| Бу дунёда ўлиб бўлмайди. Тоғай Мурод - 3 |
 |
 |
 |
4 дан 5 сахифа
45Ботир фирқа оёқёйди учун ташқарилади. Хиёбонга йўл олди. Хиёбонда одам кам бўлди. Барча ишга шошилди. Биров питир-питир шошилди. Биров бир нималар еб-еб шошилди. Биров чопқиллаб-чопқиллаб шошилди. Одам одамга қарамади. Одамлар кўзи оёғи остида бўлди. Билагидаги соатда бўлди. Бекатда бўлди. Ботир фирқа теваракка сокин боқди. Хотиржам нафас олиб боқди. Ленин ҳайкали қошига келди. Бошидан похол шляпасини олди. Ленинга қараб... таъзим бажо етди. — Саломатмисиз, ўртоқ Ленин! — деди. Шляпасини бошига қўндирди. Йўлида давом этди. Кўм-кўк ўтлар ёқалаб юрди. Турли-туман атиргуллар олдидан юрди. Атиргуллар... атриёт анқитди. У гулларга қараб... димоғини тўлдириб-тўлдириб нафас олди. — Оҳ-оҳ-оҳ! — деди. Ботир фирқа мириқди! Сайр этиб юра-юра — хиёбон четидан чиқиб қолди. Тағин изига қайтар бўлди. Аммо оёқлари толиққандай бўлди. Аниғи, пича ўтиргиси келди. Шу яқинда турмиш узун скамейкадан жой олди. Скамейка суянчиқларига қулочларини ёйди. Оёқларини кериб-кериб узатди. Оёқлари шундай роҳат олди, шундай роҳат олди! У ҳаётдан завқ-шавқ олди. У тўйиб-тўйиб хўрсинди. У ҳаётдан... шукур этди. Шунда, шу яқиндан шитир-шитир товуш эшитилди. Мисоли, дарахт япроқлари шитирлаб учиб тушмиш бўлди. Мисоли, еллар хазонларни шитирлатиб учирмиш бўлди. Мисоли, чумчуқлар хазонлар оралаб юрмиш бўлди. Ботир фирқа эътибор бермади. Диққат этмади. Шитир-шитир мунтазам бўлди. Тез-тез бўлди. Тобора яқиндан бўлди. Ана шунда Ботир фирқа аланглади. Бош-адоқ назар солди. Скамейка кетида ёйилиб ётмиш кўкаламзорда иккита оппоқ... Оппоқдан-оппоқ нарса турди. Энг ҳайратли жойи — оппоқ нарсалар... майда-майда бўлди. Дўмбоқ-дўмбоқ бўлди! Оппоқ-оппоқ дўмбоқчалар... беш-олти ёшлик... қизалоқлар бўлди! Оппоқ кўйлак-лозим кийгувчи қизалоқлар бўлди. Оппоқ рўмол ўрагувчи қизалоқлар бўлди. Қайта қурувчи шариатпешволар тили билан айтсак... муслималар бўлди! «Ё тавба! — деди Ботир фирқа. — Тушимми ё ўнгимми? Нима бало, қайта қурувчилар мени эсимни киритиб қўйиш учун шундай ташкил этяптимикин? Қайта қурувчилардан келади. Жувонмарг бўлгур қайта қурувчилардан ҳар бало келади». Ботир фирқа аланг-жаланг бўлди. Синчков-синчков аланглади. Диққат-еътибор билан аланглади. Йўқ, бу яқинда қайта қурувчи сувратлар йўқ. Йўқ, бу яқинда шариатпешво сиймолар йўқ. Ботир фирқа хотиржам бўлди. Унг тирсагини скамейка устига тиради. Юзини ўнг кафтига қўйди. Дўмбоқ муслималарга ўйчан тикилиб қолди. Маъюс тикилиб қолди. «Шуларни ёши, бўлса, беш-олтиларда. Кечагина туғилган қизалоқлар, — деди Ботир фирқа. — Афтидан, булар ҳали мактабниям кўрмаган. Булар ҳали бурниниям артиб олмаган. Нега энди, айнан шу бугун... шулар кўзимга кўриняпти?» Ботир фирқа ўйлаб қолди. Гўё, туш кўрди. Гўё, дунёни энди кўрди. Гўё... бир балога йўлиқтси! Қоматини хиёл ростлади. Томоғини қирди. Бошини уёқ-буёққа қимирлатди. Ўта жиддий бўлди. Энди, партиявий ўйлади. Партиявий фикрлади: «Менимча, бундай жажжи муслималарни кўп кўрган бўлишим керак. Аммо-лекин раҳбарлик феълим қўзиб... майда-майда одамчаларга эътибор бермаган бўлишим керак. Раҳбарлик димоғим қўймай... оёқ остида ўралашиб юрган муслимачаларга қайрилиб қарамаган бўлишим керак. Яна-тағин, кексалик... бемалолхўжалигим ҳам қўшилиб, гўдак муслималарга диққат этмаган бўлишим керак». Ботир фирқа жажжи муслималар билан сўрашмоқчи бўлди. — Ҳа-а, яхшимисизлар? — деди. Гўдак муслималар жойида қолди. Ёнма-ён бўлди. Қўлларини кўксиларига қўйди. Бошларини эгди. Кўзларини калишлари учига қадади. — Димоғларинг чоғми? Гўдак муслималар сукут сақлади. Калишларидан кўз узмади. Миқ этмади. Салом бермади. Ботир фирқа ана шунда тушунди. Негалигини англаб олди. Ўзича бош ирғади. «Айтмоқчи, шариат бўйича муслималар эркакларга қарамайди. Эркаклар билан салом-алик этмайди, — деди. — Тўғри, мана шугиналар тоат-ибодат этади. Намоз ўқийди, рўза тутади. Аммо-лекин муслима бўлиш учун... худони кимлигини билиш керак. Муҳаммад пайғамбарни кимлигини билиш керак. Бунинг учун аввало... Қуръонни ўқиш керак, Ҳадисларни ўқиш керак. Бор-йўғи беш-олти ёшлик муслималар бунча илмни қачон ўрганиб олди? Бор-йўғи беш-олти ёшлиқ муслималар Қуръону Ҳадисларни қачон ўқиб олди? Ёмондан-ёмони, бу муслимачалар... катта бўлса, ким бўлади? Эл-юрт тақдири шуларга қоладими? Шулар юрт келажаги бўладими?» Ботир фирқа чидаб ўтиролмади. Тиззаларини муштлаб қўзғолди. Ерга тупуриб қўзғолди. Оҳ-оҳ уриб қўзғолди. 46 Ботир фирқа Москва телевидениесини кўриб кофе ичди. «Тонг» томошасини кўриб кофе ичди. Мазкур томошада ажаб бир синоатни кўрди: Париж олий ўқув юртларида сабоқ олувчи эронлик қизлар... паранжи ўрабди! Кўчада паранжи ўраб юрибди! Институтда паранжи ўраб юрибди. Дарсда-да паранжи ўраб ўтирибди! Париж мери бундан хабар топибди. Паранжида юриш тақиқлансин, дея қарор чиқарибди. Ким паранжида юрса, олдин жарима солинсин. Кейин, ўз юртига қайтариб юборилсин, дебди. Эрон хотин-қизлари ушбу қарорни эшитиб, Теҳрондаги Франтсия элчихонаси олдида намойиш ўтказибди. Бу, мусулмончиликка қарши қарор, тезда бекор қилинсин, дея норозилик билдирибди. Елчихона олдида тўда-тўда хотин-қизлар, қоп-қора паранжилик хотин-қизлар. Бошдан-оёқ қоп-қора хотин-қизлар! Ботир фирқани завқи келди. Ич-ичидан шод бўлди. «Жуда тўғри қарор! — дея маъқуллади. — Ана мер, ана раҳбар! Ахир, Париж мери... коммунист эмас-ку? Ахир, Париж мери... Қизил эмас-ку?» Ботир фирқа ғайрати жўшди. Жойидан даст қўзғолди. Кафтини кафтига урди. Кафтини кафтига ишқади. Барибир... ҳақиқат бор! — деди. Айвонда тимирскиланиб юрмиш кампири овоз берди: Чакирдингизми, раис бова? Яшаса бўлади! — деди Ботир фирқа. 