Ҳамду санодан сўнг биз бу муқаддимада брахманларнинг пири муршиди, хинд файласуфи Бейдабо нима сабабдан хинд подшохи Добшалимга «Калила ва Димна» китобини ёзиб тақдим қилганини баён этамиз. Бу китобнинг мазмун ва мақсадини жохил кимсалардин пинхон тутиш учун ундаги ривоятлар хайвонлар ва қушлар тилидан нақл этилади.
Беақл одамлар учун у юзаки кўринар, аммо фаросатли одамлар эса унда ғоят чуқур, ибратли маъно жавохирларини топадилар, манбалари жуда бой ва гўзал эканлигини кўрадилар. Бу китоб файласуф учун — кенг бир фазо, ақл учун — буюк машқ майдони, китоб мухлислари учун — унутилмас хотира, маъносига тушунадиганлар учун — ажойиб бир ибрат хазинасидир.
Биз Эрон шаҳаншоҳи ҳусрав Ануширвоннинг нима учун хакимлар бошлиғи Барзуяни хинд мамлакатига «Калила ва Димна» китобини олиб келиш учун юборганини хикоя этамиз. Барзуя Ҳиндистонга келганидан сўнг хинд шохининг хазинасига яширинча кириб, «Калила ва Димна»ни кўчиришга розилик берган котибни топиш учун қандай хийлалар ишлатганини, хинд олимларининг бошқа китобларини, хар томони ўн хонали бўлган шахматни ва бу китобни қандай қилиб Эронга келтирганини тасвир этамиз.
Биз бу ерда нима учун Бузуржмехр Ибн-ал Бухтеқонинг бу китобга муқаддима ёзганлигини айтиб, айни замонда китобнинг фазилатларини хам кўрсатиб ўтамиз. Биз бу китобни қўлга олган хар бир одамни уни ўрганишга, унга қайта-қайта мурожаат қилишга, унинг фойдали ва
ибратли томонларига диққат этишга даъват этамиз. Ёлғиз шу вақтдагина ўқувчи бу китоб инсон орзу қиладиган хар нарсадан афзал эканлигини кўради. Бунинг учун китобдаги мажозий сўзларнинг мағзини чақмоқ лозимдир. Акс холда, ўқувчи китоб олдига қўйилган мақсадни тушуна олмайди. Биз бу ерда Барзуянинг қайтиши ва китобни ўқиш усулини кашф этганини, Бузружмехр нима учун «Барзуя хаким» номи билан махсус бир боб ёзганини, бу бобда Барзуянинг туғилганидан бошлаб қандай ўқиганини, илохиётга берилгани ва турли оқимлар билан таниш бўлганлигини, бу бобни «Шер ва хўкиз» бобидан олдин келтирилганининг сабабини хам кўрсатиб ўтамиз.
Али ибн аш-Шох Форсийнинг нақл қилишича, файласуф Бейдабо қуйидаги сабабларга кўра хинд подшохи Добшалим учун «Калила ва Димна» китобини ёзган: румлик Искандар Зул-қарнайн ғарб шоҳларини мағлуб қилгандан кейин шарқ подшоҳлари Эронийлар ва бошқаларга қарши хужум бошлади. У ўз душманини мағлубиятга учратмагунча ёки ўзига тобе этмагунча қаттиқ кураш олиб борар, урушни истаганлар билан урушар, сулх истаганлар билан сулх тузар эди. Эрон шохлари унинг йўлида тўғаноқ бўлган биринчи душманлари эди. Эронийлар биринчи урушдаёқ тумтарақай бўлиб, хар ёққа тўзғиб кетди. Бундан сўнг Искандар Зулқарнайн ҳитой томон қўшин сурди. Энг аввал хинд мамлакатини забт этиш зарур эди. Искандар хинд подшохини ўзига бўйсундирмоқчи, ўз дини ва хукмронлигини унга қабул эттирмоқчи бўлди. Бу вақтда Ҳиндистонда Форек номли кучли ботир, енгилмас ва тадбирли киши хукм-дорлик қиларди.
У Искандар Зулқарнайннинг бостириб келаётганидан хабар топгач, урушга тайёргарлик кўра бошлади. Уруш учун лозим бўлган бутун тадбирларни кўрди. Пахлавонларни чақириб, жангга хозирлик кўришни амр этди. Қисқа муддат ичида жанговар фил тўдалари, махсус хужумга ўргатилган йиртқич хайвонлар, тамға бостирилган отлар, узун найзалар, ўткир қиличлар, ярқироқ қалқонлар хозирладилар.
Юнонлар Форек турган жойга яқинлашганида хиндларнинг шу махалгача мисли кўрилмаган лак-лак отлиқ аскарлар хозирлаб қўйганлари хақида Искандарга хабар етказдилар. Буни эшитиб Искандар жангнинг мағлубият билан тугаши мумкинлигидан чўчиди. Искандар хийлакор ва шафқатсиз бўлиши билан бирга, сезгир ва тадбирли одам хам эди. У аскарлар қароргохи атрофида хандақ қаздириб, шу ерда маълум вақтга қадар сабр қилиб туриш, хинд шохига қарши қандай жанг қилиш хақида кенгаш қуриб, керакли тадбир-чораларни кўришга қарор қилди. У мунажжимларни чақиртириб, хинд подшохига хужум қилиш, уни енгиш учун қайси кун яхши эканлигини аниқлашни амр этди. Мунажжимлар шохнинг буйруғини бажо келтириб, хайрли кун ва соатни белгилаб бердилар. Искандарнинг шундай бир одати бор эди: у қайси шахарни забт этса, у ердаги турли сохада шухрат қозонган мохир усталарни ўзи билан олиб кетар эди. У ўша усталарга мисдан ичи бўш бўлган от ва суворилар ясанглар, бу отлар ғилдираклар устига ўрнатилган ва итарганда тез суръат билан харакат этадиган бўлсин, деб буйруқ берди. Искандар топшириқ бажарилгандан кейин отларнинг ичини нефт билан тўлдириб, сувориларга жанг кийимларини кийгизишни ва уларнинг хаммасини қўшиннинг марказ қисмига жойлаштиришни, икки томоннинг қўшинлари тўқнашишганда, отларга ўт ёқиб, қўйиб юборишни амр этди. Токи душманнинг филлари қизиб кетган сувориларга хужум қилганда хартумлари куйиб қочишга мажбур бўлсинлар.
У усталарга бу ишларни тезлик билан бажаришни буюрди. Усталар жадаллик билан иш бошладилар. Муннажжимлар белгилаган кун тобора яқинлашиб келарди. Зул-қарнайн ўз элчиларини хинд подшохининг ёнига юбориб, таслим бўлмоқни унга таклиф этди. Лекин бунга жавобан Форек: «Зулқарнайн азал душманимдир, унга қарши қатъий қаршилик кўрсатаман», деб жавоб қайтарди.
