Насиҳат, хикмат ва масаллар мажмуасидан иборат бўлган бу «Калила ва Димна» китоби хинд брахманлари ва олимлари томонидан ёзилгандир. Ҳар бир халқнинг олим ва файласуфлари қандай воситалар билан бўлмасин, ўз орзу ва истакларини амалга оширмоқ, мавжуд тартибни интизомга солмоқ учун хамиша фикр юритганлар, хар хил тадбирлар ила иш кўрмоқчи бўлганлар, бу хақда хар хил асарлар ёзмоққа интилганлар. Шулардан бири қушларнинг ва ёввойи, йиртқич хайвонларнинг тилидан ёзилган, ғоят чуқур маъноли, нафис рамз ва муаммоларга тўла ушбу китобдир. Олимлар бу йўлни танлаб зўр имтиёзга эга бўлганлар: аввало, бу билан улар хохлаган сўзларини айтиб, хар бир бобни орзу қилганлари даражада безаш имкониятига эга бўлдилар. Бунинг устига, улар шу йўл билан насихат, хикмат, латифа ва хазил-мутойиба жавохирларини бир-бирига қўшганлар, токи доно одамлар бу китобни мутолаа қилиб, фойдалансинлар, нодон одамлар эса, уни афсона деб ўқисинлар.
Ёш шогирдлар эса саводли бўлмоқ, илм орттирмоқ, нақл айтмоқ мақсадида бу китобда ёзилганларни осонлик билан ёдларида сақлаб қолгусидурлар. Катта бўлиб, ақл ва тажриба эгаси бўлганларида, ёдлаб олган ва эсда сақлаб қолган нақллар устида фикр юритиб, уларни тушунганларида диллари нақадар фойдали хикматлар билан тўлганлигини кўрадилар ва ўзлари кутмаган улкан бойликка, битмас-туганмас хазинага эга бўлганларини биладилар. Ёшларнинг хурсандлиги катта бўлганда отасидан мерос бўлиб қолган хазинани топган ва шу туфайли умрининг охирига қадар қийинчилик кўрмасдан яшай олишни билган одамнинг севинчига ўхшайди.
Бу китобни ўқиганда унинг нима учун ёзилганлиги ва қандай мақсадларни кўзда тутганлигини тушуниш керак. Акс холда, одам бу китобдан фойда ололмайди, унинг бойликларидан бебахра қолади. Бу китобни тушунишнинг биринчи шарти шуки, уни тўғри ва диққат билан ўқий билишдир. Зотан, бир нарсани диққат билан ўқимасдан туриб унинг маъносини тушунмоқ мумкин бўладими ахир? Ўқишни яхши биладиган одам бу китобни ўйлаб ўқиши ва унинг маъносига етишга шошилмаслиги лозим, чунки унинг маъносига одам чуқур ўйлаб қи-йинчилик билан эришади.
Нақл қилибдурларким, бир киши сахрода хазина топиб олибди ва ўз-ўзига: «Агар бу хазинани бир ўзим ташисам, кўп вақтим бекор кетади, ўзим қи-й-налиб, қайтага хафа бўламан. Яхшиси, бир неча хизматкор топиб, бир неча уловни кира қилиб, бироз муддат ичида хазинанинг хаммасини уйга ташиб олай», дебди.
У худди шундай қилади. Ўзи хазинанинг тепасида қолиб лаъл ва жавоҳирлар юкланган уловларни уйига юборади. Лекин юкни олиб кетаётган хийлакор одамлар бойликларни у кишининг уйига эмас, ўз уйларига олиб боришни мақсадга мувофиқроқ деб биладилар.
У нодон киши эса ўз манзилига келганида пушаймонликдан бошқа хеч нарса топмайди.
Яна шундай хақиқатни билиш лозимки, фойда китобни ёдлашда эмас, уни тушуна билишдадир. Кимки билмаган ишга ёпишса, унинг ахволи сўзни ёдлаб олган, лекин маъносини тушунмаган одамнинг ахволига ўхшайди.
Ҳикоят
Ҳикоя қилибдурларким, бир одам арабча ўрганишни хавас қилиб, саводли дўстларининг биридан қизил лавха устига бир неча арабча сўзни ёзиб беришни илтимос қилибди. Дўсти хам илтимосини бажарибди. У одам араб сўзлари ёзилган қизил лавхани уйига олиб боради ва унга хар замон-хар замонда қараб қўйиб, нихоят, энди у араб тилини жуда яхши билиб олдим, деган фикрга келади. Бир кун мажлисда арабча сўзламоқчи бўлади-да, миси чиқади. Мажлисда бўлганлардан бири унинг хатосини юзига солиб кулади. У одам бундан ғазабланиб: «Мендан хато топа олмайсан — қизил лавхада шундай ёзилган», деб жавоб беради...
