Форс хакимларининг бузруги Барзуя шундай нақл қилади: «Менинг отам қўшин бошлиқларидан, онам эса Зардўшт пиримуғонлари оиласидан эди. Оллохнинг менга бахш этган илк неъмати ота-онамнинг мухаббати бўлди. Улар менинг хақимда қайғурар, бошқа фарзандларидан кўпроқ севар, менинг тарбиям билан махсус шуғулланар, ейиш-ичишимга алохида эътибор берар эдилар. Етти ёшга етганимда тиб илмини ўрганиш учун мени мактабга бердилар. Бу илмнинг фойдали эканлигини англаб уни зўр эхтирос билан ўргана бошладим. Кейин бу хунарда шухрат қозониб, касалларни даволай бошладим. Шу билан бирга хамма одамлар сингари мен хам тўрт нарсани орзу қила бошладим: мол тўпламоқ, кайф сурмоқ, бошқаларнинг хурматига сазовор бўлмоқ ва абадий шухрат қозонмоқ. Шуни айтиш керакки, тиб илмининг бутун дунёда зўр хурмати бордир. Тиб китобларида: «Табибларнинг энг фозили беморларни пулсиз муолажа этувчилардир, бу йўл билан улар хам бу дунёнинг, хам нариги дунёнинг неъматларидан бахраманд бўладилар», деб ёзилган. Дехқоннинг уруғ сепишдан мақсади ердан ғалла ундириб ўз ризқ-рўзини топишдир. Ҳайвонларнинг ем-хашаги бўлган ўт ўз-ўзидан ўсаверади.
Хуллас, қаерда соғайишига умиди бўлган касал одамни эшитсам, бориб уни муолажа эта бошладим. Бироздан кейин тенгқурларимнинг мол ва давлати меникидан зиёд эканликларини кўрдим. Нафсим устун чиқиб, мол-дунё тўпламоқ хавасига тушдим. Тўғри йўлдан озишимга сал қолди. Ўз-ўзимга дедим: «Эй нафс, сен фойда билан зарар орасидаги фарқни кўрмаяпсан. Ақлли одам азияти кўп, фойдаси кам бўлган нарсани орзу қиладими? Агар сен яхши от қолдириб кетиш фикрида бўлсанг, бу фоний дунёда очкўз ва хасис бўлма. Нотўғри фикрлардан қайт, савоб орттиришга харакат қил. Одамнинг хаёти бир-бирига зид бўлган тўрт унсурнинг қоришмасидан иборат, худди йигирилган ипга ўхшайди, унинг узоқ вақт узилмасдан тура олишига ишонч йўқ.
Одам баданининг аъзолари бир мих билан қоқилган олтин бутга ўхшайди. Мих суғуриб олинса, бут бўлакларга бўлиниб кетганидек, одамнинг бадани хам яшаш қобилиятини йўқотиб, парчаланиб кетади. Қариндош-уруғларинг, дўст-ошноларинг билан кўпда мағрурланма ва улар билан бирга бўлишни ортиқча хавас қилма. Ҳамиша уларнинг севинчлари қайғуларидан оз, ғамлари эса шодликларидан кўп бўлади. Бу ғам ва ғусса устига яна хижрон дарди ва айрилиқ алами хам инсонга хамрохдир. Баъзан шундай хам бўладики, бири ўз оиласини боқиш, хотини ва болаларини таъмин қилиш учун мол йиғиб, бойлик тўплашга мажбур бўлади ва бу йўлда ўзини қурбон қилади. Бундай одам оловга ташланган хушбўй уд ёғочига ўхшайди, унинг хидидан бошқалар фойдаланади, ўзи эса ёниб кул бўлади».
Яна ўз-ўзимга дедим: «Сен беморларни муолажа қилишдан қолма, жамоат хакимнинг қадрини билмайди, деган гапларга қулоқ солма. Агар бирор одамни ўлим чангалидан қутқариб олишга муваффақ бўла олсанг, бунинг савоби хар нарсадан кўп эканлигини назарга ол.
Узоқ давом этган оғир касаллик туфайли бола-чақаси билан ош-нонга мухтож бўлиб қолган бир одамни муолажа этиш ва унинг саломатлигини қайтариб бериш қанчалик савоб иш эканлигини ким эътироф этмайди?»