Зулқарнайн Форекнинг бу қарорини эшитгандан сўнг суворилар билан хужум бошлади. Форек уларга қарши филларни жанг майдонига чиқартирди. Искандарнинг саркардалари мис сувориларни олға сурдилар. Филлар хамлага ўтиб ўз хартумлари билан мис сувориларга ёпишдилар. Xартумлари куйгандан кейин устларидаги аскарларни итқитиб, оёқлари билан топтаб, хеч нарсага қарамай қоча бошладилар. Бу холни кўриб Форек орқасига қарамай қочди, унинг қўшини хар томонга тўзиб кетди. Искандарнинг аскарлари эса қувлаб бориб уларни қидира бошлади. Шу вақт Искандар қичқирди:
—    Эй хинд подшоҳи, кел, мен билан олиш, ўз қўшинингга, одамларингга раҳм қил. Уларни ўлим гирдобига ташлама. Фалокат рўй берганда қўшинни ташлаб қочмоқлик шохларга ярашмайди... Шох ўзининг бутун куч ва қувватини ишга солиб, уларни мудофаа этмоғи, уларнинг нажоти учун ўз жонидан кечмоғи лозим. Шох ўзининг мол-дунёси ва хаётини уларга фидо қилмоғи керак. Қўшинни қўйиб, менинг қошимга, маъракаи майдонга чиқ, ким кимни ўлдирса, ўша хушбахт бўлади.
Форек Зулқарнайннинг бу сўзларини эшитгач, бахтини синамоқ ва ғолиб келмоқ орзуси билан унга рўбарў бўлди. Ҳар иккала хукмдор бир неча соат от устида қилич ўйнатдилар. Лекин хеч бири устун кела олмади. Искандар толиқиб, бошқа нажот йўли йўқлигини билгандан кейин, шундай бир наъра тортдики, бунинг садосидан еру кўк ларзага келди. Форек аскарларим бошига бирор фалокат тушди шекилли, нега бу наъра тортяпти, деб орқасига қайрилиб қаради. Искандар шу пайтда бир зарба билан уни ерга қулатди. Ўз шохларининг бошига тушган бу фалокатни кўрган хиндлар хужумга ўтдилар, ўз шохлари билан бирга ўлишни шараф хисоблаб, қизғин жанг бошладилар. Искандар эса бонг уриб, агар таслим бўлсалар уларга мурувват қилишни айтди ва шундан кейин улар устидан ғалаба қозонишга муваффақ бўлди. Искандар хиндлар мамлакатини қўлга киритиб, ишончли одамларидан бирини уларга шох қилиб тайинлади. Ўзи эса лозим бўлган тадбир ва чораларни кўриб, ўз хокимиятини яхшилаб ўрнатгунга қадар Ҳиндистонда қолди. Сўнгра ўзининг бошқа мақсадларини амалга ошириш учун сафарга жўнади. У ўз қўшинлари билан Ҳиндис-тондан узоқлашгач, хиндлар Искандар қўйиб кетган шохга бўйсунишдан бош тортдилар, улар:
—    Ҳиндистон каби улкан бир давлатга ғайри жинс бир одам подшоҳлик қилса ярашмайди. Бундай ёт одам бизга илтифотсиз бўлади, хамиша бизларни тахқир этади, — дедилар ва хинд шахзодаларидан бирини — Добшалимни шох қилиб кўтардилар. Искандар қўйиб кетган одамни эса тахтдан туширдилар. Аммо Добшалимнинг мавқеи мустахкамлангандан кейин ғурурга берилди ва атрофидаги шохларни безовта қила бошлади. У хамиша жангда ғолиб келар, шунинг учун хам атрофида бўлган шоҳлар ваҳимага тушардилар, аҳоли эса ундан юрак олдириб қўйди. Ўз қудрати, хокимиятининг мустахкамлигидан мағрурланган Добшалим раиятнинг қайғусини чекмас, уни хўрлар ва ранжитар эди. У борган сари хаддидан ошарди.
Добшалим замонида ўз билими ва маърифати билан шухрат қозонган, брахманлардан бўлган донишманд бир файласуф бор эди, хамма маслахат сўраб унга мурожаат этар эди. Унинг оти файласуф Бейдабо эди. Шохнинг раиятга қарши бундай адолатсизлигини кўрган Бейдабо уни адолат ва тўғрилик йўлига қайтариш учун чора излай бошлади. У ўз шогирдларини тўплаб сўради:
—    Биласизми, мен сизлар билан нима хақида маслаҳатлашмоқ истайман?
—    Йўқ, билмаймиз,— деб жавоб берди улар.
—    Мен Добшалим подшоҳнинг хаддан ошган адолатсизлиги, унинг қилаётган сон-саноқсиз жиноятлари ва халққа зулм қилаётганини кўриб ўйлаб қолдим ва узоқ мулохазадан сўнг
шундай қарорга келдим. Биз шохнинг феъли айниганини пайқаганимизда, уни яхшилик қилишга, адолатли бўлишга тарғиб этишимиз керак. Агар уни ўз холига қўйиб берсак, бу биз учун кечирилмас гунох бўлади, сонсиз-саноқсиз фалокатлар юз беради, биз қўрқоқлар ва бизларни ўзларидан ақлсиз хисоблайдиган, бизни менсимайдиган ахмоқ одамлар вазиятига тушиб қоламиз. Мен туғилиб ўсган ватанимни тарк этиш фикрида эмасман. Подшоҳнинг қабих ишлар қилишига, халққа жабру зулм этишига ақл ва идрокимиз йўл қўя олмайди. У билан курашмоқ учун бизнинг ақлдан бўлак хеч бир қуролимиз йўқ. Мадад излаб бошқа мамлакатларга бориш хам фойда бермайди. Подшохнинг кирдикорларини маъқул кўрмаганлигимизни ва ундан норозилигимизни подшо сезса, у бизни албатта халок этади.
Сиз биласизки, гўзал манзарали, ноз-неъмат кўп бўлган ерда итнинг шер билан, илоннинг хўкиз билан бирга туриши тахликалидир. Кўнгилсиз ходисалар ва фалокатлардан ўзини химоя қила билмоқ, хавфнинг олдини олиб, дўстлар орттирмоқ файласуфнинг бурчидир. Айтишларича, бир файласуф ўз шогирдларига шундай деб ёзган экан: «Емонга қўшни бўлган одам, денгиз сайёхига ўхшайди: у ғарқ бўлишдан қутулса хам, қўрқувдан қутула олмайди. Агар бундай одам тахликали ва дахшатли бир ерга борса, уни фахмсиз ва идроксиз бир хайвон деб хисобламоқ лозимдир, зотан, фойдали ва зарарли нарсаларни, хатто вахший хайвонлар хам фарқ эта биладилар.
