбақа бу гапни эшитиб, нола қилди ва кўз ёшларини оқизиб деди:
—    Эй, менинг азиз дўст ва мехрибон биродарларим! Сувнинг озайиши мен учун яна хам дахшатлидир, мен сувсиз яшай олмайман. Энди мурувват вақти келди, мени хам халос этмоқ учун бир тадбир кўринглар.
Ўрдаклар дедилар:
—    Сендан айрилиш ва хижрон дардини чекиш биз учун янада оғир. Сендан ажралиб қаерга кетмайлик ва қандай нозу неъмат ичида яшамайлик, бизга татимайди. Лекин сен ўз дўстларинг насихатларига қулоқ солмайсан, ўз фойдангни тушунмайсан. Сени хам бирга олиб кетишимизни хохласанг, бир шартимиз бор: осмонга кўтарилгандан кейин бизни ким кўрмасин ва нима демасин, индамайсан, оғизни махкам юмиб кетаверасан.
Тошбақа деди:
—    Розиман. Айтганингизни қиламан: тишимни тишимга қўйиб, хеч нафасимни чиқармайман.
Ўрдаклар бир новда топиб келтирдилар. Тошбақа унинг ўртасидан тишлади, ўрдаклар икки бошидан тишлаб осмонга кўтарилдилар. Одамлар уларни кўриб таажжуб билан ўнг ва сўлдан: «Ўх-ху, анавини қаранглар, ўрдаклар тошбақани учириб олиб кетяпти», деб қичқира бошладилар. Тошбақа бир муддат индамай борди, кейин ўзини тута олмай, «кўролмаганларнинг кўзи чиқсин» демоқчи бўлиб оғиз очган эди хамки, ерга тушиб чилпарчин бўлди.
Ўрдаклар бу воқеа хаммага ибрат бўлсин деб уни хар ерда гапириб юрдилар. Нар деди:
—    Нима демоқчи бўлганингни тушундим. Лекин бунга қарамай қўрқмасдан тухумларингни шу ерга қўявер.
Мода унинг айтганини қилди. Нарнинг баландпарвоз сўзларидан ғазабланиб денгиз тангриси қаттиқ тўлқин кўтарди. Тўлқин қушнинг эндигина тухумдан чиққан болаларини олиб кетди.
Бу холни кўрган мода изтиробга келиб нарга деди:
—    Сув билан хазиллашиб бўлмаслигини билардим. Сен эса ўз манманлигинг билан болаларимизни халок этдинг. Энди ўз бошимизга бир фалокат келмасайди.
Нар деди:
—    Кўп куйинма. Киши тупурган тупугини қайтиб оғзига олмайди. Мен айтган сўзимда туриб денгиз тангрисидан албатта қасос оламан.
Эркак татава дархол бошқа қушларнинг ёнига борди. Уларнинг бошлиқларини йиғиб ўз бошига тушган фалокатни уларга айтиб бериб деди:
—    Агар хаммамиз бир бош, бир қанот бўлиб бу балонинг олдини олмасак, денгиз тангриси хаддидан ошиб қутураверади, бутун қушлар наслини йўқ қилиб юборади.
Қушлар йиғилиб Семурғнинг ёнига келдилар ва ахволни унга батафсил сўзлаб бердилар:
—    Агар денгиз тангрисидан ўч олиб бера олмасанг, бугундан бошлаб сени қушларнинг подшохи деб танимаймиз.
Семурғ буни эшитгач, қанот қоқиб осмонга кўтарилди. Бундан дадилланган бошқа қушлар хам денгиз тангрисидан интиқом олиш учун Семурғнинг кетидан парвоз қилдилар. Денгиз тангриси Семурғнинг қудратини ва бахамжихат бўлган бошқа қушларнинг куч ва матонатини яхши биларди. Шунинг учун татаванинг болаларини қайтариб беришга мажбур бўлди.