47 Хиёбон тўла одам бўлди. Одам мисоли чумчуқ бўлди. Одамлар елкасига чумчуқ бўлиб қўнса бўлди... аммо одамлар оралаб юриб бўлмади. Одам.. қайнади! «Райком буюрсаям бунча одам йиғилмас эди, — дея ўйлади Ботир фирқа. — Райком партиядан ўчираман, десаям бунча одам келмас эди. Демократия шарофати бу, демократия шарофати». Ботир фирқа одамларни ёриб юролмади. Ичкарироқ киролмади. Теварак-бош аланглади. Азим чинор остида турмиш бир кишига кўзи тушди. Бу киши — собиқ обком секретари ўртоқ Ражабов бўлди. У ана шу Ражабовни қоралаб борди. Ражабов билан кўришиб-сўрашди. Қўлларини костюми чўнтакларига солди. Минбарга қаради. Йиғилиш бошланишини пойлади. Ўрта яшар киши бир минбарга қаради, бир Ботир фирқага қаради, бир чинор шохларига қаради. Биз ҳам бор, мана шу чинорлар ҳам бор. Нима дедингиз? — деди. Чин, чин, — деди Ботир фирқа. — Чинорлар ҳам бор... биз ҳам бор! Шу чинорларгаям... йигирма йиллар бўлиб қол-ди-ёв? Ундай, паст кетманг. Бу чинорларни умри... ярим асрдан ошиб кетди. Ярим аср? Гапингизда жон бор. Чунки мен ҳам бор, шу чинорлар ҳам бор. Шундай, асрлик чинорлар, шундай. Қаранг, ярим асрдан зиёд эл-юртга соя-салқин бериб келади-я? Шундай, шундай. Бобонинг тол тиккани — ўзига ном эккани, дейдилар. Қайси бир... ота-боболаримиз экиб кетган-да? Ботир фирқа юзларини четга буриб кулимсиди. Чинор шохларига қараб кулимсиди. Ким билади, — деди. Қаранг, бутун бир хиёбонни яшнатиб турибди. Яхшидан... боғ қолади, деганлари шу-да? Ботир фирқа кўзларини олиб қочиб кулимсиди. Бош ирғаб-бош ирғаб кулимсиди. Чин, яхшидан боғ қолади, чин, — деди. Шу чинорларни ким экиб кетган бўлсаям... жойи жаннатда бўлсин! Ботир фирқа оёқлари учига тикилди. Ботир фирқа хиёл хўрсинди. Ботир фирқа хиёл қизарди. «Раҳмат, раҳмат», — деди ичида. Шу вақт, минбарга қайта қурувчи демократлар кўтарилди. Жой-жойини эгаллади. Йиғилиш Орол денгизини ҳимоя этиш ҳақида бўлди. Орол ҳимоячилари бирин-бирин минбар кўтарилди. Аланг-жаланг нутқлар сўзлади. Ботир фирқа нутқларни қунт билан эшитди. Унг қулоғини нотиқларга қаратиб эшитди. Кафтини қулоғига елпана этиб эшитди. Ботир фирқа бир нарсани фаҳмлаб қолди: улар нутқини Оролдан бошлаб... бошқа гапларга бурди. Орол номи бутунлай йўқолди. Йиғилиш Орол ҳақида бўлди. Чинорларда осиғлик шиорлар Орол ҳақида бўлди. Минбар бетида илиғлик алвон чақириқ Орол ҳақида бўлди. Нутқлар бошланиши-да Орол ҳақида бўлди. Кейин, Орол номи... тамомила ғойиб бўлди! «Буларни дарди Орол эмас, — деди Ботир фирқа. — Йўқ, буларни қайғуси Орол эмас. Бўлмаса, нима?» — Енди сўз... Мирзабуллоҳ ибн Усмон ўғли ал-Мадийга! Йиғилиш аҳли чайқалди. Йиғилиш аҳли; қарсак чалди. «Исми шарифидан... Арабистондан меҳмон келган чиқади, — деди Ботир фирқа. — Исми шарифидан... араб шайхларидан бўлса керак». Минбарга дароздан-дароз бир бола чиқиб келди. Ботир фирқа кекса кўзларига ишонмади. Кўкрак чўнтагидан кўзойнагини олиб тақди, эътибор бериб қаради. Чин, бу ўша... Мадиев бўлди. Ўша дароз шоир бўлди. «Тавба, — деди Ботир фирқа. — Булар ўзи нима истайди? Бу билан нима демоқчи? Ўзларини намозхон қилиб кўрсатмоқчими? Ўзларини шариат пешволари қилиб кўрсатмоқчими?» — Бисмиллоҳир раҳмонир роҳийм... — дея сўз бошлади Мадиев. «Аввало, гап исми шарифдами? — деди Ботир фирқа. Масалан, мен ўзимни ал-коммунист... ибн фирқа... дея атасам, шариат пешвоси бўлиб қолармидим? Намозхон бўлиб қолармидим?» Мадиев нутқини Оролдан бошлади. Бир-икки марта Орол-Орол, деди. Кейин... — Жаноблар, афтидан, кекса авлод осонликча таслим бўлмоқчи эмасга ўхшайди. Кекса авлод осонликча жон бермоқчи эмасга ўхшайди! — деди. — Шу сабабдан, кекса авлод дуч келган нарсага ёпишмоқда. Кўзига кўринган нарсага тиш-тирноғи билан ёпишмоқда. Ҳа, бу табиий ҳол. Чўкаётган одам чўпга ёпишиши табиий ҳол. Сизга маълумки, кекса авлод уруш ғалабасига ёпишиб кўрди. Биз ғалаба қозондик, деб кўкракларига орден-медаллар тақдилар. Парадлар ўтказдилар. Жаноблар, ғалабани оддий солдат қўлга киритган, оддий солдат! Ғалаба қозонганлар Европа қабрларида ётибди. Улар йигирма миллион, ҳа, йигирма миллион! Кекса авлоднинг тоталитаризм ўтмишлари, милитаризм кечмишлари энди ўтмаганидек, бу ёлғон даъволари ҳам ўтмайди! Жаноблар, кекса авлод ўзлари она-ватанимизни зулматга айлантирган тоталитаризм режимига, она халқимизни қулга айлантирган ўша милитаризм тузумига сизни ҳам, бизни ҳам қайтариш учун ёш авлоднинг... этагидан тортмоқда, ҳа, этагидан тортмоқда! Халқ... кўклам елларидан чайқалмиш буғдойзор мисол... тўлқинланиб-тўлқинланиб олди! Халқ... кўкни кўтарди! — О-о-о! У-у-у! — дея нидо этди. Ботир фирқани кўкси қизиди. Кўкси ёнди. Кўкси ғалаён этди. Ўртоқ Ражабов, уйга меҳмон келмоқчи эди,— деди. Мениям ишим бор эди, — деди Ражабов. Унда, кетдик! Улар одамларни ёриб-ёриб юрди. Катта кўчага чиқиб олди. 48 Ботир фирқа елкадан нафас олди. Юзларини рўмолча билан артди. Ражабов... оғиз тўлдириб-оғиз тўлдириб тупурди. Қақириб-қақириб тупурди. Босиб-босиб бурун қоқди. Булар нима деяпти, ўртоқ Ражабов? Итим биладими, нима деяпти! Гапира беради-да. Шу-да, ўртоқ Эсонов. Минбарга отилиб чиқиб, лақиллайверади-да. Ўз оти ўзи билан қайта қурувчи-да. Нима, шулардан бошқа қайта қурувчи йўқми? Бор, мана, сиз, биз ҳам қайта қурувчимиз. Бўпти-да, ҳозир ҳамма қайта қурувчи. Енди булар лидер, ҳа, лидер! Қайси, ўшаларми? Маҳмадона, денг, маҳмадона. Йўқ, улар интеллектуал, ўртоқ Эсонов, ҳа, улар интеллектуал. Мен буларни юзида ҳам, сўзида ҳам интеллектуаллик кўрмаяпман, ўртоқ Ражабов. Бор, сиз билан биз ёшларни билмаймиз, бор. Ёшлар Нитсшени ўқиган, Камюни ўкиган, Прустни ўкиган, Фрейдни ўқиган. Сиз обком Ражабовсиз, сиз буржуа мафкурачиларини намуна қилманг, ўртоқ Ражабов! Бақирманг, ўртоқ Эсонов, бақирманг. Кўчадан ўтган-кетганлар нима деб ўйлайди? Бор, барибир, ёшларда бор. Бақирсам-бақирмасам? Нима бор, нима бор? Интеллектуаллик бор. Интеллектуаллик донолик деб ўйлайсизми? Кечириб қўясиз. Интеллектуаллар халқ ҳисобига яшовчи бетайин бир тоифа