Ахир, сув ичмоқ учун хайвонлар хам ўз тўдаларини хавфли ерларга хеч олиб бормайдилар, тасодифан шундай жойга келиб қолсалар, савқи табиий у ердан қочишга мажбур этади, улар ўз жонларини сақлаб қоладилар».
Мен сизларни мана шу масала юзасидан бу ерга йиғдим. Сизлар менинг энг яқин одамларим ва сирдошларимсиз, менинг таянчим ва такиягохимсиз. Маълумдирки, ёлғиз қолган одам қаерда бўлмасин халок бўлади, ўзига кўмакчи топа олмайди. Бу борада шундай бир ривоят хам бордир:
Бир тўрғай бир филнинг йўли устида ўзига уя қуриб, тухум босди. Фил шу сўқмоқдан сув ичишга борар экан. Фил сув ичишга кетаётганида уяни топтаб, тухумни эзиб ўтиб кетди. Тўрғай бу бадбахтликни кўриб дархол, бу филнинг иши эканлигини англади. Учиб бориб филнинг бошига қўнди ва деди:
—    Шоҳим! Сен нима учун тухумларимни пачоқлаб, болаларимни халок этдинг? Ўзингга нисбатан мени заиф, кучсиз ва нотавон деб санаганинг учун шундай қилдингми?
—    Ҳа, ёлғиз шунинг учун, — деди фил.
Тўрғай буни эшитгач, учиб қушлар ёнига борди ва бошига тушган фалокатни айтиб берди.
Қушлар: «Биз филни нима хам қила олардик? Биз кучсиз паррандалармиз», дедилар.
Тўрғай уларга деди: «Илтимос қиламан, сиз мен билан бориб фил-нинг кўзини чўқиб кўр қилинг. Унинг бошига мен хам шўр иш солишни биламан». Улар рози бўлдилар. Тўрғай билан учиб бориб, филнинг кўзини ўйиб-ўйиб ташладилар. Шундан кейин фил на сув ичиш, на бир овқат топиб ейишнинг иложини қила олди. Турган жойида нима топса, шу билан кифояланиб кун кечирадиган бўлди. Тўрғай буни кўргач, аламига чидолмай, ховуз ёқасига келиб қурбақаларга фил устидан шикоят қилди. Улар: «Биз кучли филга қарши нима хам қила олардик?» дедилар. Тўрғай айтди: «Сиз фил турган жойга яқин бўлган бир чуқурнинг четига бориб, ўша ерда баланд овоз билан вақир-вуқур қилсангиз, фил сизнинг овозингизни эшитиб, у ерда сув бор экан, деб ёнингизга боради-да, чуқурга қулаб кетади». Қурбақалар бунга рози бўлдилар. Чуқур четига бориб вақирлай бошладилар. Сувсизликдан қийналган фил
қурбақаларнинг овозини эшитиб, улар томон йўл олди ва чуқурга йиқилиб халок бўлди. Тўрғай эса учиб бориб унинг бошига қўнди ва қанот қоқиб деди: «Эй, ўз кучига ишониб, менга Хақорат кўзи билан боққан зулмкор! Жуссам кичкина бўлса-да, зўр ақл эгаси эканлигимни кўрсатдим, сенинг бўйинг дароз бўлса-да, ақлинг қисқа экан, хўш, энди нима дейсан?!»
Бейдабо ўз ёнида ўтирганларга: «Сизлардан эшитайлик, фикрларингизни баён қилинг», деди. Улар айтдилар:
—    Эй ақлли, адолатли ва донишманд файласуф, бизнинг орамизда энг билимдон одам сендурсан. Бизнинг мулохаза ва фикримизнинг се-нинг заковатинг олдида нима ахамияти бор. Биз биламиз, сувда тимсох билан бирга сузмоқ тахликалидир. Лекин бу ерда гунох тимсохда эмас, унинг яшайдиган ерига борган одамдадир. Агар кимда-ким ўзи илоннинг оғзидан захарини олиб ичса, илон айбдор эмас. Ким шернинг ғорига кирмоқчи бўлса-ю, шер хужумидан эмин бўламан деса бекор айтибди. Бу золим подшохга фалокат ва бахтсизлик таъсир қилмайди. Шохга кайфи чоғ вақтида учрашилмаса, сен хам, бизлар хам унинг ғазабидан қутула олмаймиз. Бейдабо деди:
—    Рост айтдингиз, саволимга гўзал жавоб бердингиз. Лекин маърифатли одамлар хам ўзларидан паст ва юқори вазифадаги одамлар билан маслаҳатлашмоғи керак. ҳусусий масалаларни хал этишда бир ақл озлик қилганидек, умумий масалаларни ечишда хам кифоя қилмайди. Менинг Добшалим шох билан кўришмоққа ахд қилганим ростдир. Сизларнинг сўзларингизни тинглаб, менга самимий дўст эканлигингиз, менинг хам, ўзингизнинг хам хаётингиз учун ташвиш тортаётганлигингиз аён бўлди. Лекин мен шундай режа тузиб, тадбир ўйлаб қўйдимки, бунинг натижасини сизлар мен подшо билан учрашгандан ва у билан сухбатлашгандан кейин биласиз. Сизлар подшо хузуридан чиққанлигимни эшитишингиз биланоқ тўпланишиб, албатта, менинг қошимга келинглар.
Бейдабо дўстлари билан хайрлашиб, кетишга ижозат берди. Улар ўринларидан туриб дуои фотиха ўқиб тарқалдилар. Бейдабо брахманларнинг махсус кийимини кийиб подшо саройига йўл олди. Шохнинг дарвозабонига салом бериб, хайрли бир иш юзасидан шохни кўришим керак эди, деди. Дарвозабон кириб шохдан ижозат сўради. Ўша кун шохнинг бўш фурсати бор эди, киришга ижозат берди. Бейдабо ичкари кириб, шохга бош эгиб таъзим қилди-да, қаддини ростлаб, бирор оғиз хам сўз айтмай жим тураверди. Добшалим унинг индамай турганлигини кўриб: «Бу файласуф ёлғиз икки мақсад билан менинг хузуримга келиши мумкин: ё мендан бирор инъом истаб келган ёки бошига фалокат тушгану, панох истаб мендан ўз душманига энг оғир ва олий жазо беришни сўрагани келган», деб ўйлади.