Ўз нафсим билан олишиб, ўзимни яна тўғри йўлга сола билдим. Ҳеч нарса олмасдан сид-қидил билан беморларни даволай бошладим, узоқ муддат шу иш билан машғул бўлдим. Бу хизматим эвазига ризқи рўз дарвозалари қаршимда очила берди. Шохлар менга бирин-кетин саруполар инъом қила бошладилар, хазина дарвозасини очиб қўйдилар. Ҳиндистон сафаридан аввал хам, кейин хам кам бўлмадим. Бойликда, шону шавкатда ўз тенгдошларимдан ўзиб хам кетдим.
Кунлардан бир кун мен тиб илмининг муваффақиятлари ва натижалари хақида, берадиган фойда ва самаралари борасида фикр юрита бошладим. Натижада, тиб илми соғлиқни абадий сақлай олмайди, хеч бўлмаса бирор касалликни тамомила йўқотиб, уни қайтиб келмайдиган қила ол-майди, деган хулосага келдим. Бас, шундай экан, ақлли одам тиб илмини шифобахш этувчи илм деб хисоблай оладими? Шундай савоб ишлар қилиб охиратни ўйлаш менга зарурроқ кўрина бошлади. Айтишларига кўра, охиратни ўйлаш хар қандай касалликни бир йўла йўқотади, йўқотганда хам қайтиб келмайдиган қилиб йўқотади.
Мен мана шуларнинг хаммасини ўйлаб чиққандан сўнг тиб илмидан қўл тортиб, илохиёт билан машғул бўла бошладим. Тўғриси, мен энди аввалию охири кўринмайдиган бир йўлга тушдим. Йўл қоронғи ва хатарли эди. На бир йўл билувчи одам бор эди, на бир йўл ёритувчи машъал. Тиб китобларида хам бу хақда бир нарса дейилмаган эдики, ўшанга суяниб шак ва шуб-хадан, хайрат ва тараддуддан қутулсам. Турли халқларнинг дини орасида хам катта фарқ ва зиддият бор эди. Уларнинг орасида холиқ ва махлуқ, яратувчи ва яратилувчининг келиб чиқиши, дунёнинг охири хақида катта-катта тортишувлар бўларди, уларнинг хар бириси ўзи айтган сўзларни тўғри, мухолифнинг айтганини нотўғри деб биларди.
Шундай ўйлар билан шак ва шубха сахросида гох олдинга кетар, гох орқага чекинардим, тепалар ошиб, водийларни босиб ўтардим, лекин на мақсадга олиб борадиган ва на хақиқатга эриштирадиган тўғри бир йўл топа билардим. Нихоят, бутун дин олимлари билан кўришиб, уларнинг эътиқодларини ўрганиб, юрагимга мос тўғри бир тариқат топишга ахд қилдим. Бутун дин-мазхаблар билан чуқур танишиб чиқдим, қарасам, хар тоифа ўз динининг устунлигидан лоф уради, бошқаларникини эса ёмонлайди. Мен улардан биронтасига хам эргашмадим, ўз дардимга дармон тополмадим. Уларнинг хаммаси бемаъни-бебурд эканлиги менга ойдин бўлди. Ақлли одам уларнинг сўзларидан хеч бирисини қабул эта олмас эди.
Ўз-ўзимга дедим: «Агар мен бундай мулохазалардан сўнг бу динлардан бирини қабул этсам, қуйи-даги хикоятда баён этилган нодон ўғри ахволига тушиб қоламан».
Ўғри хикояси
Дейдиларки, бир ўғри ўз хамрохлари билан бир бой одамнинг уйига ўғриликка тушади. Уй эгаси оёқ товушидан уйғониб кетади ва томда ўғри борлигини сезади. Хотинини аста уйғотиб, унга ахволни тушунтиради ва дейди: «Мен ўзимни ухлаганга солиб ётаман, сен баланд товуш билан мендан бунчалик мол-дунёни қандай қилиб топганлигимни сўрагин. Мен жавоб беришни истамасам, сен қаттиқ туриб жавоб беришни талаб қил». Хотини эри айтганидек савол берди. Эри деди: «Эй хотин, мени тинч қўй, бунақа саволлар беравериб бошимни қотирма. Тўғрисини айтадиган бўлсам, одамлар эшитиб қоладилар, деб қўрқаман, биз беобрў бўламиз, жамоат биздан юз ўгиради».
Хотин уни қўярда-қўймай, айтиб беришни сўрайверди.
Эри деди: «Сенинг сўрашингнинг сабаби нима? Эрнинг яширин сири билан хотиннинг нима иши бор?»
Хотини деди: «Билгим келяпти».