бўлади. Интеллектуаллар халқ қалбида нима дард бор, ҳеч қачон англаб етмайди. Шу сабаб, интеллектуаллар халқдан оёғи узилиб қолган зотлар бўлади. Интеллектуаллар китобга қараб ўйлайди, китобга қараб фикрлайди. Интеллектуаллар китоб саҳифаларида яшайди, китобий яшайди. Шу сабаб, китоблардан оғзини тўлдириб тситаталар келтиради, тариҳдан сабоқлар ўқийди. Аммо... кўчат экиб, дарахт ўстиролмайди. Лой қориб, иморат қуролмайди. Гўнг сепиб, ерни тўйдиролмайди. Сабаби, интеллектуалларда ҳаётий ақл бўлмайди! Китоб бошқа, ҳаёт бошқалигини тасаввур ҳам этолмайди. Оқибат, ҳаёт ҳақида қоғоздай қуруқ ўйлайди, қоғоздай жонсиз ўйлайди. Ўйлари ҳаётдан жуда-жуда олис бўлади. Лекин интеллектуаллар ўзларини ниҳоятда акдли деб билади, ниҳоятда замонавий деб билади. Шу сабаб, ўзларини ҳамиша мен ҳақ, деб билади. Аслида эса, интеллектуаллар жисман ҳам, руҳан ҳам заиф зотлар бўлади. Масалан, интеллектуаллар изғирин шамол нималигини яхши билади, аммо ана шу шамолга бардош бериш қўлидан келмайди. Интеллектуаллар ўз мақсадлари йўлида ҳеч балодан тап тортмайди. Маразлик билан бўлса ҳам — кўзлаган мартаба-мансабларини эгаллайди. Аблаҳлик билан бўлса ҳам — ўйлаган шон-шуҳратларига эришади. Кейин... Ватани ёниб кетмайдими — интеллектуаллар телевизорга қараб ўтираверади. Халқи ўлиб кетмайдими — интеллектуаллар газета-журнал ўқиб ўтираверади. — Ўзи, булар намунча бақириб-чақиради? Намунча шаталоқ отиб югуради? Намунча питир-питир этади? Битта шулармикин десам, бутун СССР халқлари шундай бўлиб қолди. Қафасда яшаётган каптарни қўйиб юборса нима бўлади? Каптар пат-пат этиб, озодликка отилиб чиқади. Дастлаб, қаёққа учишини билмайди. Ерга қўнишиниям билмайди, кўкка учишиниям билмайди. Оқибат, боши оққан тарафга қараб учади. Шамол эсган ёққа қараб учади. Пойинтар-сойинтар учади, пала-партиш учади. Қаёққа учаётганини ўзиям билмайди. Тақдири энди нима бўлишиниям билмайди. Озодликка қандай эришди? Озодликни худо бердими ё ўз хўжайини бердими? Буниям билмайди! Озод бўлдим, дея патира-путур учаверади. Шундай ўчиб кетаверса — бир балога дучор бўлишиниям билмайди. СССР халқлари ана шу... каптар ҳолига тушиб қолди! Совет халқлари ҳали... озод яшаш нима эканини билмайди! Совет халқлари ҳали... ҳур-еркин парвоз этиш нима эканини билмайди. Нега шундай? Совет халқлари шу вақтгача коммунистик партия қанотлари остида яшаб ўрганган. Коммунистик партия нимани ихтиёр этса — ана шуни бажариб яшаб келган. Коммунистик партия нимани берса — ана шуни еб яшаб келган. Совет халқлари ўзларича... мустақил бир қадам босиб яшаб кўрмаган! Сиз, совет халқларини қафасдан қутулиб чиққан... каптарга ўхшатяпсиз-да? Йўқ, каптар беозор бўлади. Каптар эзгу ниятли бўлади. Унда, кимга ўхшат, дейсиз? Булар.. Буржуа мафкурачилари СССРни халқлар турмаси, дейди-ку? Энди, ана шу гапдан келиб чиқамиз-да? Булар... Турмадан озод бўлиб чиққан... маҳбусларга ўхшайди! Булар турмадан халос бўлган маҳбус каби хавф-хатарли. Боиси — маҳбус турмада хоҳиш-иродасиз яшаган. Орзу-умидсиз яшаган. Уй-хаёлсиз яшаган. Ташаббус-илҳомсиз яшаган. Чин, у, тўғри, маҳбус бўлган. Аммо партия уни текин даволаган. Чин, у маҳбус бўлган. Аммо партия бир сўм пули билан... бир кун яшаган! У фавқулодда озодликка чиқиб қараса... теваракда олдингидай назоратчи йўқ, тақиқловчи йўқ! Демак, кўнгилга келганини қилса бўлади! Қайта қуришчасига айтсак... озодлик, демократия! У шу вақтгача фақат... план бажарар эди, сотсиалистик мажбурият бажарар эди. У... яшаш нималигини билмас эди! Яшаш қанақа бўлади — бу ҳақда ўйлаб кўрмас эди. Аниқроғи... у яшамас эди! У... қимирлаб юрар эди! Ҳол сўрасалар... қимирлаб турибмиз, деб қўяр эди. Чин-чин, у ойлик маошини қўл қўйиб олиш учун... қимирлаб турар эди! Ана шу маҳбуслар... қайта қурувчи бўлди! Ўзи хон, ўзи бек бўлди! 49 Ражабов олдинда юрди, Эсонов кейинда юрди. Юрди-юрди — йўл чети скамейкадан жой олди. Йўловчи машиналарни кузатиб ўтирди. Қалайсиз энди, ўртоқ Эсонов? Бир нави, ўртоқ Ражабов, бир нави. Қайта қурувчилар озодлик, озодлик, дейди. Озодлик — тўрт тарафинг қибла, оғзингга келганини гапир, дегани эмас-ку? Озодлик — бақириб-чақириб мансаб эгалла, шон-шуҳратга эриш, дегани эмас-ку? Ё озод бўлиш... ит бўлиб ҳуришми? Озод бўлиш... кўрин-ган одамни этагига кучук бўлиб ёпишишми? Чин, ўртоқ Ражабов, чин. Озодлик — намойиш ўтказиш эмас, мажлис қилиш эмас. Телевизорда маҳмадоначилик қилиш эмас, газета-журналларда ялтироқ сўзлар айтиш эмас. Тўғри, озодликни қуйлаш керак, кўкларга кўтариб куйлаш керак. Лекин озодликни қуйлаш учун... эл-юрт узра озодликни ўрнатиш керак! Бундай кунларга етиш учун... бир ўлиб... бир тирилади! Ўртоқ Эсонов, биз учун озодлик — тақдир инъоми бўлди! Биз учун озодлик — бахт қуши бўлди! Озодлик учун... оғизни юмиш керак, қулоқни бекитиш керак, қадамни тийиш керак! Озодлик учун... шон-шуҳрат талашмаслик керак, мансаб-амал талашмаслик керак! Афсуски, айнан ана шундайлар даврага отилиб чиқади. Кўкрагига уриб... ўзини халқпарвар кўрсатади, ўзини ватанпарвар кўрсатади! Ўзини ботир кўрсатади! Ана шундайлар олдинда байроқ кўтариб юради, шиор кўтариб юради. Нутқ сўзлаб юради, бақириб-чақириб юради. Аслида эса... тескариси бўлади! Шу сабаб, азал-азалдан дунё бир кам дунё бўлиб келади. Шу сабаб, азал-азалдан халқ бошига энди офтоб чиққанда... халқни бурни қонайди! Озодлик демак — ўз оламини ўзи топиб олиш демак. Ўз йўлини ўзи топиб олиш демак. Ўзлигини топиб олиш демак. Минг афсуслар бўлсин, биз ҳали... озодликка тайёр эмас эдик! Онгимиз... озодликка тайёр эмас эди! Ақлимиз... озодликка тайёр эмас эди! Озодлик-озодлик, сўзларини билар эдик. Аммо мазқур сўзларни мазмуни нима эканини билмас эдик! Чунки мазкур сўз бағрида... бир кун бўлса-да... ҳа-ҳа, бир кун бўлса-да... яшаб кўрмаган эдик! Мана, Яратганни ўзи бизни мазкур сўз бағрига топширди. Биз