Кейин бу фикридан қайтди: йўқ, файласуфлар бу хил иш билан келмайдилар. Шохлар ўз нуфузи жихатидан файласуфлардан устун бўлсалар хам, файласуфлар ўз билимлари билан шохлардан афзалдирлар. Зотан, донишмандларнинг шохларга эхтиёжлари йўқ, шохлар эса қанчалик бой бўлмасинлар, донишмандларга мухтождирлар, уларсиз яшай олмайдилар. Мен ақл билан хаёни энг яқин ва ажралмас дўст деб биламан, бири йўқолса, иккинчисини хам топиб бўлмайди. Инсонлар ва хайвонлар орасида бўладиган дўстлик хам худди шундайдир. Ўз йўлдошини йўқотган кимса бутун умр шу дўстини эслаб қайғуради, азоб чекади. Кимки олимлардан хаё қилмаса, уларни хурмат этмаса, уларнинг афзалликларини эътироф этмаса, уларни хақоратлардан қутқармаса, ундай одамнинг ақли зое кетади ва хаёти барбод бўлади. Олимларга қарши адолатсизлик қилганлиги учун ундай одамни ахмоқлар қаторига қўшиб қўядилар.
Сўнг у Бейдабога қараб деди:
—    Мен индамай туришингдан бошингга бирор фалокат тушган бўлса керак, деб ўйлайман. Сенинг узоқ жим қолганингдан шуни англадим ва ўз-ўзимга дедим: «Бейдабо бу ерга бизни томоша қилишга келмагандир. Уни бу ерга келишга мажбур қилган бир сабаб бўлиш керак. Ахир, у замонамизнинг энг заковатли одами-ку! Унинг бу ерга келишининг сабабини сўрамоққа эхтиёж борми? Агар у юз бергаи адолатсизликнинг олдини олиш учун биздан кўмак истагудек бўлса ёрдам қўлимизни чўзиб, орзуларига етказмоқ лозимдир. Агар унинг мақсади бу дунёнинг неъматлари бўлса, амр этайин, уни истаганича таъмин қилсинлар. Агарда у ёлғиз шохларга хос бўлган бошқаларнинг дахли бўлмаган масалалар билан келган бўлса, гарчи ундай ишларга бевосита аралашув фикрида бўлмаса хам, мен унга қандай жазо бериш кераклиги хақида ўйлаб кўришим керак. Менинг диққатимни раият ишларига жалб этиш учун келган бўлса, уларни текширтириб кўраман. Ахир ақлли одамлар яхши хабар келтирадилар, аҳмоқлар эса, аксинча, ёмон хабар билан келадилар». Шундай қилиб, сўзлаш учун сенга ижозат бераман, айт, нима истайсан?
Бейдабо шохнинг сўзларини эшитгач, бироз тинчланди, юрагини босган қўрқув тарқалгандек бўлди. Бош эгиб таъзим қилгандан сўнг деди:
—    Ҳар нарсадан аввал Оллоҳдан тилагим шуки, шоҳнинг умри узун, тахт ва тожи абадий бўлсин. Шох менга юксак хурмат кўрсатди, бу мендан кейинги олимларнинг обрўйини орттиради ва дунё тургунча донишманд одамларнинг хотиридан чиқмайди, чунки шох ўз юзини мен томон ўгирди, ўз мархаматини мендан аямади. Мени бу ерга келишга мажбур этган нарса ёлғиз шохнинг ўзига хайрли маслахат беришдир. Мен шохдан олимларга, уларнинг шаънига муносиб муомала қилишни талаб этаман. У, фикримни айтмоққа ижозат бериб, мени эркин қўйса бас, шундан кейин нима қилса унинг ишидир. Шох менинг айтган сўзларимга бовар қилмаган тақдирда хам мен ўз бурчимни адо этган бўламан. ҳалқ бу хақда мендан миннатдор бўлади.
Шох деди:
—    Эй Бейдабо, сўзла, мен сенинг айтганларингга диққат билан қулоқ осаман, юрагингда нимаики бўлса, хаммасини айт, мен сенга шунга лойиқ хадя берайин.
Бейдабо деди:
—    Шоҳим, менинг фикримча, инсонни бутун хайвонлардан юқори қўйган, уни дунёнинг бутун сирларидан воқиф этган тўрт нарса бордир: хикмат, ақл, қаноат ва адолат. Илм тахсил этмоқ, савод чиқармоқ ва хар нарсани атрофлича тушуна билмоқ — хикматга; тадбир, сабр, назокат, мархамат — ақлга; хаё, олижаноблик, ўзини қўлга олмоқ ва ўзининг хақ-хуқуқини билмоқ — қаноатга; тўғрилик, ваъдага вафо, эзгу ишлар қилмоқ ва яхши хосиятли бўлмоқ — адолатга тегишлидир. Бу сифатларнинг бариси бир одамда мужассам бўлса, дунёдаги энг буюк саодат хам уни гангитиб қўймайди, энг катта бахтсизлик хам уни саросимага сола билмайди. Бундай одам уни хурсанд қилмайдиган нарсаларнинг борлигидан ғам емайди, ўзида мавжуд нарсалардан тақдир махрум этгудек бўлса, хафаланмайди, бошига фалокат келса, ўзини йўқотиб қўймайди. Ҳикмат — битмас ва туганмас хазинадир, харжлаганинг билан у камаймайди, асраганинг билан унга нуқсон етмайди. Ҳикмат шундай либоски, кийганинг билан эскирмайди. У нихояси йўқ рохатдир. Менинг шох қаршисида сўзлашга журъат эта олмай турганимнинг сабаби қўрқув ва шохга бўлган хурматим эди. Шохлардан қўрқмоқ, хусусан, ўзидан аввал ўтган шохларга нисбатан шаън ва шавкати ортиқ бўлган шохдан қўрқмоқ лозимдир. Оталар дебдурларки, тилингни сақла, бошинг саломат бўлади, ўринсиз сўзламоқнинг натижаси пушаймонликдир.
Нақл қилурларким, бир подшо маслахат учун ёнига тўрт олимни чақириб дебди: «Ҳар бирингиз шундай бир хикматли сўз айтингки, у тарбиянинг асоси бўлсин». Биринчиси айтибди: «Донишманд одамларга ярашадиган нарса сўзламасликдир!» Иккинчиси: «Дунёда энг фойдали нарса шуки, инсон ўз ақли билан маслахатлашмасдан сўз бошламасин», дебди. Учинчиси айтибди: «Инсон учун энг хайрли нарса ўйламасдан сўзламасликдир». Тўртинчиси дебди: «Инсон учун энг тинчи шуки, у ўзини толе ихтиёрига топширсин».