Димна деди:
—    Мен бу масални шунинг учун келтирдимки, хеч вақт душманни менсимаслик керак эмас, биринчи бўлиб уруш бошлаш оқил кишининг иши эмас.
Шатраба деди:
—    Хўп, мен биринчи бўлиб уруш бошламайман, лекин шер менга қасд қилса, ўзимни мудофаа қилишга мажбур бўламан.
Димна деди:
—    Албатта шундай қилиш керак, энди хужумга шайланган шернинг аломатларини айтиб берай: агар шер қоматини букиб, тукларини хурпайтириб, думларини ерга урганини кўрсанг, билгинки, у хужумга тайёрланаётир.
Шатраба деди:
—    Яхши, мен бу аломатларни кўрсам, бутун шубҳаларим тасдиқланган бўлади ва шернинг менга хамла қилмоқчи бўлганига ишонч хосил қиламан.
Димна шоду хуррам бўлиб Калиланинг ёнига келди. Калила сўради:
—    Ишларинг қандай боряпти? Димна жавоб берди:
—    Кўнгилдагидек, хамма иш ўз жойида...
Сўнгра иккаласи шер ёнига келдилар. Шу пайт Шатраба хам келиб қолди. Шернинг назари Шатрабага тушиши биланоқ қаддини букиб, думини ерга ура бошлади.
Шатраба шер хужум қилади, деб ўйлаб, ўз-ўзига деди:
—    Шох хизматида бўлмоқ илон билан бир ерда ётмоқ ёки шер билан бир ғорда яшамоқ каби қўрқинчли ва тахликалидир. Илон ухлаган ва шер уйқуга кетган бўлса хам, охирида бири захрини солади, иккинчиси эса хамла қилиш учун оғзини очади. Шатраба буларни хаёлдан кечиргач, у ёқ-бу ёққа қараб жангга хозирланди. Буни кўрган шер хужумга ўтди. Икковлари узоқ олишди, хар икки томондан хам кўп қон тўкилди.
Калила бу холни кўриб Димнага деди:
— Минг хийлага минг бир фитна қўшдинг сен,
Орзуингга осонликча етдинг сен, Еғса хамки ёмғир тинмай уч юз йил, Юва олмас сен кўтарган чангни, бил.
Эй, нодон! Энди ўз макр-хийлангнинг қабих оқибатини томоша қил! Димна сўради:
—    Қайси қабих оқибатни? Калила деди:
—    Валинеъматинг бўлмиш шернинг шармандали иши, хўкизнинг ўлдирилиши ва қонининг бекорга оқизилиши, сипох орасидаги парокандалик, сенинг қўпол маккорлигинг оқибатидир. Агар сен нодон бўлмасайдинг, бу шерни бундай қабих жиноят қилишга қадар олиб келмаган бўлардинг. Одамларнинг энг нодони ўз дўстини кераги йўқ урушга тортади. Ақлли одамлар қудратли, кучли, енгилмас бўлганлари холда хам урушдан ўзларини опқочганлар, фитнани бостириш уруш тахликасини йўқотишни зарур деб билганлар. Мусохаба йўли билан хал этилиши мумкин бўлган масалаларда ўз шохини урушга чорлаган вазир энг ахмоқ ва энг нолойиқ вазирдир. У хиёнат қилиб ишга зарар етказишдан бошқага ярамайди, чунки мансаб эгаларининг ақли қиличидан ўткир бўлмоғи лозим. Қилич билан эришиладиган нарсага ақл ва тадбир воситаси билан хам эришиш мумкин. Маслахат билан битиши мумкин ишларни дудама ханжар билан хам бартараф қилиб бўлмайди...