Эри деди: «Бу мол-дунё ўғрилик билан топилган. Мен бир вақтлар абжир ўғри эдим. Ойдин кечаларда давлатманд одамларнинг деворлари тагига келиб афсун ўқирдим-да, ой нури тушиб турган уйнинг томига чиқиб, етти марта «Шолем, шолем» деб, ой шуъласи устига ўтириб, уйнинг ўртасига хеч қийналмасдан сакраб тушардим. У ерда хам етти марта «Шолем, шолем» дейишим билан уйдаги бор пул ва қимматбахо буюмларнинг хаммаси олдимда йиғилиб қоларди. Кучим етганича кўтариб, яна етти мартаба «Шолем, шолем» дея ой шуъласига сувора бўлиб дарчадан чиқиб кетардим. Мана шу афсун туфайли хеч ким мени кўрмас ва мендан бадгумон хам бўлмас эди. Секин-аста мана шу бойликларни қўлга киритдим. Бу сўзни хеч кимга ўргата кўрма».
Ўғрилар буни эшитиб, афсун ўрганиб олганликлари учун жуда қувондилар. Бироз пайт пойлаб ётдилар-да, уй эгаларининг ухлаганликларига ишонч хосил қилгач, ўғрибоши етти марта «Шолем, шолем» деди, лекин оёғини дарчага қўйиши билан ерга қулаб тушди.
Уй эгаси дархол ўрнидан туриб тўқмоқ билан ўғрининг бошига туширди. Кейин у: «Мен азиз умримни сарф қилиб топган давлатимни осонликча олиб кетаман деб ўйладингми? Сен кимсан? Айтмасанг, хозир ўлдираман», деди.
Ўғри деди: «Мен сендак тилёғлама одамнинг сўзига алданиб тўрга илинган лақма ва нодон одамман».
Хуллас, лақма бўлганим учун хақиқатни топа олмадим ва ўз-ўзимга дедим: «Авлод-аждодимнинг динида қолиб, кўр-кўрона унга риоя этсам, мен фақат аждоди жодугар бўлгани учун ўзини хақли хисоблаган жодугарга ўхшаб қоламан. Агар янгидан дин ахтаришга бошлай десам, умр етмайди деб қўрқаман, чунки ўлимим яқинлашиб қолган. Тараддуд ичида яшайдиган бўлсам, фурсатни қўлдан бериб, хеч бир савоб иш қила олмай, бу дунёдан ўтиб кетаман. Шунинг учун мен барча динлардан воз кечиб, хар нарсадан устун хисобланган хайрли ишлар билан машғул бўлишга, ақлга сиғадиган ишлар билан шуғулланишга ахд қилдим.
Шундан бери мен жониворларни уриш, ўлдиришдан, одамларни ранжитиш, тахқир этишдан, уларга хиёнат қилишдан воз кечдим, ёлғон сўзлаш, бўхтон, ғийбатдан тилимни тийдим; халққа озор бериш ва дунё молига хирс қўйишдан, найрангбозлик ва жодугарлик каби нолойиқ
ишлардан чекиндим. Ёмонлардан қочдим, яхшиларга қўшилдим. Тўғрилик ва тозаликка дўст бўлдим. Чунки дунёда тўғриликдан яхши дўст бўлмайди. Тўғрилик билан хар нарсага эришса бўлади. Бу шундай давлатки, улашганинг билан озаймайди, харжлаганинг билан камаймайди. Тўғри одам подшохдан хам қўрқмайди, ўт, сув, вахший хайвонлар ва бошқа зарарли нарсалар Хам унга зиён етказа олмайди. Кимки тўғри йўлдан четга чиқиб, давлат орттириш билан шуғулланса, ўз умрини ёмон ишларга сарф этса, у одамнинг бошига қуйидаги хикояда зикр этилган савдогарнинг бошига тушган иш тушади».
Савдогар хикояси
Дейдиларки, бир савдогарнинг қимматбаҳо тошлари (жавоҳирлари) кўп экан. Уларни тешиш учун савдогар кунига юз динор хақ тўлайман деб бир одамни бошлаб келади. У одам уйга келиб иш бошламоқчи бўлиб турганда, бурчакдаги ажойиб бир чангни кўриб қолади. У диққат билан чангга қараб турганида савдогар ундан, чалишни биласанми, деб сўрайди. Хизматкор: «Билганда қандай», деб жавоб беради. Хизматкор чанг чалишни ғоят яхши билар эди. Савдогар: «Чал!» деб буюради. Хизматкор чангни олиб хазин ва дилрабо бир куйни чала бошлайди, ширали бир овоз билан ашула айтади. Савдогар уни зўр завқ билан тинглаб хузур қилиб ўтиради, жавохирлар эса тешилмай қолади. Кеч бўлгач, хизматкор ўз хақини сўрайди. Савдогар дейди: «Жавоҳирлар қандай бўлса, шундай қолди. Қилинмаган ишга хақ берилмайди». Хизматкор асабийлашиб, савдогарга бақириб: «Мен сенинг буюрган ишингни қилдим. Хизматимга хақ тўламасликка хаққинг йўқ», деди.