Дейдиларки, бир кун ҳитой, Ҳинд, Эрон ва Рум подшоҳлари бир ерга йиғилиб: «Ҳар биримиз шундай бир сўз айтайликки, дунё тургунча турсин», деб шартлашибди. ҳитой шоҳи дебди: «Мен айтган сўзимни қайтариб олишдан кўра, айтмаган сўзни оғиздан чиқармасликка харакат қиламан». Ҳинд шохи дебди: «Мен ўз фойдасини кўзлаб айтган сўзи зарар берган ва ўзини халок қилган одамга хайрон қоламан». Эрон шохи дебди: «Оғзимдан чиқмаган сўзим — қулимдир, айтганим эса хожам». Рум шохи дебди: «Мен айтмаган сўзимдан хеч вақт пушаймон бўлмаганман, айтганимдан эса жуда тез-тез пушаймон бўламан. Шохларнинг индамаслиги фойдасиз ва бемаъни сухбатлардан кўра яхшидир. Инсон хар нарсадан кўпроқ ўз тили туфайли балога йўлиқади».
Оллох шохнинг умрини узун қилсин, у менга эркин сўзлашга рухсат берди. Мен эса мақсадга ўтмасдан олдин шуни айтиб ўтишликни истайманки, айтмоқчи бўлган сўзларимнинг мевасини мен эмас, шох теради. Менинг сўзларимдан келадиган фойда хам ёлғиз шохга насиб бўлади: шох хам наф кўради, хам шухрат қозонади, мен эса фақат ўз бурчимни адо этган бўламан, холос. Шохим! Айтмоқчи бўлган сўзим шуки, сен ўзингдан олдин ўтган, шахарлар бино этган, рўйи заминни бўйсундирган ўз ота-боболарингнинг тахтида ўтирибсан. Улар қалъалар қурганлар, лашкарларга саркардалик қилганлар, мол-дунё тўплаганлар ва узоқ умр кўрганлар. Уларнинг отлари бехисоб, аслахалари кўп бўлган. Улар ўз умрларини шод-хуррамлик билан кечирганлар, бу уларнинг фойдали ишлар қилишларига моне бўлмаган, уларни мурувватли бўлиш хислатидан махрум этмаган. Улар ўз давлатларининг буюк қудратига, ўзларининг шаън ва шавкатларига қарамай, зиммаларига олган вазифаларини уддалаганлар.
Эй, бахт юлдузи хамма юлдузлардан хам порлоқ бўлган шох, энди сен уларнинг ерларига, шахарларига, давлатларига ворис бўлдинг, Оллох сенга салтанат берди. Сенга давлат ва лашкар мерос қолди, лекин зиммангга тушган вазифани уддасидан чиқмаяпсан, хокимиятни қўлга олган шохлардан талаб этилган қонун-қоидага риоя қилмаяпсан. Йўқ, сен хаддингдан ошдинг, зулм қилмоқдасан, мағрурландинг, раиятга хақорат кўзи билан қараб, унга ёмонликни раво кўрасан, жабр-зулмингнинг сон-саноғи йўқдир. Ҳолбуки, сенга муносиб бўлган шарафли вазифа — ўз аждодларинг йўлидан, сендан аввал ўтган шохларнинг йўлидан бормоқ, сенга мерос қолган савоб ишларни давом эттирмоқ, номингни булғайдиган ишлардан қўл тортмоқ эди. Сен ўз раиятинг додига қулоқ беришинг лозим, улар учун шундай қонунлар жорий қилмоғинг керак эдики, бу қонунлар хотираларда илалабад яшасин, замон ўтган сари сенинг шухратингни орттирсин: бу қонунлар абадий сулх ва адолат рамзи бўлиб қолсин. Шухратпарастлик ва мансабпарастликка берилиб иш кўрган одам ақлли хисобланмайди. Мамлакатни адолат билан идора этадиган одам ақлли ва тадбиркор хисобланади. Шо-хим, сен яхшилаб ўйлаб кўр, айтганларим сенга оғир ботмасин. Ахир, бу сўзларни айтишдан мақсад сенинг инъоминг ёки мархаматингдан умидвор бўлмоқ эмас. Йўқ, мен сенинг хузурингга виждон азобини чекаётган самимий бир дўст сифатида келдим.
Бейдабо айтадиганларини айтиб, насихатини тугатгач, шохнинг юраги уриб кетди, у нафрат билан Бейдабога деди:
— Сен менга жуда оғир сўзлар айтдинг. Менинг мамлакатимда шундай сўзларни юзимга айтишга журъат қила оладиган яна бошқа бир одам топилишига инонмайман. Еши кичик,
кучсиз, қўлидан фойдали иш келмайдиган сендек одам бунга қандай қилиб журъат этдинг? Сен журъат қилиб менга шундай сўзлар айтдингки, уларни тилга олишга хеч кимнинг хаққи йўқдир. Ҳаддан ташқари тилинг узунлигига хайрон қолдим. Мен бошқаларнинг тилини қисқа қилмоқ учун сени оғир жазога махкум этишим керак. Бу, шох билан учрашиш шарафига муяссар бўладиган, сен талаб қилган нарсаларни орзу этадиган барча бошқа одамларга ибрат бўлсин.
Шу сўзларни айтиб, шох Бейдабони қатл қилишга фармон берди. Фармонни бажариш учун Бейдабони олиб чиққанларида шох фикридан қайтиб, уни ўлдирмай, зиндонга ташлашни буюрди. Бейдабони оёқларига кишан солиб, зиндонга ташладилар. Сўнгра подшо унинг шогирдларини, уникига келиб-кетувчиларни тутиб келиш учун одам юборди. Бейдабонинг шогирдлари бошқа мамлакатларга қочдилар, денгизлардаги оролларга яшириндилар. Бейдабо узоқ вақт зиндонда ётди, шох у қаёқда деб сўрамади ва уни эсга олмади. Ҳеч ким уни шохнинг ёдига солишга журъат эта олмас эди.
Бир кеча шохнинг уйқуси келмади, у кўзларини осмонга тикиб, фалакнинг айланиши ва юлдузлар харакати хақида хаёл суриб кетди. Шунда ўйга толиб, осмон хақидаги бир масалани Хал этмоқчи бўлди. Бирдан Бейдабо ёдига тушди, унинг сўзларини эслаб, ўзининг қил-ган ишидан пушаймон бўлди. У ўз-ўзига деди: «Мен бу донишманднинг хақли талабларига эътиборсизлик билан қараб, яхши иш қилмадим. Шу ишни жахл устида қилдим, оталар эса шохлар ғазаб вақтида ўзларини тутиб олишлари керак, деганлар. Чунки ғазаб хар нарсадан кўра кўпроқ нафратга лойиқдир. Шунинг учун хам сержахл одамдан хамиша нафрат қиладилар, хасислик хам яхши сифат эмас, мўлчилик мавжуд ерда уни кечириб бўлмайди, ёлғон гапирмоқ, қўполлик билан тавозе қўшни бўлолмайди. Мен содиқ, пок ва самимий бир одамга дуч келиб эдим, лекин уни муносиб равишда қарши олмадим, унинг хурматини жойига келтира билмадим. Йўқ, унинг жазоси бундай бўлиши керак эмас эди. Мен унинг айтганларига қулоқ осишим, маслахатига киришим лозим эди... »
Шох ўша соат Бейдабони олиб келишларини буюрди. Бейдабо эшикда кўриниши билан шох
деди:
—    Эй Бейдабо! Сен ўз айтган сўзларинг билан мени йўлдан оздиришни истамаган бўлсанг керак?