Мен сенинг худбинлигингни, ширин хаёл ва ёқимли тушга ўхшаган бу алдамчи дунёнинг бойликларига харислигингни яхши билардим. Лекин буларни юзингга айтишга андиша қилар эдим. Ғафлат уйқусидан уйғониб ўзи тушуниб қолар деб юрар эдим. Лекин сен тобора хаддингдан ошяпсан. Энди сенинг баъзи нуқсонларингни кўрсатиш, нақадар жохил ва нодон эканлигингни, нақадар ярамас ишлар қилганлигингни очиқ айтиш вақти келди. Лекин менинг айтадиганларим «дарёдан бир қатра» қабилида бўлади. Айтибдурларки, подшо учун сўзи ишидан устун бўлган вазирдан кўра хавфли нарса бўлмайди. Сўз бериб бажармаган одам билан айтмасдан ишни бажарган одамнинг фарқи катта. Сенда шу хусусият бор: тилингни хунарингдан, сўзинг ишингдан устундир. Шер сенинг айтганларингга ишониб бечора хўкизни халок қилди. Дебдурларки, сўз тажрибага асосланмаган бўлса, шакл мазмунсиз, давлат адолатсиз, дўстлик садоқатсиз, бойлик саховатсиз, илм хикматсиз, хаёт осойишталиксиз бўлса, улар бефойдадир. Саховатли ва адолатли шохнинг вазири ёмон ниятли, раиятга зулмкор бўлса, фуқаро шох адолатидан махрум этилади, мархамат эшиклари улар юзига беркитилади. Бу эса ичида наханг яшайдиган тоза ва ширин сувли ховузга ўхшайдики, хар қандай ташна одам унга на қўл суқа олади ва на оёқ.
Содиқ ва ишбилармон хизматчиларнинг кўплиги яхшидир, улар подшохликнинг зийнатидир. Сен эса шернинг ёнида мендан бошқа хеч ким бўлмасин, унинг энг яқин ва ишончли махрами фақат ўзимгина бўлай дейсан. Лекин ўзгаларни бахтсиз қилиб бахтга эришган, содиқ ва самимий дўстларга хиёнат қилиб, уларни халок этиш йўли билан хурмат қозонмоқчи ва мансабга эришмоқчи бўлган одамдай ахмоқ ва разил зотнинг бўлиши мумкин эмас. Риёкорлик билан ибодат қилиб савоб топиш, ёмон ният ва зўрлик билан аёллар мухаббатига сазовор бўлиш, захмат чекмасдан илмга етиш мумкин эмас. Лекин бу сўзларимдан фойда йўқдир, чунки биламан, улар сенга таъсир этмайди. Менинг сенга насихатим бир қушнинг маймунларга берган насихатига ўхшайди.
Димна сўради:
— У қандай насиҳат?
Калиланинг маймун хақидаги хикояти
Бир тўда маймунлар бир тоғда яшар эдилар. Бир кун қуёш ботиб, дунё юзини зулмат пардаси қоплаганда жиловсиз изғирин хар томонга югура ва маймунларга хужум қила бошлади. Бечора маймунлар совуқдан титрар ва исиниш учун бирон чора ахтарар эдилар. Ногох бир жойда ялтироқ қуртни кўриб қолдилар. Уни чўғ деб ўйлаб, талай ўтин йиғиб атрофига қаладилар ва хадеб пуфлай бошладилар. Уларнинг қаршиларидаги дарахт устида бир қуш: «Бу олов эмас, кечалари ялтираб кўринадиган ялтироқ қурт», деб қичқириб, фарёд қилар эди. Маймунлар эса унинг гапига эътибор бермас эдилар. Шу аснода ўткинчи бир одам келиб ахволни кўрди ва қушга: «Ўзингни кўп койитма, улар сенинг сўзингга қулоқ соладиган, фойдасиз ишдан воз кечадиганлардан эмас, уларга насихат қилиш — қилични тошга уриш ва шакарни сув остига бекитиш билан баробардир», деди.
Қуш одамнинг сўзларига эътибор бермай, маймунларнинг хатосини тушунтириш учун дарахтдан тушиб улар ёнига келди. Маймунлар уни ўраб олиб бошини узиб ташладилар.