мазкур сўз бағрида... чақалоқ бўлиб ётибмиз! Биз ҳали отамиз ким, билмаймиз, онамиз ким, билмаймиз. Энг фожиали жой... дўст-душманимиз ким — билмаймиз! Ўзи, яхшилаб ўйлаб қаралса, сиз айтган озодлик... тенгсизлик, демак. Шундай, озодлик, тенгсизлик демак. Кўрасиз, бой бойга, камбағал камбағалга ажралиб қолади. Ким бой, ким камбағал — кўриниб қолади. Масалан, магазинга кирасиз — кимматбаҳо кийим туради. Бой бўлсангиз, ана шу қиммат кийимни олиб киясиз. Ошхонага кирасиз — қиммат таомлар қаторлашиб туради. Бой бўлсангиз, ана шу қиммат таомни олиб ейсиз. Айтайлик, бой бўлсангиз — самолётда юрасиз. Камбағал бўлсангиз — лиқир-лиқир поездда юрасиз. Ана сизга озодлик, мана сизга озодлик! Олдинлари... тенглик эди, халқ магазиндан хоҳлаган кийимини олиб кияр эди. Халқ ошхонадан иштаҳаси тортган таомини олиб ер эди. Халқдан ҳар бири самолётда уча олар эди! Совет ҳукумати давлат бошига келиб қолибоқ... ерни халққа бўлиб берди. Халқ учун шаҳар-қишлоқларда ёппасига уй-жой қуриб берди, бошпаноҳсиз халқ бирдан уй-жойли бўлди. Ўзи қуриб берган уй-жой учун халқдан пул олмади! Бундан ортиқ яна қанақа ҳукумат бўлсин? Мен уни олийдан-олий каромати — бепул уй-жой деб биламан! Эзгудан-езгу мероси —- текин уй-жой деб биламан! Чин айтасиз, ўртоқ Ражабов, чин айтасиз. Енди, совет медитсинасини айтинг... Совет халқи онасини қорнидаёқ медитсина ёрдами олди. Ҳали туғилмаган совет чақалоғи медитсина ёрдами олди. Кейин, аёл туғруқхонага тушди. Совет чақалоғи туғруқхонада врачлар кўзи олдида ётди. Совет чақалоғи... совет медитсинаси қўли билан туғилди. Совет чақалоғи... совет врачлари кафтида дунёни кўрди, оппоқ чойшабларда ўралиб ётди. Совет чақалоғи... текин даволанди! Энди, манави қайта қурувчилар совет медитсинасини сўкиб бошлади. Агар совет медитсинаси бўлмаса, манави қайта қурувчиларни кўпчилиги... онасини қорнида ўлиб кетар эди! Тўғри, совет медитсинаси малакасиз даволади. Бу совет медитсинаси ёмон, деган гап эмас. Бизда халқ кўп, ер кўп. Ҳаммани малакали медитсина билан таъминлаш қийин. Энди... СССР халқлар турмаси, халқлар турмаси... дейди. Ўзи, шу гап кимдан чиққан, ўртоқ Ражабов? Албатта, Ғарб мафкурачиларидан чиққан-да! Кимдан бўларди? Йўқ, бу фитна, бу иғво. Чин, СССР улкан деворлар мамлакати, узун деворлар мамлакати. Бу улкан деворлар метин қонун-қоида учун хизмат қилади. Покдомон хулқ-ахлоқ учун хизмат қилади. Чайир тартиб-интизом учун хизмат қилади. Масалага партиявий ёндашсак, СССР таркибида юзлаб элатлар бор. Улар неча-неча асрлардан буён киндик қони томган азалий юртида яшаб келди. Ҳали миллат даражасига кўтарилмаган элатлар-да бекаму кўст умр кечирди. Майда-майда элатлар улғайиб... миллат даражасига кўтарилди. Митти-митти уруғ-аймоқлар кўпайиб... халқ даражасига етди! Халқ бўлди! Совет тузумида... аймоқлар миллат бўлди! Элатлар халқ бўлди! Совет тузумида... биронта-да халқ йўқ бўлмади! Ғарб мамлакатларида халкдарни сон-саноғи йўқ эди. Бош-адоғи йўқ эди. Ана шу халқлар ўз-ўзидан... пароканда бўлиб бошлади! Ана шу халқлар ўз-ўзидан... йўқолиб бошлади! Бутун-бутун халқлар ер юзидан... ғойиб бўлди! Масалан, Европада келт ҳамда иллирий, деган халқлар бўлар эди. Келтлар-да, иллирийлар-да тарихий халқлар эди. Юксак маданиятли халқлар эди. Биласизми, «Буюк Британия» номи қаердан келиб чиқади? Ана шу тарихий келт халқлари оиласига мансуб «бритт» халқи номидан келиб чиқади! Қани ўша халқлар, қани? Бриттларни немислар билан инглизларни ўзи... йўқ қилиб юборди! Улкан-улкан славян халклари бор эди. Болтиқ халқлари бор эди. Роман халқлари бор эди. Масалан, прусс, дегич Болтиқ халқи бўлар эди. Ниҳоятда ўзига хос халқ эди, қани ўша прусс халқи? Пруссларни бошига... немислар етди! Шундай маданиятли халқдан прусс, деган ном қолди, холос. Пруссия номи тарихий манбаларда бир учраб қўяди, холос. Ҳозир ҳам Европада бир қатор халқлар ер юзидан йўқ бўлиб кетиш хавфи остида яшамоқда. Масалан, Буюк Британиядаги ирланд халқи, Йспаниядаги баск халқи. Ирландлар-да, басклар-да халқ сифатида йўқ бўлиб кетмаслик учун... жон талвасада кураш олиб бормоқда! Шундай экан, энди масалага партиявий ёндашайлик... Масалани партиявий ҳал этайлик! Хўп, масалани партиявий ҳал этайлик. Энди, Ғарб мамлакатларини... нима деб атасак бўлади? Европа — халқлар қабристони, десак ярашадими? Европа — халқлар мозористони, десак эп бўладими? У-у-у, ўртоқ Эсонов... каллангиз калла эмас — қомус, ҳа, қомус! Майли, Ғарб мафкурачиларини қўйиб турайлик. Ўзимизни КПССга қайтайлик. Манави қайта қурувчилар КПССни... суд қиламиз, дейдими? Айтди, КПССни суд қиламиз, деб айтди. Унда, қора курсида ким ўтиради? Ким айбдор бўлади? Ўртоқ Ленинми? У зот мавзолейда ётибди-ку? Уртоқ Брежневми? У киши аллақачон хилқатга кетди-ку. Ўзи, нимани суд қилади? Марксизм-ленинизмними? Сотсиализмними? КПСС қора курсига ўтирмайди. КПСС тавба-тазарру этмайди. КПСС учун... мана, мен айбдор бўламан! КПСС нима номаъқулчилик қилган бўлса — шу номаъқулчиликни мен қилдим! КПСС қандай хатоликка йўл қўйган бўлса, шу хатоликни мен қилдим! Мана, мен — обком Ражабов! КПСС — Сталин дегани эмас. КПСС — Брежнев дегани эмас. КПСС — миллион-миллион фақирдан-фақир коммунист демақдир. КПСС — миллион-миллион меҳнаткашдан-меҳнаткаш ишчи-деҳқон демакдир! Қайта қурувчилар ана шу миллионлар юзига лой чапламоқда. Ана шу миллионларни бадном этмоқда! Умр бўйи КПСС ош-тузини еб, энди КПССга... тупурмоқда! Булар... хунасалар! Эркак эмас, хунасалар! Мана, мен КПССни бир зарраси эдим — мен КПССни зарраси бўлиб қоламан! Судда КПСС учун... ўзим жавоб бераман, ўзим! Булар судни биладими, ўртоқ Ражабов. Оғзига келганини гапираверади-да. Булар бир... оломон, оломон! Оломонда тўртта таркибий хислат бўлади. Бу қандай хислатлар? Булар — ғоя, ирода, руҳ, ахлоқ. Ана шу тўртта хислат жам бўлса — оломон бўлади. Ана шу