Савдогар хизматкорга ваъда қилинган хақни беришга мажбур бўлди.
Мўмин бўлишни орзу қилиб, тоат-ибодат билан шуғулланишга қарор қилдим. Ташқи кўринишим билан ички дунём, сўзим билан ишим бир-бирига мос бўлишини истадим. Чунки мўминлик ва тўғрилик гунохни қайтарадиган пўлат либосдир.
Тўғрилик ва мўминлик самараларидан бири шуки, умрнинг бебақолиги, дунёнинг фоний эканлиги сени чўчитмайди. Тақводор одам бу ўткинчи дунёнинг ишларига назар ташласа, ундаги қабохатни хақиқат кўзи билан кўради, нариги дунёга бўш қўл билан кетмаслик учун яхшилик қилади, шухратпарастликдан воз кечади. Кўнгли тинч бўлиши учун ўз толеидан рози бўлади. Дунёни машаққатларидан қутулиш ва бутун гунохларини ювиш учун узлатга чекинади, хамманинг мухаббатини қозониш учун хеч ким хасад қилмайди. Мол-дунёнинг қўлдан кетиши ташвишидан халос бўлиш учун сахийликни ўзига касб қилади, пушаймон бўлмаслик учун ақл билан иш кўради, қаноатли бўлиш учун охиратни эсдан чиқармайди. Янглишмаслик учун кетини ўйлаб иш қилади, рохат фароғатда яшаши учун одамни ранжитмайди.
Мен художўйликнинг машаққатлари хақида ўйлаганим сари унга рағбатим ортарди. Лекин бу дунёнинг лаззатидан воз кечиб, нақдни қўлдан бериб, насия орқасидан югуриш қийин бир иш эканлигини билардим. Бу йўлда хато қилиб қўйсам, хам бу дунём, хам охиратим куйишидан ва натижада, пушаймон бўлишдан қўрқардим. Агар шундай бўлиб чиқса, мен оғзидаги суяк аксини сувда кўриб, уни олиш учун ўзини сувга отган, натижада, оғзидаги суякдан хам айрилган ит ахволига тушиб қолардим.
Кишининг дилини сиёх қиладиган бундай тушунчалар мени йўлдан адаштириб, икки дун-ёмдан махрум этишига оз қолган эди. Мен қайтадан бу дунёнинг ишлари хақида фикр юритиб ва унинг нозу неъматларини кўз ўнгимга келтира бошладим. Менга ойдин бўлдики, бу дунёнинг неъматлари камалакка ўхшаб оз умрли ва ўткинчидир. Бунинг устига, улар шўр сувга ўхшаб, ичганда ташналигингни орттиради, улар заҳар аралаштирилган болга ўхшайди — у аввал ширин кўринади, кейин эса ўлдиради. Улар, уйғонгандан кейин ачиниш хиссини уйғотадиган
ширин тушга ўхшайди. Бу дунёга берилган одам ипак-қуртига ўхшайди — у қанчалик кўп ипак ўраса, ўз қўл-оёғини шунчалик қаттиқ боғлаган ва нажот йўли шу қадар қийинлашган бўлади.
Буларнинг хаммасини ўйлаб чиққач, мен яна художўйлик йўлига ўтмоқчи бўлдим, лекин тағин ўзимга қарши чиқиб дедим: «Менга бу дунёнинг ишларидан қочиб у дунёни ўйлашим, кейин эса мўминлик машаққатларидан қўрқиб яна дунёвий хаётга юз ўгиришим яхши эмас. Агар мен шундай қилгудек бўлсам, аввал бир-бирига душман икки даъвогардан бирининг сўзини эшитиб, унинг фойдасига хукм чиқарган; иккинчисини эшитгач, унинг фойдасига қарор чиқарган риёкор қозига ўхшаб қоламан, бу йўл билан муаммони хал этиб бўлмайди».