Сенинг ишинг хам маймун ишига ўхшайди. Хайрихохларнинг насихатига қулоқ осмайсан. Аммо бир кун келадики, сен бу хийлакорлигинг ва енгилтаклигингдан пушаймон бўласан, ўшанда юз-кўзингни тирнаб қанчалик йиғламагин ва бошинг-ни уриб, кўкрагингни қанчалик пора-пора қилмагин, барибир фойда бермайди. Оталар айтибдурларки, сўнгги пушаймоннинг фойдаси йўқдир — у хийлагар одамга буюрмаган тилла каби сенга хам фойда бермайди.
Димна сўради:
—    Ҳийлагарга нима бўпти? Калиланинг яна бир хикояти
Икки ўртоқ бор эди. Бири содда ва иккинчиси хийлагар эди. Улар бир куни савдогарчилик қилиш учун бир ёққа кетишаркан, йўлдан бир халта тилла топдилар, соддадил хийлагарга
деди:
—    Омадимиз ўнгидан келди, энди буларни бўлиб олиб орқага қайта қолайлик. Ҳийлагар деди:
—    Тақсим қилиб ўтирамизми? Ҳозир кимга қанча керак бўлса бўлиб олиб, қолганини эҳтиёт қилиб бекитиб кетайлик. Зарур бўлганда эса келиб олармиз.
Соддадил унинг сўзига кўниб «хўп» деди. Олтиндан керагича олиб, қолганини бир дарахт остига кўмдилар. Шахарга келиб, хар бири ўз уйига кетди. Ўзини ақлли деб хисоблаган хийлагар эртаси кун бориб, кўмилган тилланинг хаммасини олиб кетди. Соддадил ўз қўлидагини харжлаб бўлгач, хийлагар қошига келиб деди:
—    Юр, олтиндан пича олиб келайлик, жуда мухтож бўлиб қолдим.
Ҳийлагар у билан бирга тилла кўмилган жойга келди, лекин хеч нарса топмадилар. Ҳийлагар соддадилнинг ёқасидан ушлаб:
—    Тиллаларни сен олгансан, чунки сендан бўлак хеч кимнинг бундан хабари йўқ эди, —
деди.
Соддадил бечора, олмадим деб хар қанча онт ичса хам фойдаси бўлмади. Ҳийлагар уни қозига олиб бориб, бўлган гапни айтиб берди ва тиллаларни даъво қилди. Қози сўради:
—    Гувох ва далил борми? Ҳийлагар деди:
—    Остига тилла кўмилган дарахт гувоҳлик бериб, тиллани бу ноинсоф олиб кетган, деди.
Қози бу сўзни эшитиб, хайрон бўлди. Анча гапу сўздан кейин эртасига гувохлик бергани дарахт ёнига боришга қарор қилинди. Ҳийлагар севиниб уйига келди ва отасига деди:
—    Бу тилла хангомасини ўз фойдамизга хал этиш сизга боғлиқ бўлиб қолди. Сизга ишониб дарахт гувохлик беради, дедим. Энди менинг гапимга кўнсангиз, олиб келган тиллаларим ўзимизга қолади ва яна шунча тиллага эга бўламиз.
Отаси сўради:
—    Мен нима қилишим керак? Ҳийлагар деди:
—    У дарахтнинг ичи ковак бўлиб, унга ўн одам бемалол яширинса бўлади. Кечаси бориб у ерга жойлашиб олишингиз керак, эртага қози дарахт тагига келганда, дарахт номидан гувохлик берсангиз бўлди.
Отаси деди:
—    Эй ўғил, макр-хийла кўпинча хийлагарнинг ўзига зарар етказади. Тағин сенинг макринг хам қурбақа макрига ўхшаб қолмасин.