тўртта хислат туфайли оломон қудратли ҳам даҳшатлидир. Оломон — бўрон, оломон — ёнғин, оломон — сел! Шу боисдан-да, оломон бўлар-бўлмасга қўзғола бермайди. Оломон бирор-бир ғоя учун қўзғолади. Янги бир ғоя дунёга келса — оломон ана шу янги ғоя учун қўзғолади. Мазкур ғоя порлоқми ё тубанми — оломон учун аҳамиятсиз бўлади. Оломон қатордан қолма, кўпдан қолма — шиорлари остида саф бўлади. Оломон учун жамиятни яхши куниям бир, ёмон куниям бир. Жамият бирор ютуққа эришса — оломон қўзғолади. Жамият бирор парокандаликка учраса — тағин оломон қўзғолади. Оломон яхши кунда бир сиёсатдонни улуғлайди. Емон кунда... айни шу сиёсатдонни ер билан баравар этади! Оломон... тўқимтабиат бўлади! Бир кунлик кайфият билан жам бўлади. Бир соатлик мақсад билан йиғилади. Кейин, бирдан ... айниб қолади. Бирдан... тариқдай тарқаб кетади! Оломон жуда осонлик билан ўзига лидер топади. Чунки оломон лидерсиз бир қадам босолмайди. Лидерсиз бир сўз айтолмайди! Лидер оломон номидан ғанимига қарата биринчи бўлиб тош отади. Биринчи бўлиб ўқ отади. Шу боис, оломон ўз лидери кетидан... кўрларча эргашади! Ўз лидери изидан... подаларча юради! Ким оломон лидери бўла олади? Ўзида йўқ... фазилатлар билан оломонни ишонтира олувчи, ёлғон-яшиқ ғоялар билан оломонга таъсир эта олувчи, маза-бемаза шиорларни хорижий тиллар билан қўшиб сўзлай олувчи зот — лидер бўла олади! Инсон генерал бўлиши мумкин, аксинча, лидер бўлолмайди. Инсон министр бўлиши мумкин, аксинча лидер бўлолмайди. Масалан, Николай ИИ оқпошшо бўлди. Аммо-лекин лидер бўлолмади. Ўртоқ Ленин оқпошшо бўлолмади. Аммо-лекин лидер бўлди! 50 Газетада Орол денгизини қутқариш мажлиси ҳақида эълон берилди. Ушбу мажлис бўлди. Оролпаноҳлар бирин-кетин минбарлади. Оролпаноҳ Мадиев бир ўнгга таъзим этди, бир чапга таъзим этди, бир олға таъзим этди. — Хонимлар ва жаноблар! — деди. Ботир фирқа кулиб юбормасин учун — кафтини оғзига қўйди. Узини йўтал тутаётган кўрсатиш учун оғзини ушлади. Ўзини кулгидан аранг тийди. Ерга қараб ўтирди. «Е, тавба, — деди, — сенга ким қўйибди бундай гапларни? Нима бало, инглиз лордимисан ё франтсуз қиролимисан?» — Хонимлар ва жаноблар, мана, қайта қуриш туфайли она-ватанимиз тубдан ўзгариб бормоқда. Заводлар, фабрикалар қурилмоқда. Маданий-маиший корхоналар, маданият уйлари очилмоқда. Мана шундай маданий-маиший корхоналардан бири тарихий ва кўҳна Қўқон шаҳрида очилди. Бу Қўқон зардўзлик фабрикасидир. Бу фабрикада қўли гул чеварларимиз турли-туман жилолик зардўзлик матолари, сарполари, дастурхону пардалар, қўйингки, турфа ранг зардўзлик либослари тикиб чиқармоқда. Буни қарангки, шу қўқонлик зардўз чеваралар тикиб чиқараётган матолар ичида жойнамоз ҳам бор экан. Жойнамоз! Оппоқ жойнамоз! Тўрт бурчакли жойнамоз! Ҳозиржавобликни қаранг, миллийликни қаранг! Ахир, озод ватанимиз мусулмонобод бўлиб қолди-да, мустақил халқимиз намозхон бўлиб қолди-да. Қўқон чеварлари ҳур ва озод халқимиз хоҳиш-иродаси учун лаббай, деб жавоб берган-да. Энди, ана шу Қўқон чеварлари жойнамозидан собиқ партия-совет арбоблари, бугунги пенсионерлар ҳам битта-биттадан олсалар. Жойнамозга пешоналарини қўйиб... беш вақти намозни бошласалар. Партия-совет ташкилотларида фаолият кўрсатиб, қилган айб-гуноҳларини ювсалар. Худои таолонинг бағри кенг — гуноҳларини бўйнига олиб, тоат-ибодатни бошлаб юборган бандасининг гуноҳидан ўтади. Беш вақти намоз гуноҳларини ювади! Марҳамат, собиқ партия-совет арбоблари, чеварларимиз тиккан жойнамозлар сизларга мунтазир! Қайта қурувчилар партия-совет арбобларидан тавба-тазарру кутди. Қайта қурувчилар партия-совет арбобларидан... узр-маъзур кутди. Партия-совет арбоблари коммунист эди... коммунист бўлиб қолди! Партия-совет арбоблари... Брежнев мисол миқ этмади! Брежнев мисол мижжа қоқмади. Брежнев мисол... турғун бўлиб ўтирди. Брежнев мисол... ҳайкал бўлиб ўтирди! Мадиев куйди, Мадиев ёнди! Мадиев... лўлилик йўлига ўтди. — Йўқ, биз энди сабр-тоқат қилолмаймиз! — деди. — Йўқ, сабр-бардошимиз ниҳоясига етди! Биз энди содир этилган жиноятлар учун кимлар айбдор эканлигини аниқлаб олишимиз керак ва зарур. Биз етмиш йил мобайнида жиноятчи партия-совет арбобларининг бутун бир авлодини тайёрлаб етиштирдик. Минг афсуслар бўлсинки, улар ҳар қадамда учраб туради, ҳар дақиқада учраб туради! Мадиев партия-совет арбобларига қўлини пешлади. Кўрсаткич бармоғини бигизлади. — Биз булар билан... бўлмаймиз! — деди. — Йўқ, йўқ, биз булар билан бўлмаймиз! Ботир фирқани назарида... Мадиев кўрсаткич бармоғини... Ботир фирқани пешонасига нуқиди. Назарида, бармоқ учи Ботир фирқани... пешонасига тегди. Дук-дук тегди... тик-тик тегди! Назарида, бармоқ учи Ботир фирқани пешонасида... ёпишиб қолди! Ботир фирқа кўзларини юмди — Мадиевни бармоғини кўрмай деди! Мадиевни бармоғидан қутулай деди. Шу билан мажлис адо бўлди. Мажлис аҳли тарқалди. Ботир фирқа билан Ражабов ҳамроҳ бўлди. Булар ҳали-ҳозир тили билан юряпти. Кейин-кейин, устимиздан тўрт тарафга ёзади. Бу шахслардан келади, — деди Ботир фирқа. Шахс? Шулар шахсми? — дея қўл силтади Ражабов. — Булар... бечора гўрсўхталар! Булар гўрсўхта бўлмай, ким гўрсўхта бўлади? Мана, мен. Мен қурдим, мен яратдим, мен савоб ишлар қилдим! Шундай экан, мен пири бадавлат шахсман. Мен бус-бутун шахсман. Мен етук шахсман! Хўп, ана шуларчалик ҳам борайлик. Айтайлик, тоат-ибодат қилиш учун худони билиш керак. Бу бечора гўрсўхталар худони қаердан билади? Булар эски алкашлар, эски ғарлар! 