Бейдабо деди:
—    Эй саодатли шоҳим! Мен фақат сенинг фойдангни, раият фойдасини кўзлаб сўзладим, салтанатинг абадий бўлсин деб айтдим.
Шох унга деди:
—    Илгари айтган сўзларингни оқизмай-томизмай яна бир такрорла. Бейдабо сўзлар, шох унинг сўзларини диққат билан тинглаб туриб қўлида ушлаб турган нарсани ерга бир урди. Сўнгра у бошини кўтариб Бейдабога ўтиришни буюрди. Бейдабо ўтирди. Шох унга деди:
—    Эй Бейдабо! Сенинг айтганларинг менга ёқди, юрагимдан жой олди. Мен сенинг маслахатларингни ўйлаб чиқиб, уларга амал қиламан.
Сўнгра Бейдабонинг оёқларини кишандан бўшатдилар ва унга шохона либос кийдирдилар. Шу замон Бейдабо деди:
—    Шоҳим! Мен нимаики сўзлаган бўлсам, хаммаси сенинг фойдангдир.
Шох деди:
—    Тўғри айтяпсан, эй донишманд! Энди мен шу кенгашда бутун давлатни сенга топширай! Бейдабо деди:
—    Шоҳим! Мени бу ишдан озод қил. Мен сенсиз бу ишнинг уддасидан чиқа олмасман.
Шох унинг гапини маъқул топди ва кетишга ижозат берди. Лекин у чиқиб кетгач, шох нотўғри иш қилиб қўйганини тушунди ва уни қайтариб келиш учун одам юборди. Бейдабо қайтиб кирди. Шох унга деди: «Мен сени бу ишдан озод қилиш фикридан воз кечдим. Шундай қатъий қарорга келдимки, ёлғиз сенгина бу ишни бажара оласан, сендан бўлак хеч ким уни хал эта олмайди. Менинг сўзимга қулоқ ос, розилик бер». Бейдабо рози бўлди.
У замондаги шоҳларнинг шундай бир одати бор эди: кимники вазир қилмоқчи бўлсалар, унинг бошига тож кийдириб, отга миндирар ва сарой аъёнлари қуршовида шахар айлантирар эдилар. Шох Бейдабога тож кийдириб, отга миндириб шахарни кездиришга фармон берди. Бу амр бажо келтирилгандан сўнг Бейдабо адолат ва хаққоният маснадига ўтирди. У зўравонларга қарши курашиб, заифлар ёнини олди, зулмкорларга жазо берди, адолатли қонунлар жорий қилди. Бейдабонинг шогирдлари бу хабарни эшитгач, хар тарафдан кела бошладилар ва шохнинг унга бахш этган бу хокимиятидан, инъом ва эхсонидан бехад шод бўлдилар. Улар Оллохнинг иродаси билан Бейдабо шох Добшалимни ярамас ишлардан тия олганлиги учун шукур қилдилар.
Улар ўша кунни байрам деб эълон этдилар ва бу кун қиёматгача уларнинг мамлакатида байрам қилинадиган бўлди.
Бейдабо Добшалимдан хотиржам бўлгач, мамлакатни идора этишдан бўшаган вақтларида фойдали фикрлар ифода қилинган кўп нафис китоблар ёзди.
Шох эса Бейдабонинг маслахатига кириб, раиятига мехрибонлик кўрсатиб, адолат билан подшохлик қила бошлади. Буни кўрган бутун ахоли ва сарой ахллари шохдан рози ва мамнун бўлдилар. Бейдабо ўз шогирдларини тўплаб, уларга ажойиб панд-насихатлар қилди.
—    Биламан, мен шох олдига кетганимда, сизлар ўзингизча, адолатсиз, ғаддор хукмдор хузурига боришга қарор қилди, демак, у ақлдан озиб қолибди дедингизлар. Энди эса менинг режаларим ва фикримнинг тўғрилигини кўриб турибсиз ва мен шохнинг ёнига унинг хусусиятларини ўрганмай, кўр-кўрона келмаганлигимни англадингиз. Мен шундай бир гап эшитганман: «Шохлар хам ёшларга ўхшаб жўшқин ва қизиққон бўладилар. Бу сармастликнинг олдини эса ёлғиз донишмандлар ва олим одамларгина ола биладилар. Улар ўз сўзлари билан подшохларни тарбиялашлари, маслахатлари ойдин ва ишонарли далиллар билан уларни адолатсизлик ва қабих ишлардан сақлаб қолишлари лозимдир».
Мен олимларнинг шохлар хақида айтган бу сўзларини донишмандларга топширилган вазифа деб қабул этдим, чунки хакимлар муолажа билан баданни хасталикдан қутқариб, уни соғайтирганларидек, ақлли одамлар хам ўз насихатлари билан подшохларни бундай мастлик уйқусидан уйғотмоқлари лозим. Мен бу ишни ўз холича қолдиришни истамадим. Шунингдек, мен ўлгандан сўнгра ер юзида яшаган инсонлар менинг ва сизнинг хақингизда ғийбат қилиб: «Добшалим шохнинг даврида Бейдабо номли бир файласуф яшаган эди, лекин у шохни жиноий ишлардан қайтариб қолмаган эди», деб гапириб юришларини хам истамайман. Агар бирортаси: «У ўз жонини сақлаб қолиш учун гапиролмаган эди», деса, бошқалари унга жавобан: «У шохдан ва унинг саройидан узоқларга кетса хам бўлар эди», дейди. Лекин ватанни
тарк этиш жуда оғирдир. Мен хаётимни қурбон қилишга қарор қилдим. Мендан кейин яшайдиган олимлар мени хақли деб хисоблайдилар. Мен, орзуларим ё барбод бўлади ёки ғалаба қозонади, деб ўзимни ўтга ташладим, энди эса сиз бунинг оқибатини кўриб турибсиз.
Қандайдир бир масалда шундай дейилган: «Қуйидаги учта нарса бўлмаса, хеч вақт улуғ мавқега мушарраф бўлиш мумкин эмас: бири машаққат чекиш, иккинчиси мол-давлат сарф этиш, учинчиси эътимодга эга бўлиш». Тахликали ишга киришишга жасорат этмаган одам орзусига ета олмайди.