Нихоят, мен тоат-ибодат билан шуғулланишга қарор қилдим, чунки бу дунёнинг машаққатларига бардош бериш охират азобига қараганда хечдир, бу дунёда олинадиган лаззат нариги дунёда бериладиган азобларнинг мингдан бирича хам йўқ. Ҳар қалай охирида кўпроқ лаззат берадиган озгина машаққат кўпроқ машаққат келтирадиган озгина лаззатдан афзалдир. Агар бир одамга, сенга юз йил умр бериб, хар куни гўштингдан бир парча кесиб оламан, уни яна тикиб соғайтираман, шу юз йил ўтгач, сен хар қандай азоблардан қутулиб рохатда яшайсан, деб шарт қўйилса, у одам учун абадий неъмат ичида яшашга нисбатан бу уқубатли юз йил бир соатдан хам оз кўриниши мумкин.
Ажабо, яшаш азоб-уқубатдан иборат эмасми? Инсон она қорнида пайдо бўлганидан то умрининг охирига қадар уқубат чекмайдими? Тиббий китобларда ёзилишича, бола она қорнида гўё бир тугунга тугилгандек парда ичида ўсади, қийналиб нафас олади, тор, қоронғи қоринда тасаввурга сиғмайдиган азиятлар ичида туғилгунига қадар ётади. Ой-кун яқинлашгач, бола харакат қила бошлайди, у ёруғ ва кенгликка чиқишга интилади.
Бола туғилгач, унга хатто енгил шамол тегса ё юмшоқ қўл тегиб кетса, териси шилиб олинган одамдек азоб чекади. Шундан кейин бола учун машаққатли ва мусибатли кунлар бошланади. Оч қолганда овқат, сувсаганда сув сўрай олмайди, бирор ери оғриса айта олмайди. Сўнгра бешик, йўргак азоблари... Ухлаганда хамиша осмонга қаратиб ётқизилади, у қанчалик қийналмасин, оёқ-қўлини қимирлата олмайди. Кўкракдан ажратилгандан кейин унинг тарбияси билан машғул бўла бошлайдилар: фалон нарсани ема, пистон нарсага қўл тегизма, фалон сўзни айтма, фалон нарсага қарама дейдилар, касал бўлса, аччиқ дорилар ичирадилар... Балоғатга етганидан кейин уйланиш, уй-рўзғор ташвиши, бола-чақа дарди, мол-давлат тўплаш, пул йиғиш хирси билан кун кечиради. Бундан ташқари, инсон вужудида бир-бирига зид тўрт унсур (қон, ўт, сафро ва балғам) мавжуд бўлади. Сўнгра фалокатлар, мусибатлар, касалликлар бир-бирига уланиб кетаверади. Илондан, чаёндан, вахший хайвонлардан қўрқиш, иссиқ ва совуқдан, қор ва ёмғирдан ўзини асраш ташвиши... Агар умри вафо этиб, қаригудек бўлса, қарилик билан боғлиқ бўлган турли касаллик, заифлик, азоб-уқубатларга бардош бериши керак. Бунинг устига душманларнинг қасди ва ёмон ниятлиларнинг хасади...
Фараз қилайлик, айтилганларнинг бирортаси хам рўй бермади, инсон энг яхши шароитда соғ ва саломат яшади. Лекин ўлим вақти етишганда нима бўлади? Ўғил-қиз, қариндош-уруғ, ошна-оғайни билан видолашмоқ, аччиқ ўлим шарбатин ичмоқ зарур бўлган дамда бу дунёга бўлган мухаббат шами инсоннинг қалбидан осонлик билан ўчади дейсизми?
Шундай экан, хеч бир ақлли одам, инсонлар бора-бора ўзларининг гўзал фазилатларини йўқотиб, мол-дунё учун умр сарф этишларини раво кўрмайди. Чунки боқий дунёни фоний дунёга, абадийликни муваққат нарсаларга алмаштириш, мусаффо ва пок бир рухни ифлос ва тубан бир баданга қурбон бериш катта айб ва кечириб бўлмайдиган хато хисобланади.