Ўғли сўради:
—    Қурбақа қандай макр ишлатибди? Отанинг хикояти
Бир қурбақа илонга қўшни эди. Қурбақа хар болалаганида илон унинг болаларини еб кетарди. Қурбақанинг бир қисқичбақа дўсти бор эди. Бир куни қурбақа унинг ёнига бориб деди:
—    Эй биродар, менга бир чора кўрсат. Кейинги пайтларда бир зўр ва шафқатсиз душман пайдо бўлиб қолди, у билан олишиб енга олмайман. Ўзим бу ерга ўрганиб қолганим учун хеч қаёққа кета олмайман. Манзилим гўзал, об-хавоси мусаффо, ери зумраддек ям-яшил.
Қисқичбақа деди:
—    ғам ема. Ўзингдан кучли душманни ёлғиз хийла билангина енгиб бўлади.
Фалон жойда латча деган бир хайвон яшайди. Сен бир қанча балиқ тутиб, уларни ўша хайвоннинг уясидан то илоннинг инигача тўкиб бор. У хайвон хид билиб уясидан чиқади, балиқларни еб-еб илоннинг уясигача келади ва сен илондан халос бўласан.
Қурбақа бу хийла билан илонни ўлдиртирди. Бир неча кундан сўнг халиги хайвон овқат излаб бояги балиқ еган йўлидан келди, лекин балиқни топмай, қурбақани ва унинг болаларини еб кетди.
Бу масални мен, хар ким бировга чох қазиса ўзи йиқилиб тушишини кўрсатиш учун сўзлаб бердим.
Ҳийлагар ўғил деди:
—    Ота, қўйинг, гапни қисқа қилинг. Бу иш андак меҳнат талаб қилса хамки, фойдаси кўп.
Чол бечорани мол-дунё хирси ва оталик мухаббати йўлдан урди, у ўғлининг гапига кирди.
Эртаси кун қози шахардан чиқиб дарахт остига келди. Томоша қилиш учун анчагина бошқа одамлар хам унга эргашиб келган эди. Қози юзини дарахтга ўгириб, тиллаларнинг нима бўлганини сўради. Дарахтдан тиллаларни соддадил олиб кетган, деган садо чиқди. Таажжубланган қози дарахт атрофида айланиб юриб, унга диққат билан разм солди. Дарахтнинг катта коваги борлигини кўрди-да, масалани тушунди. Ўз-ўзига: «Хиёнатга мархамат йўқ», деб дарахт атрофига шох қалатди ва ўт қўйдирди. Чол бир соатча чидаб жим турди, лекин халок бўлишини билиб ёлвора бошлади. Қозининг буйруғи билан уни дарахт ичидан чиқардилар. Қози савол-жавоб қилиб хақиқатни билди, соддадилнинг тўғрилиги, хийлагарнинг макри маълум бўлди. Чол чеккан азобларига ва номусига чидай олмай шу ернинг ўзидаёқ жон берди. Ҳийлагарни жазолаб, адабини бердилар ва отасининг ўлигини елкасига қўйиб шахарга жўнатдилар. Соддадил эса тўғрилиги туфайли хамма тиллаларни олиб ўз уйига равона бўлди.