Шох раият билан яхши муносабатда бўлар, Бейдабо эса хамма ишларни идора этар эди. Шундай қилиб, Добшалимнинг хукмронлиги мустахкамланди. У раият иши билан бевосита шуғулланиш, душманларнинг харакатини кузатиш ва уларга қарши кураш олиб бориш ишларидан озод бўлгани учун (бу ишларнинг хаммасини Бейдабонинг ўзи олиб борар эди), хинд файласуфлари томонидан ота-боболарига бағишлаб ёзилган китобларни ўқиш билан машғул бўлди. У хазинада ўзига хам бағишланган бир китоб бўлишини истади. Бундай китобни фақат Бейдабогина ёзиши мумкинлигини у яхши билар эди. Шох Бейдабони ёнига чақириб, хилватда унга деди:
—    Эй Бейдабо! Сен хинд файласуфисан, хинд олимисан. Мен ўзимдан аввал ўтган шоҳларнинг хикмат хазиналари билан танишиб, кўп нарса тушундим. Мен номига китоб бағишланмаган ва ўша китобда унинг олиб борган жанглари, хаёти, ўзининг ва сарой ахлларининг фазилатлари хақида бирор нарса ёзилмаган хеч бир подшо топмадим. Уларнинг баъзиларини ўз донишмандликларини кўрсатмоқ учун шохларнинг ўзлари ёзганлар, баъзилари эса файласуфлар томонидан ёзилган. Уларнинг бошига тушган савдо, яъни ўлим менинг хам бошимга тушади, деб қўрқаман. Ўлимга чора йўқдир. Шунда менинг хазинамда шоҳлар уни ўқиб, менинг ким эканлигимни ва қандай ишлар қилганлигимни билиб оладиган бирон китоб топилмаса яхши бўлмайди. Истагим шуки, сен бутун илму хунарингни ишлатиб, менинг хақимда бир ажойиб китоб ёзсанг ва унда халқни қандай қилиб идора этиш ва тарбиялаш лозимлигини кўрсатсанг, шохларнинг ахлоқи қандай бўлишини, раият билан қандай муносабатда бўлиши, раиятнинг шохга қандай хизмат қилиши зарурлигини баён этсанг, балки шунда мен учун давлат ишларини бошқариш осон, раият учун хам енгил бўларди. Бу китоб келажак асрлар учун мендан ёдгор бўлиб қолишини истар эдим.
Бейдабо буни эшитгандан сўнг тиз чўкиб шохга таъзим қилди ва бошини кўтариб деди:
—    Эй толеи баланд шоҳ! Бахт юлдузинг порласин. Умринг узоқ бўлсин! Ҳақиқатан хам шохнинг юксак фазилати, қудратли ақл-идроки уни хидоят йўлига олиб чиқди, хозиргина эшитган сўзларим менда сен буюрган буюк ишни бажаришга иштиёқ уйғотди. Қодир Оллох шохнинг бахт-саодатини абадий этсин, уни ўз ниятига етказсин, мени эса унинг орзусини бажариш шарафига муяссар қилсин. Шох нимаики истаса, амр этсин, мен бутун ақл-заковатимни ишга солиб, унинг амрини бажо келтиришга тайёрман.
Шох деди:
—    Эй Бейдабо! Сен хамиша юксак ақлинг, юксак фазилатинг туфайли шоҳнинг амр-фармонларини бажо келтириб ном чиқазгансан. Мен сени яхши биламан. Сен бутун имконият ва қобилиятингни ишга солиб шундай бир китоб ёзки, унда хам жиддий ва хазил-мутойиба сўзлар, хам хикмат ва фалсафага оид фикрлар мужассамлашган бўлсин, ақлли одамлар ундан хам хикмат дарси олсинлар, хам кулгидан ўзларини тўхтатолмасинлар.
Бейдабо бош эгиб деди: «Мен шохнинг амрини мақбул кўрдим, аммо бунинг учун маълум вақт берилишини истайман». Шох деди: «Қанча вақт керак?» Бейдабо деди: «Бир йил».
Шох деди: «Эй Бейдабо! Майли, бир йил вақт бераман».
Сўнгра шох Бейдабога китобни тамом қилганига қадар яхши тирикчилик кечириши учун шохона инъомлар берилишини амр этди.
Бейдабо бир неча кун китобни нимадан бошлаш, қай шаклда ёзиш, бобларга нима деб ном қўйиш устида бош қотирди. Сўнгра у ўз шогирдларини тўплаб деди:
—    Шох менга шундай бир вазифа юкладики, менинг хам, сизнинг хам, бутун мамлакатимизнинг хам шухрати шу вазифанинг бажарилишига боғлиқдир. Мана шу иш юзасидан мен сизларни чақиртирдим. Добшалим шох ўзининг номига атаб бир китоб ёзишни топширди. У хикмат хазинаси бўлиши керак. Энди хар бирингиз бу сохага оид бирор нарса ёзиб менга беринг, унда юксак ақл хамда қобилиятингиз даражаси ўз аксини топган бўлсин.
Улар шундай жавоб бердилар:
—    Эй хурматга лойиқ файласуф ва нозик таъб устоз! Сени донишманд, ақл-фаросатли, бенуқсон қилиб яратган Оллоҳга қасамёд қилиб айтамизки, хеч вақт бундай нарса бизнинг ақлимизга келмаган эди. Сен бизнинг рахнамоимизсан, орамизда сендан салохиятли киши йўқдир. Сен бизнинг шаън ва шухратимизсан, биз ўзимиз сенинг кўмагингга мухтождирмиз. Лекин шунга қарамай, амрингни бажо келтиришга харакат қиламиз.
Сўнгра Бейдабо шохнинг мақсадини, китобнинг қай тартибда ёзилиши хақида айтган гапларини уларга гапириб берди.
Аммо улар шох ёзишни буюрган бу китоб хақида бирор фикр айта олмадилар.
Шогирдларнинг ожизлигини кўрган Бейдабо, бу ишни фақат кўп ўйлаб, чуқур мулохазалар юргизиб амалга ошириш мумкинлигига амин бўлди. У деди: «Мен ўйлаб қарасам, кема уни идора қилувчи денгизчиларнинг кучи билангина харакат этиши мумкин экан. Лекин шуни хам айтиб ўтайки, кема бутун масъулиятни ўз устига олган кема дарғасининг буйруғи билангина тўлқинларни ёриб денгизлар оша оладилар. Кемада денгизчилар кўп бўлиб, унга хаддан ортиқ кўп йўловчи тушган бўлса уни ботиб кетишдан сақлаб қолиш мумкин эмас».