51 Улар йўл четидан юрди. Оёқлари учига тикилиб юрди. Гап-сўзсиз юрди. Йўлбўйи чойхонага келди. Юзма-юз ўтирди. Бир-бирига тикилди. Елкадан нафас олди. Ниҳоят, Ботир фирқа кўкка бармоқ нишлаб-нишлаб сўзлади: — Сўзловчи нодон бўлса, сен доно бўл! Халқ мақоли! Ражабов бирдан жонланди. Юзларида ёруғлик ўйнади. Кўзларида қувонч балқди. Офарин, ўртоқ Эсонов, офарин! — деди Ражабов. — Сиз доно партия-совет арбобисиз! Ботир фирқа қомат ростлади. Ботир фирқа кўкрак керди. Кириниб-қириниб йўталди. Теваракка мағрур-мағрур боқди. Курашамиз, курашамиз, дейди, — деди Ботир фирқа. — Ким билан курашади? Мен биланми? Ахир, мен Гитлер бўлиб, шаҳар-қишлоқларни вайрон этмадим, халқни қатл қилмадим. Гиммлер бўлиб, тирик одамларни ўтда куйдирмадим, буғдойзорларга ўт қўймадим. Ниҳояти... коммунист бўлдим! Мени нимам билан курашади? Отни ўлими — итни байрами, дейдилар. Булар... қари-қурилар билан курашмоқчи бўлиб юрибди. Булар... Дон Кихот! Йўқ нарса билан курашувчи Дон Кихот! Булар қуп-қуруқ галварслар. Ғариб-бенаво галварслар. Булар олдин-да шундай эди, бундан кейин-да шундай бўлиб қолади. Мана, Борис Елтсин. У олдин ҳам ўғил бола эди, ҳозир ҳам ўғил бола! Ўртоқ Елтсин коммунистик эътиқод билан енг шимариб, коммунистик ишонч билан бел боғлаб... янгича ишламоқда! Коммунистик ватанпарварлик, коммунистик халқпарварлик билан тер тўкиб меҳнат қилмоқда. Ўртоқ Елтсин олдин ким эди? Собиқ партком, райком, обком, горком... хуллас, коммунист, ҳа, коммунист! Келинг, масалани партиявий ҳал этайлик: ўртоқ Елтсин коммунист бўлмаса, президентлик шоҳсупасигача кўтарилиб кела олар эдими? Йўқ, кўтарилиб келмас эди. Ўртоқ Елтсин коммунист бўлмаса... президент бўлолмас эди! Ўртоқ Елтсин ғайрат-шижоат билан қайта қуриб бошлади. Ишонч-еътиқод билан демократия тузиб бошлади. Ўртоқ Елтсин ўтмишидан қечмади. Яъни ўзидан кечмади. Ўртоқ Елтсин йўлини ўзгартирди, холос. Бу борада ўртоқ Елтсинни протопоп Аввакум билан қиёсласа бўлади. Аввакум ота-боболардан қолган қадриятлар ва ўтмиш меросларини қайта тиклаш, асраб-авайлаш учун курашади. Ўртоқ Елтсин ҳам Аввакум мисол йўлдан борди. Мана шу қайта қурувчилар олдин ким эди? Мен ҳамма қайта қурувчи ўртоқ Елтсинга ўхшаб, олдин обком бўлсин, демайман. Ахир, янги тузум демак — янги қурилажак иморат демак. Янги иморат қуриш учун куч-қувват керак, маблағ керак, малака керак. Мен мана шу Мадиевни шеърларини ўкиганман. Шеърларида ҳаётдан нишона бўлса — ўлсин агар! Авангард шоир эмиш. Франтсуз авангардларига тақлид қилиб, беш-олтита шеър ёзган. Франтсуз авангардлари қачонлардир ўтиб кетган. Бу зот франтсуз авангардизмига... энди етиб келибди! Шу беш-олтита шеъриниям ўзича эплай олмай, франтсузларга тақлид қилиб ёзибди. Ўзидан чиқариб, тўртта шеър ёзолмаган зот... қандай қилиб қайта қуради? Ўзининг тўртта мустакил фикри йўқ зот... қандай қилиб демократия қуради? Булардан нима умиду, нима хайр, ўртоқ Ражабов. Унда, кимдан умидланиш керак? Деҳқон ўз оти ўзи билан деҳқон. Деҳқон бечорага кетмон бўлса бўлди. Булар мансабга талпиняпти, ўртоқ Ражабов, мансабга! Майли, даври келибди, мансабларни эгалласин. Аммо-лекин биз демократмиз, дея кўкрак уради. Яхши, демократия яхши. Демократия — ҳур фикрлаш демак. Демократия фақат ҳур фикрлаш билан кифояланиб қолмайди. Демократия — келажак фойдаси йўлида ҳалол ҳам илғор баҳолаш демакдир! Ана шу Мадиевларга айтгим келади: демократ, сен ўтмишга тош отма. Ўтмишга тош отиш, ўликни тепкилаш демакдир. Ўлик тирилиб, хатолари учун сендан кечирим сўрамайди. Ўлик тирилиб, қайта қуриш учун бир иш қилиб бериб бермайди. Демократ, ўтмишдан сабоқ олиш керак, сабоқ. Ана шу сабоқни хулосалаб, бугунни ўйлаш керак, бугунни. Бугунни хулосалаб, келажакни ўйлаш керак, келажакни. Демократ, сен ўтмишга тўппонча отсанг, ўтмиш сени тўпга тутади! Нега энди бари ёппасига минбарга отилиб бошлади? Бари шиор кўтариб бошлади? Теварагига гуруҳ тўплаб бошлади? Булар депутат бўлмоқчи, ўртоқ Ражабов, депутат. Депутат бўлиш учун минбардан тушмаслик керакми? Бақириб-чақириш керакми? Шаккоклик қилиш керакми? Одатда, уч тоифа одам халқ эътиборини олади. Уч тоифа одам овоз олади. Биринчи тоифа — ритсар бўлади. Бизда ритсарни халқ қаҳрамони, дейди. Халқ қаҳрамони ботир бўлади, жасур бўлади. Шу боис, курашсиз яшай олмайди. Халқ қаҳрамони осойишта ҳаёт нималигини билмайди. Билса ҳам тинч-осойишта яшамайди. Боиси, халқ қаҳрамони... тинчликни ёмон кўради. Бу тоифа одам инқилоб вақтида биринчилардан бўлиб қўлига қурол олади. Яловбардор бўлади, ура-урачи бўлади, оташзабон бўлади. Қаҳрамонликлар кўрсатгиси келади. Мардлик-жасорат намойиш этгиси келади. Шон-шуҳрат орттиргиси келади. Орден-медаллар олиб таққиси келади. Иккинчи тоифа одам — олижаноб одамдир, улуғнамо одамдир, авлиёнамо одамдир. Бу тоифалар хўрланган халқ учун қайғуради, ҳақоратланган халқ ўчун қайғуради, эзилган халқ учун қайғуради. Ғариб халқ учун, муштипар халқ учун қўлидан келган ҳамма ишни қилади. Бечора халқ учун ойлик маошини беради, қарилик нафақасини беради, ўлимлигини беради. Бу тоифалар элюртга эзгулик ҳам маърифат тарқатади. Учинчи тоифа одам — ишбилармон одамдир, тадбиркор одамдир, уддабурон одамдир. Булар фақат кирим-чиқимни билади, фойда-зиённи билади. Яратиб беради, қуриб беради. Бир сўз билан айтсак, бу тоифа одамлар фақат фойда беради. Ана, ана шу уч тоифа одам кўп овоз олади! Энди, манави Мадиевларни олайлик. Аввало, буларда мансаб-мартабани ўзи йўқ. Эл-юрт олдида бурч нима, жавобгарлик нима, билмайди. Турган гап, халқ бошқаларга овоз беради. Булар эса, йўл-йўлакай кулги бўлиб қолади, майна бўлиб қолади. Оқибат, ўзларини хўрланган ҳис этади, эзилган ҳис этади. Булар энди ҳақиқатни тиклаш учун ана шу... ғолибларга қарши кураш олиб боради. Ғолиблар билан ташлашади. Ғолиблар қараб турармиди? Ўртада ёмон-ёмон — сизу бизга ёмон бўлади. Сизу биз жафо чекамиз. Биримиз икки бўлмайди. Булар билмаяпти.