Инсонлар илмни эгаллаб олишлари, унинг маъносига чуқур тушунишлари керак, чунки илм нариги дунёга олиб бориладиган энг катта совғадир, бу дунёда эса билимли бўлмасдан яшаш қийиндир. Қуёшнинг жамоли ер юзини ёритганлиги ва хаётга абадий умр бағишлагани каби, илм хам қалбларни нур билан ёритади. Тажрибанинг шифобахш дори-дармонлари одамларни оғир жаҳолат касаллигидан халос этади. Яхши ишлар илмга ярашадиган безакдир. Билим дарахтининг меваси одамларга хайрихохлик ва бошқаларни ранжитмасликдир. Илмли бўлиб, унга амал қилмаганлар, била туриб тахликали йўлдан қайтмаган ва йўлда қароқчиларга учраб бор-йўғидан ажралган одам-ларга ўхшайдилар; ўзига ёқмайдиган овқатнинг зарарли эканлигини била туриб, ундан бош тортмайдиган, натижада, халок бўладиган касал одамларга ўхшайдилар. Хуллас, ишининг ёмон эканлигини била туриб нафсини тиёлмаган одам азоб-уқубат оловига йўлиқади. Масалан: бири кўр, бири соғ икки одам ўрага йиқилиб яраланса, фаросатли одамлар кўзи соғ одамни айблайдилар, кўзи ожиз кишининг ишини узрли деб биладилар.
Билимли бўлиш хар нарсадан олдин инсонга ўз хурматини оширмоқ ва иззатини сақламоқ учун керакдир. Илм, бошқаларга ўргатиш учунгина қўлга киритилса, одам ундан бирон фойда кўрмаса, у сувидан хамма фойдаланадиган, лекин бундан ўзи бебахра бўлган булоққа ўхшайди.
Икки нарсадан, яъни илм ва мол-дунёдан одам аввал ўзи фойдаланиб, сўнгра бошқаларга улашиб бериши керак. Яхши натижа берган тажрибаларни одам аввал ўзига, сўнгра бошқаларга татбиқ этиши лозим, яъни одам аввал ўзини, шундан кейин бошқаларни даволаши керак.
Кимки бу сўзларнинг маъносига етмаса ва уларни бекорчи деб хисобласа, беақл кўрга ўхшайди. Ақлли одам қиладиган ишининг охири нима билан ва қандай тугашини олдиндан кўз ўнгига келтириши керак, қаерга боришини йўлга чиқишдан олдин билиши керак. Акс холда, у йўлнинг ярмида сарсон бўлиб қолади, фалокатдан бошқа нарсага йўлиқмайди. Аждодларининг хаётидан ибрат дарси олиб, уларнинг тажрибасидан фойдаланган одам ақлли хисобланади — ўзбилармон одам хамиша машаққат ичида яшайди. Зиёнли хар нарсада бир фойда бор деб айтадилар, энг яхшиси, бошқаларнинг кўрган зиёнларини назарда тутиб, уларнинг фойдали тажрибаларидан истифода этишдир. Бу йўлдан бормаган одамлар кундан-кунга муваффақиятсизликка учрайдилар ва нихоят, тажрибадан сабоқ олиб тўғри йўлга тушиб
олганларига қадар ўлим вақти келиб қолади. Кимки фурсатни қўлдан берса, харакат қилиб бир ишни амалга ошириш ўрнига танбаллик қилса, тўғрилиги шубхали ё ёлғон хабарларни тўғри деб хисоблаб, уларни бошқаларга гапириб юрса, ёлғончининг тилёғламалигига ишонса, ўз тарафдорларини фитначи одамларнинг сўзларига инониб ранжитса, масъул вазифаларни ақлли одамларга топширмаса, ундай кишининг яшашга хаққи йўқдир.
Ақлли одамлар тубан ва ярамас мухитга тушиб қолсалар, тезда ундан қутулишга харакат қилишлари керак. Кимки кўр-кўрона номаълум йўлга чиқса, халқнинг кетаётган тўғри йўлидан узоқлашади ва қанча кўп юрса, шунча кўп адашади. Агар бир одамнинг кўзига тикан кирса ва у бу тиканни чиқариб олмасдан, уни ахамиятсиз бир нарса хисоблаб кўзини ишқай бошласа, мутлақ кўр бўлади. Ақлли одам кўпнинг раъйи билан хисоблашиб, унга ишониши керак, лекин шу билан бирга ақл ва тажрибанинг сўзларига хам қулоқ осиши керак. Хуллас, соддадиллик ва хатоларга йўл бермаслик керак. Ақлли одам ўзига раво кўрмаганни ўзгага хам раво кўрмаслиги керак. Чунки хар бир ишнинг ўз мукофоти бор, муддат етганда албатта оқибати маълум бўлади.
Бу китобни ўқиган одамлар хар нарсадан олдин унинг мағзини чақиб, унга оройиш берган истиораларни, рамзли ва муаммоли сўзларни тушуниб олишлари керак.
Ибн Муқаффо бу муқаддимага илова қилиб айтадики, мен бу китобнинг хинд тилидан қилинган таржимасини кўрдим ва Ироқ, Шом, Ҳижоз ахли хам ундан фойдалансинлар, деб уни она тиллари бўлган арабчага таржима қилишни хохладим. Мен бу китобни мумкин қадар аслига тўғри ва ойдин таржима қилишга харакат қилдим, токи китобхонлар ва талабалар ундан осонлик билан фойдалана олсинлар.