Ҳийланинг натижаси ёмон, хиёнатнинг оқибати хатарли эканлигини билгин деб масални келтирдим... Эй Димна, сен шахсиятпарастлик, қаллобликда шу даражага етибсанки, тил уни
тасвирлашдан ожиз, ақл уни тасаввур қилишга кучсиздир. Сенинг макру хийлаларингни дўстларга қандай «фойда» етказишини ўз кўзинг билан кўриб турибсан, лекин сенга унинг зиёни тегмайди, деб ўйлайсанми?.. Сен илон каби икки тиллисан, лекин илондан баттарсан, сенинг хар иккала тилингдан заҳар томади. Ариқ ва сой суви денгизга қуйилганга қадар ширин бўлади, оиланинг иши ёмон одам аралашгунча, қардошлик ва дўстлик мухаббати разил одамлар орага тушгунча мустахкам бўлади. Мен хамиша сенга яқин бўлишдан қўрқар эдим. Донишмандлар дебдурларки, фисқу фасод, разил ва олчоқ одамлар, гарчи сенга қариндош бўлсалар хам, улардан қочмоқ лозим. Разил ва хоин одамларнинг дўстлиги илонни тарбият қилишдек бир нарса. Илон эгаси унга қанчалик яхши парвариш этса хам, пайт келганда бир кун ўз эгасининг ёруғ кунини қоронғи кечага айлантиради, ўз вафосизлигини намоён қилади. Феъл-атворлари унча яхши бўлмаса-да, аслида ақлли одамлар билан дўстлаш, уларнинг ақл ва камолидан, билим ва тажрибасидан бахра ол. Уларнинг ёмон хулқларини ўрганма. Лекин ахмоқ ва жохил одамлардан қочмоқ зарур. Чунки улардан ёмонликдан бўлак нарса чиқмайди. Улар билан дўстлашган пушаймон бўлади. Сен хам шулар тоифасидансан. Сендан хеч бир яхшилик чиқмайди, чунки сени иззат-хурмат қилган, сени мартабангни кўтарган шохнинг бошига не кулфатлар солмадинг!
Сенинг ишинг «Сичқон юз ботмон темирни еган бир шахарда ўн ботмон келадиган болани бир қийғир олиб қоча олмайдими?» деган савдогарнинг гапига ўхшайди.
Димна сўради:
—    Унга нима бўлган экан? Калиланинг савдогар хақидаги хикояти
Унчалик бой бўлмаган савдогар бир кун сафарга чиқмоқчи бўлди. Унинг юз ботмон темири бор эди. Шу темирни бир ошнасининг уйига қўйиб кетди. Савдогар сафардан қайтиб темирни сўраганида ошнаси деди:
—    Мен омонатингни уйнинг бурчагига қўйиб хотиржам юраверибман, ўша бурчак ёнида сичқоннинг уяси бор экан, лаънатилар фурсатни ғанимат топиб, бутун темирни кемириб қўйишибди.
Савдогар деди:
—    Гапинг тўғридир. Мен хам сичқон жуда темирга ўч бўлади, деб эшитган эдим.
Уй эгаси суюниб, савдогар сўзимга ишонди ва темиридан воз кечди, деб мулозамат қила бошлади, сўнг деди:
—    Узоқ сафардан келибсан, менинг уйимда қол. Меҳмон қиламан. Савдогар деди:
—    Бугун зарур ишларим бор, эртага келарман.
Савдогар кўчага чиқиб ошнасининг ўйнаб юрган ўғлини олиб кетиб, ўз уйига яшириб қўйди. Эртаси кун савдогар ошнасининг уйига келганда у йиғлаб ўтирар эди. Савдогардан:
—    Ўғлимни кўрмадингми? — деб сўради. Савдогар деди:
—    Кеча сеникидан кетаётганимда бир қийғир бир гўдакни чангалига олиб учиб кетаётганини кўриб қолдим. Ўша сенинг ўғлинг бўлмасин?
Ошнаси жахл билан деди:
—    Сен ахир тўғри келмайдиган ёлғонни нега гапирасан?! Эсингни едингми, ахир кичкина қийғир бир болани кўтариб олиб кета олармиди?
Савдогар истехзоли кулиб деди:
—    Унчаям ажабланма. Ахир юз ботмон темирни сичқон еб қўядиган бу шаҳарда ўн ботмон келадиган болани қийғир кўтариб учолмайдими?
Ошнаси гапни қаерга бураётганини фахмлаб уй эгаси деди:
—    Сичқон темирни емаган, боламни келтириб, темирингни олиб кет.