У китобни ёзиш хақида узоқ ўйлади, бу нарса унинг хаёлидан нари кетмади. Ниҳоят, хилватга чекиниб китобни ўзининг бир истеъдодли шогирди билан биргаликда ёзишга киришди. У бир талай қоғоз, ўзи ва шогирдига етадиган бир йиллик озуқа тўплаган эди... Улар бир хонага кириб, эшикни беркитиб олдилар. Бейдабо шогирдига айтиб турар, шогирди эса ёзиб борар ва ёзганини ўқиб эшиттирарди. Мазмун хамда шакл жихатидан яхши ва гўзал китоб ёзилгунига қадар улар шу зайлда ишладилар. Бей-дабо китобни ўн тўрт бобга бўлди, уларнинг хар бири ўзича мустақил эди. Ҳар бобни ўқиган киши ўзи учун фойдали маълумот олсин деб хар қайси бобда савол ва жавоб бор эди. Бейдабо бу китобга «Калила ва Димна» деб ном қўйди. Китобда барча гаплар вахший хайвонлар, дарранда ва паррандалар тилидан берилади. Тоинки, китоб шакл жихатидан содда одамларга эрмак, мазмуни ақлли одамларга ибрат бўлсин. Бу дунёда хам, у дунёда хам инсонга нима лозим бўлса, хаммасини улар бу китобда топа олсинлар, шохга тобе бўлиш ва ёки зарарли нарсалардан қочиб қутула олиш учун қандай тадбирлар фойдали эканлигини бундан ўргансинлар. Бейдабо бу китобни хам ташқи кўриниш, хам ички жихатдан бошқа хикматли китоблар шаклида ёзди. Шундай қилиб, ундаги хайвонлар эрмак, уларнинг сўзлари эса хикмат ва насихат бўлди.
Бейдабо бу ишни бошлар экан, китобнинг аввалига икки дўстни, уларнинг қандай қилиб дўстлашганлари ва бу мустахкам дўстликни бир хоин қандай қилиб бузганлигини тасвир этди.
У шогирдига нима айтса, шунигина ёзишни, ўзидан бир нарса қўшмасликни буюрди, чунки эхтиётсиз бирор сўз аралашиб қолса, унинг маъносига путур етказарди.
Бейдабо китобнинг жиддий ерларини қайд этиб ўтар эди. Шундай қилиб, хайвонлар тилидан айтилган хикматли сўзларга тўла бўлган бир китоб майдонга келди. Бейдабо ва унинг шогирди китобнинг ташқи кўриниши қандай бўлиши масаласини бир четга қўйиб, унинг мазмунини ташкил этган хикматли насихатлар ва ибратли ўгитлар билан машғул бўлдилар.
Жоҳил одамлар ўзлари хақида ёзилган бу китобнинг маъносини тушунмаслар, хайвонларнинг сўзлашларига хайрон қолиб, уни хазил деб ўйларлар — кимки бу китобни яхши ўзлаштирмаса, ундаги сўзларнинг маъноси унинг учун қоронғи қолади. Бундай одам-лар ушбу асарнинг мақсадини тушунмайдилар, холбуки, файласуфнинг биринчи бобда олға сурган мақсади ака-укаларнинг иноқлашувларини, уларнинг дўстлигини қайси воситалар билан мустахкамлашни тасвир этишдан ва шахсий манфаати учун икки дўст орасига душманчилик соладиган разил одамлардан эхтиёт бўлишга чақиришдан иборатдир.
Китоб ёзилиб, белгиланган мухлат тамом бўлгач, Добшалим шох Бейдабога одам юбориб, муддат тугади, сен нима иш бажардинг, деб айтишни буюрди. Бейдабо шохга, мен берган ваъдамни бажардим. У ўз аъёну ашрофларини тўплаб, менга амр этсин, ўшаларнинг хузурида китобимни ўқиб берайин, деб хабар юборди.
Добшалимнинг юборган одами унга бу хабарни етказганида у нихоятда севиниб кетди. Мамлакат фуқаросининг тўпланиши учун кун белгилади. Сўнгра Ҳиндистоннинг энг узоқ ерларигача жарчилар юбориб, китобни эшитишга таклиф этди. Белгиланган кун халқ йиғилди. Подшо ўзи хамда Бейдабо учун иккита тахт ясатди. Ҳамма хозир бўлгач, Бейдабо шоҳнинг қабул маросимларида донишмандлар киядиган ва қора жундан тўқилган либосини кийиб шох қаршисига келди, ерга қадар эгилиб таъзим қилди ва бошини кўтармай турди.
Шох унга деди: «Эй Бейдабо, бошингни кўтар! Бу кун мотам куни эмас, шод-хуррамлик кунидир».
Китоб ўқилар экан, шох ундан хар бобнинг маъносини, унинг кўзлаган мақсадини сўрар, у эса хар бобнинг мақсад ва маъносини изохлаб берар эди. Шох бундан янада севинар ва файласуфнинг истеъдодига тахсин қилар эди.
Шох деди: «Эй Бейдабо! Сен орзу қилган нарсамни рўёбга чиқардинг, менинг истагим шу эди. Энди тила, тилагингни берайин».
Бейдабо шохга бахт-саодат тилаб, деди: «Шохим, менга давлат керак эмас, бошқа либослардан ўз устимдаги кийимимни афзал кўраман. Лекин, рухсат берилганлиги учун ўз илтимосимни шохга билдириб ўтсам».
Шох деди: «Хўш, қандай илтимосинг бор? Сен нима сўрасанг биз бажо келтирамиз».
Бейдабо деди: «Шохдан сўрайдиган нарсам шуки, менинг китобимни оққа кўчиртириб, ота-боболарнинг асарлари каби уни хам эхтиёт сақласалар. Мен бу китоб хинд диёридан чиқиб кетмасин, унинг борлигидан хабардор бўлган Эронликлар уни қўлга киритиб, йўқ қилиб юбормасинлар деб қўрқаман. Хуллас, бу китоб «Ҳикмат уйи», яъни китобхонадан ташқарига чиқмасин».
Шундан сўнг шох Бейдабонинг шогирдларини чақириб, уларга қимматли либослар ва бошқа инъомлар берди.
Бу китоб х.ақидаги хабар шох Хусрав Ануширавонга етиб борди. Ануширавон эса илмни ва ибратли китобларни жуда севар эди.
Шунинг учун у, Барзуя хакимни Ҳиндистонга юборди. Барзуя хам бутун хийла ва найрангларни ишга солиб, китобни қўлга тушириб келди ва Эрон хазинасига топширди. Шундан кейингина Ануширавоннинг кўнгли жойига тушди.