Мен замонанинг хароб бўлаётганини, фалокатга қараб тўғри кетаётганини кўриб турибман. Ҳақиқат гўё одамлардан қочаётгандек. Фойдали иш ва яхши сўзлар унутилиб, тўғри йўллар бекилаётгандек. Адолат йўқолиб, ўрнини зулм, вахшат эгаллаган, илм эшиклари қулфланиб, жахолат дарвозалари очилган, разолат ва хиёнат, эътибор ва мурувватни сиқиб чиқарган. Дўстлик заифлашиб, душманчилик кучайган, яхши одамлар тахқир этилиб, азобу машаққат ичида, ёмонлар эса хурмат қозониб, кайф-сафо ва рохатда яшамоқдалар. Ҳийла ва риёкорлик уйғоқ, вафо ва садоқат эса ғафлат уйқусида. Ёлғон — озод, ростгўйлик — махбус, хақ — мағлуб, нохақлик — ғолиб, золим — хақли, мазлум — хақсиз, хасислик — хоким, қаноат — махкум, қози — ғаддор, зохид — риёкор...
Мен дунёнинг бу ишларини ўйлаб кўргач, бутун мавжудотнинг сарвари ва бутун борлиқнинг энг мукаммал махлуқи бўлган одам ўз умрининг қадрини билмайди, ўз хаётининг нажоти учун курашмайди деб ўйладим. Мен бу ахволни кузатиб кўп таажжубландим, диққат билан қараб, инсонларнинг бахтли яшашларига моне бўлган нарса уларнинг мол тўплаш касалига мубтало бўлиб қолиши эканлигини кўрдим, бу мол тўплаш инсоннинг тотиб кўриш, хидлаш, сезиш каби эҳтиёжларини қондириш учун қилаётганини билдим. Лекин бу сезгиларнинг хеч бири мақсадга етиш учун кифоя қилмайди. Инсонга мол-дунё насиб бўлса-да, у бу дунёда хам, охиратда хам зиёндан бошқа бир нарса келтирмайди.
Бу туядан қочиб қутулмоқчи бўлган одамнинг холига ўхшайди. Бир одам қутурган туядан халос бўлмоқ учун жар устига эгилган икки шохга осилиб, жар ёқасига оёқ қўяди, лекин оёғи остидаги индан тўртта илон бош чиқариб тургани кўзига чалинади, жарнинг остига назар ташласа, у ерда бир аждахо оғзини очиб, унинг тушишини кутиб турганлигини кўради, юқорига қараса, оқ ва қора сичқонлар у осилиб турган шохларни тўхтовсиз кемираётганликларини кўради. Бу ахволдан қутулиш йўлини ўйлаб турганида ундан нарироқда бир асалари уясига кўзи тушади, бармоғини болга ботириб ялай кетади, болнинг ширинлиги унинг бошини шу даражада айлантирадики, натижада, у ўзининг қандай ахволдалигини унутади, оёқларини тўрт илоннинг бошига қўйганлиги ва бу илонлар хар онда чақиб олишлари мумкинлиги, сичқонлар шохларни албатта кемириб синдиришлари, шохлар синса у аждахо домига тушиши муқаррарлиги хаёлидан кўтарилади. Жахолат пардаси кучли ақл нурини тўсиб қўяди, лекин оз фурсат ўтмай, жарга қулаб халок бўлади.
Мен дахшатли, чуқур жар деб бу дунёни назарда тутаман. Шохларни кемирган оқ ва қора сичқонлар — кеча ва кундуздир. Улар-нинг хар иккаласи инсонларнинг умрини озайтириш, Халок этиш учун узлуксиз бир-бирини алмаштириб туради; тўрт илон — борлиқнинг моҳиятини ташкил этган тўрт унсурдир; булардан бирортаси ўз мувозанатини йўқотса, инсон дархол махв бўлиб кетади: бол — азоби кўп, фойдаси кам бўлган, одамларни тўғри йўлдан оздириб, уларга нажот дарвозаларини бекитган фоний дунёдир; аждахо — хеч ким қочиб қутула олмайдиган ўлимдир. Ажал шарбатини ичишга тўғри келганида, Азроил тепангга келиб турганида ўлимдан қутулиб бўлмайди, пушаймонлик хам фойда бермайди, на тавбага вақт қолади, на дуо ўқимоққа мажол...
Хуллас, энг охири, мен қандай бўлсам, шундайлигимча қолишга, қўлимдан келганча яхши ишлар қилишга қарор қилдим. Умид қиламанки, балки шу йўл билан хақиқат йўлини топиб, ўз нафсимга ўзим хоким бўламан, нажот эшигини очаман. Бир қанча вақт шу умид билан яшадим, нихоят, Ҳиндистонга сафар қилдим. Мен у ерда хам хақиқатнинг тагига етиш учун кучим борича харакат қилдим, кўп китоб ўқидим. Ҳиндистондан қайтишда бир талай китоб келтирдим. Улардан бири — тақдим этаётганимиз «Калила ва Димна»дир.