Бу масални шунинг учун келтирдимки, билиб қўй: шохнинг бошига шунча кулфатлар солган кимса бошқаларга ундан хам кўп зарар етказиши мумкин. Шундай бўлгандан кейин хеч кимнинг сенга ишончи қолмайди. Дўстга вафо қилмаган, хайрихохликни билмаган одам билан дўст бўлиш хеч қандай яхши натижа бермайди. Тушунмаганга, қадрига етмаганга яхшилик қилишдан, қулоқ солмаганга насихат қилишдан ва оғзи бўшга сир айтишдан катта хато бўлиши мумкин эмас. Минг насихат қилганим билан сенинг табиатинг ўзгармайди. Сендек касофат билан дўст бўлиш фалокат келтиради. Сахар шабадаси хам дўстликка ўхшайди: у агар гулзордан эсса, хушбўй бўлади, нажосат бор ердан эсса, бадбўй бўлади. Билиб турибман, бу сўзларим сенга оғир ботяпти, чунки тўғри сўз аччиқ бўлади, нодон ва беақл одамларга асло ёқмайди.
Калиланинг сўзи шу ерга етганда Шатраба ўз қонига беланиб шер чангалида жон берган эди. Шер буни кўриб, жахлдан тушди, сўнгра фикрга чўмиб, ўз-ўзига деди:
—    Бечора Шатраба, нақадар ақлли, фаросатли ва шижоатли эдинг. Билмадим, тўғри иш қилдимми ё хато қилдимми? Сенинг хақингдаги гаплар ростми ёки қасддан уйдирилган фитнами? Ҳар холда, бу мен учун қаттиқ мусибат бўлди. Эндиги афсус ва пушаймондан фойда
йўқ.
Димна узоқдан шернинг ташвиш тортаётганини кўриб, пушаймон бўлаётганини дархол англади ва Калиланинг сўзини бўлиб шернинг ёнига келди:
—    Эй шоҳи жаҳон, сизни бунча ўйлатиб қўйган нарса нима? Бу кундан хам муборак кун бўладими? Ахир шох ғолиб келиб, нусрат топдилар, душман мағлуб бўлиб қонга беланди.
Шер деди:
—    Шатрабани ўйлаганим сари унинг дўстлиги, самимийлиги, одоби, хулқ-атвори, билими, ишбилармонлиги, жасорат ва шижоатлилиги ёдимга тушиб қалбим ғам ва аламга тўлмоқда. У давлатимнинг пуштипаноҳи ва лашкаримнинг такя-гоҳи эди, у рақибларим кўзига ботадиган тикан, дўстларим юзига ярашадиган бир хол эди...
Димна деди:
—    Бу тузнамак душман учун хасрат чекманг. Қўлга киритган зафардан шодланмоқ лозим, уни сизга юборилган катта бир бахт деб билмоқ керак... Хавфли одамларнинг гуноҳини кечирмоқ ақлли одамларга ярашмас. Шохнинг душманлари учун энг ишончли зиндон — қабр ва энг таъсирли қамчи — қиличдир.
Ақлли шохлар кўпинча ўзларига ёқмаса хам, махоратли одамларни ёнларига чақириб олиб, уларни мансабдор қиладилар, аксинча, ёқимли одамларни тадбирсизлиги учун ўзларидан узоқлаштирадилар, жазолайдилар. Аччиқ бўлса хам одам фойдали дорини ичади. Иш қилишга, қилич тутишга ярайдиган қўлнинг бармоғини агар илон чақса, бутун бадан саломатлиги учун уни қирқиб ташлайдилар.
Бу сўзларни эшитгач, шер бироз таскин топди. Лекин орадан бирмунча вақт ўтгач, хўкизнинг иши юзасидан текшириш ўтказдилар. Димнанинг қабих ишлари, хўкизга тухмат қилгани ошкор бўлди. Ҳўкиз қасоси учун уни шер қатл қилди.
«Нима эксанг шуни ўрасан». Ҳийла ва хиёнат дарахтининг меваси мусибат ва фалокат бўлади...
Бир ифлоснинг тухмати билан икки дўстнинг бир-биридан айрилгани хақидаги ривоят шундан иборатдир.

давоми бор...