— улар ўзларини ўзлари кўтариш учун Мадиевларни зинапоя ўрнида ишлатиб юрибди. Ўзларини ўзлари сайлаш учун — Мадиевларни қўғирчоқ қилиб ўйнатиб юрибди. Манави Мадиев шоирни... соқолидан бошқа нимаси йўқ бўлса керак? Соқолда гап кўп, ўртоқ Ражабов. Соқолдор одам анча-мунча халқни ўзига эргаштиради. Чунки соқол кишига авлиёнамолик бахшида этади. Масалан, Фидел Кастрони «қудрати» — соқолида. Биттаям оқ ораламаган сочлар. Биттаям сочи тўкилмаган бошлар. Ойнадай теп-текис, гард юқмаган пешоналар. Тип-тиниқ, ялтироқ юзлар... Ана, қайта қурувчиларни портрети! Ана, демократлар ким! Кўпчилик қайта қурувчиларни ҳали... мўйловиям сабза урмаган! Шундай экан, қайта қурувчилар нимасига суяниб ваъз ўқийди? Демократлар нимасига таяниб оқсоқолчилик қилади? Биз нима учун шуларга қулоқ солишимиз керак экан? Биз нима учун шуларга эргашишимиз керак экан? Келинг, масалани партиявий ҳал этайлик: одамда... эркакча юз бўлса! Бу юзда кўпни кўрган пешона бўлса. Бу пешонада узун-узун чизиқлар — олис-олис йўллар бўлса. Мазкур чизиқ-йўллар сермашаққат тақдирдан сўйлаб турса, эл-юрт тарихидан сўйлаб турса. Пешона дегани мисоли бир тарих китоби бўлса, мисоли бир қомус бўлса. Ўртоқ Эсонов... инсонда мазмун-маъноли юз бўлса! Бу юзда... мўл-мўл ажинлар бўлса, машаққатлар рамзи бўлган тиртиқлар бўлса, турли-туман дардлар асорати бўлса! Бу юзда... зўр қайғулар тамғаси бўлса, кўргиликлар белгиси бўлса, қора кунлар суврати бўлса! Ўртоқ Эсонов, инсон кўзларида... мунг бўлса, қайғу бўлса, дард-алам бўлса! Инсон кўзлари ҳам... тариҳдан сўйлаб турса, ҳам... келажакка чорлаб турса! Инсон кўзлари остида қават-қават... ажинлар бўлса! Ушбу ажинлар варақ-варақ... тарих бўлса! Инсон кўзлари остида думалоқ-думалоқ... халталар бўлса! Ушбу халталар яхши-ёмон кунларни бекитиб ётган бўлса... Ўртоқ Эсонов, ана шундай кўзларга қараб ўтирса бўлади! Ана шундай пешоналарга эргашса бўлади! Ана шундай юзларга қулоқ солса бўлади! Буларни мақсади қайта қуриш эмас. Булар ленинчи кекса авлодни четга суриб ташласак — марра бизники бўлади, деб ўйлаяпти. Ленинчи авлоддан қутулиб олсак — тантана қиламиз, деб ният қиляпти. Ҳамма мансаб-мартабаларни эгаллаб олиб — давримизни суриб ётамиз, деб мақсад қиляпти. Шундай, ўртоқ Эсонов, шундай. Булар ўзларини қайта қурувчи, деб юрибди. Булар қайта қурувчилар эмас, булар... қайта бузувчилар! Ҳа, ўртоқ Ражабов, булар — қайта бузувчилар! Қайта бузувчи бўлганда-да... нонкўр бузувчилар! Кўрнамак бузувчилар! Шу донолигингиз учун... икки чойнак чой олиб келмасам бўлмади. Қимирламанг, ўртоқ Ражабов, ўзим олиб келаман. Мен сизнинг ақл-заковатингизга... обкомдаёқ қойил бўлиб эдим! Энди эса — мен сизга сиғинаман! Ўртоқ Ражабов, сиз обкомни биринчи секретарисиз, бюро аъзосиз! Сиз ўтиринг, ўзим чой олиб келаман. 52 — Хонимлар ва жаноблар! — деди Мадиев. — Кейинги йилларда иқтисодий ва маънавий, сиёсий турмушимиздаги тарихий ўзгаришлар, улкан бурилишлар ўзбек халқи ҳаётини тамомила ўзгача баҳолашга эҳтиёж ўйғотмоқда. Қонли Октябр тўнтаришидан кейин бошланган ва ҳалигача давом этиб келаётган эътиқодлар кураши, ғоялар курашининг ғоятда қарама-қаршилиги бугунга келиб ҳамманинг диққат марказида турибди. Кескин курашлардан иборат бу мафкуравий сиёсатлар ичида миллий масала алоҳида ўрин тутади. Ботир фирқа бир қимирлаб олди. Уёқ-буёғига қаради. Мадиевни нутқидан ҳайрон бўлди. «Галварс... гапни олисдан бошлади. Яхшиликка бўлсин... — дея ўйлади. — Барибир, гапини бизга олиб келиб тақайди. Ишқилиб, отимни атамаса бўлди. Эл-юрт олдида шарманда қилмаса бўлди». Тариҳдан маълумки, турли-туман хонлар ўзбек мўмин-мусулмонларининг қонини сўриб келди... тери-сини шилиб келди, мусулмонларнинг ўсиб-улғайишига, юксак тараққий этишига тўғаноқ бўлди. Собиқ тоталитар тузум мўмин-мусулмонлар ўз ақл-ҳушларини йиғиб олмасликлари учун, маънавий ва маданий ривожланмасликлари учун, миллий маданият ва миллий тил тараққий этмаслиги учун, бир сўз билан айтганда — ўзлигини англаб олишига йўл бермаслик учун қўлидан келган барча чора-тадбирларни ишлаб чикди ва амалга тадбиқ этди. Мўмин-мусулмонлар ўрис жаллодлари зулми остида бир амаллаб кун кечирди. Қонхўрлар мўмин-мусулмонларни «ёввойи», деб атаб келди... Ботир фирқа мисоли... янги кино кўрди. Мисоли янги кинода янги қиёфа кўрди. Шу вақтгача турли киноларда турли қиёфаларда кўриб юрган артистини энди янги қиёфада кўрди. Бугунги кинодан гангиб қолди. Эс-ҳушини йиғиб ололмади. Минбардан кўз ололмасди. Ичида Мадиевни сўкди. Бураб-бураб сўкди. Ниҳоят, ўзини босди. Осойишта бўлди. Сокин бўлди. Ўзича бош ирғади. Ўзича... Мадиевни... қўллаб-қувватлади! Боиси, Ботир фирқа қалбан... миллатчи эди! Ҳа-ҳа, ич-ичидан:.. миллатчи эди! Мана, умр ўтди — Ботир фирқа миллатчилигини тилига чиқармади. Мана, умр ўтди — Ботир фирқа миллатчилигини юзага чиқармади. Вазмин-босиқлигиданми? Ичимдан топ одам эканлигиданми? Ботир фирқа оғиз очмасликни... ички бир дунёқарашдан деб билди. Ички бир ақлдан деб билди. «Коммунистик партия сиёсатига бегона ғоялар — мен учун-да бегонадир», дея ўйлади. Аммо... ўзи билан ўзи гаплашди! Ич-ичидан гаплашди: «Миллатчилик — ўз киндик қони тўкилган ерга садоқатдан бино бўлади. Ўз халқига меҳр-оқибатдан бино бўлади. Ўз қариндош-уруғларига меҳр-муҳаббатдан бино бўлади. Аммо-лекин миллатчиликни ёмон тарафлари-да бор. Миллатчилик — иблислар паноҳ топажак энг сўнгги паноҳ, демак. Миллатчилик — жаҳолат, демак. Миллатчилик — бир халқни бошқа бир халққа нисбатан нафрати, демак. Шу боисдан, жуда кўп фожиалар ана шу миллатчиликдан келиб чиқади». Ё Ботир фирқа мансабидан тушиб қолишдан қўрқдими? Партбилетидан ажралиб қолишидан қўрқдими? Йўқ, яна йўқ! «Миллатчилик мисоли бир олов, — дея ўйлади Бо-тир фирқа. — Олов ўз оти ўзи билан олов. Олов билан ўйнашиб бўлмайди. Одам оловни эҳтиёт қилмаса, бет-қўлини куйдириб қўяди. Одам оловни авайламаса, ўз уйини олов олдириб юборади. Бутун... дунёни ўт олдириб қўяди! Чин, ашаддий миллатчи бўлиш керак. Ўз эл-юрти учун ўлимга-да шай миллатчи бўлиш керак! Кўнглида миллатчилик ҳис-туйғулари йўқ инсон... инсон эмас! У бир... робот, робот! Аммо-лекин ақл-фаросат билан миллатчи бўлиш керак. Ўта билим билан миллатчи бўлиш керак. Замон шамоллари эсишига қараб миллатчи бўлиш керак. Мана, ХХ аср оёқлади. ХХ аср мисоли эски уй бўлиб қолди. Аммо-лекин ана шу эски уй бўсағасида тағин бир уй бор. У — бутунлай янги уй. Инсон қадам босмаган уй. Ҳали эшиклари очилмаган уй. Ҳали чироқлари ёқилмаган уй. Бу уйни номи — ХХИ аср! Мўмин-мусулмонлар орзиқиб ошиқажак ХХИ аср! Мўмин-мусулмонлар бахт-саодат кутажак ХХИ аср! Енди, ана шу янги уй учун... талаш бўлади! Ер ол-ол бўлади. Юрт ол-ол бўлади. Эл ол-ол бўлади. Барча ўз мақсадлари йўлида... миллатчиликни ишга солади! Халқларни... миллий туйғусини ишга солади. Халқларни... миллий ғурурини олов мисол ковлайди! Болшавойлар мусулмонларни терисини шилиб келди, қонини сўриб келди... эмиш. Ана гап! Авваламбор, совет тузуми даврида... хўроз ҳамма юртда бир хил қичқирди! Бу хўрозни оти — КПСС бўлди! КПСС хўрози овози остида ўрис-да бўлди, гуржи-да бўлди, латиш-да бўлди, ўзбек-да бўлди. Қайтанга, КПСС хўрози дастидан ўзбекдан кўра... ўрис кўп талафот кўрди!» 53 Кетдикми, ўртоқ Эсонов? Кетдик, ўртоқ Ражабов, кетдик. Қайси йўлдан юрамиз? Манави ёқдан юрайлик. Йўлда музқаймоқ олиб бераман. Йўқ, музқаймоқ емайман, шамоллаб қоламан. Хўш, таассуротлар қалай? Шу, ўша-ўша! Буларни ўзи ким... даъволари дунёни бузади? Буларни гуруҳ деса-да бўлади, тўда деса-да бўлади. Тўда дейиш маъқулроқ. Тўдада оломонга хос тўртта хислат йўқ бўлади. Шу боис, тўда оломондан тубан туради. Ўз оти ўзи билан тўда бўлади. Тўда бирор ёмонликни олдини олиш учун тўда бўлмайди. Тўда бирор масала юзасидан қайғурмайди. Тўдада аниқ бир мақсад ҳам бўлмайди, орзу-ният ҳам бўлмайди. Тўда ҳамиша айбдор излайди, ҳамиша гуноҳкор излайди. Ўша айбдор ё гуноҳкор, мана мен, дея тўда олдига отилиб чиқса — тўда нима қилишини билмай қолади, нима дейишини билмай қолади! Боиси, тўдада айбдорни жазолаш нияти бўлмайди. Тўда бор-йўғи: «Ана, давлатни ўтирғизган», «Ана, халқ қонини сўрган», «Ана, турғунлик тимсоли», деган баландпарвоз хитоблар айтиб туради. Тўда фақат... бақириб-чақириб туради, шиорлар силкиб туради, байроқлар ҳилпиратиб туради! Қўл пахса қилиб туради, мушт дўлайтиб туради! Тўдани ҳамиша кимдир йиғади, кимдир жамлайди. Ана шу кимдир тўдани бошқаради, тўдани йўллайди. Ўзи эса... тўдадан суғурилиб чиқиб қолади, бекиниб қолади! Тўда эса... бир-биридан илҳом олиб кетаверади, бир-биридан ранг олиб кетаверади. Биринчи қадамдаёқ... тўда одам сифатида ўзини йўқотади... ўзини бой беради. Тўда оқни қора, дейди, қорани оқ, дейди! Тўда эл-юртга... ўт қўя олади! Ҳа, тўда эл-юртга ўт қўя олади! Нима учун тўда тез эътибор қозонади, тез кўзга кўринади? Боиси, тўдани касби — фитна-фасод бўлади, иғво-ғаламислик бўлади. Фитна-фасод билан иғво-ғаламислик эса — ўта ёмон қурол, ўта ўткир қурол! Иғво шамол мисол тез ёйилади. Ўқ етмаган жойга иғво етади! Ўқ етмас жойни фитна тешади! Чивин учиб киролмовчи хонадонларга иғво кириб боради. Бомба қўрқитолмовчи қалбларни фитна титратиб юборади, фитна қалтиратиб юборади! Фитна-фасод қанчалар ёлғон бўлса — шунчалар яшин тезлигида тарқалади. Фитна-фасод яшин тезлигида эл-юрт эътиборини олади, жамият ақлини олади. Фитна-фасод яшин тезлигида... ҳақиқатга айланади! Ўзи, шу тўдаларга нима етмаяпти-а? Фақат бир тахчиллик бор: амал-мансаб тахчил, раҳбарлик лавозимлари тахчил! Ўлиб кетгур, амал-мансаб деганлари... қовун-тарвуз бўлса экан, пайкалдан узиб олиб, қўлтиғига қистириб юборсанг. Амал-мансаб деганлари дала бўлса экан, беш-олти сотиҳдан ер бўлиб берсанг. Қачон демократия бўлади, қачон қайта қуриш бўлади? Мана шу бақириб-чақириб юрганлар мансаб билан таъминланмагунча... қайта қуриб бўлмайди! Ўзи, азал-азалдан халқ икки тоифага бўлинади. Бири, амал-мансаб гаштини суриб юрувчи раҳбарлар. Иккинчиси, шу раҳбарларни... тагини ковлаб юрувчи мансабталаб даъвогарлар. Ана шу икки тоифа ҳамиша курашиб келади. Олдинлари совет тузумидан қўрқар эдилар. Энди эса, қўрқмай қўйди. Ошкоралиқка ўтди. Йиғилишларда бақириб-чақирадилар. Ўз овозлари камдай, оғизларини микрофонга қўйиб чинқирадилар, қийқирадилар. Ким қандай ўйлайди, ўртоқ Ражабов, ҳар кимни ўзи билади. Аммо-лекин мен мана бундай ўйлайман: эл-юртга бўлган меҳр-муҳаббат... ўта ички бир муҳаббат бўлади. Ўта сеҳрли-сирли бир меҳр бўлади. Масалан... йигитни қизга бўлган муҳаббати мисол бўлади. Она юртга бўлган муҳаббат... йигитни қизга бўлган муҳаббати мисол... ботинан бўлади, асл бўлади. Бу меҳр-муҳаббатни... оломон олдида изҳор этиб бўлмайди. Эл-юртга бўлган меҳр-муҳаббатни... микрофон орқали изҳор этиб бўлмайди! Шу боисдан-да уни оти меҳр-муҳаббат. Эл-юртга бўлган меҳр-муҳаббатни... амал-да бажарадилар, амалда кўрсатадилар! Масалан... тан-жонини қурбон қилиб кўрсатадилар! Тинчлик замонида эса — меҳнат жасорати билан кўрсатадилар, фидойилиги билан кўрсатадилар, сабр-бардоши билан кўрсатадилар. Чунки эл-юрт демак, қон демак, тан-жон демак! У сиз, ўртоқ Эсонов, у сиз Ботир фирқа, коммунист Эсонов, райком Эсонов! Булар... реформатор, реформатор! Реформатор? Ўргилдим, бундай реформаторлардан! Реформа, реформа, деб бақиради. Булар ҳали реформа нималигини билмайди. Реформа қаёқда, булар қаёқда? Реформа кўп улуғ ҳам... қонли сўз. Реформа қилиш учун... каллани кундага қўйиш керак! Ана шу каллада... отни калласидай юрак бўлиши керак! Пётр Биринчи ана шундай зот эди, ана шундай калла эди. Россияни Россия қилган ана шу Петр Биринчи бўлди. Петр Биринчи туфайли Россия Европа мамлакатлари қаторига келиб қўшилди. Петр Биринчи Европага етиб олиш учун қанчалаб қурбон берди, қанчалаб қон тўкди. Россия ағдар-тўнтар бўлди, маданияти хароб бўлди, маънавияти хор-зор бўлди. Петр Биринчи маданият ва маънавият эвазига... улкан армия тўплади, қурол-яроғ тўплади. Оқибат... айиқнамо Россия тузилди, ёввойинамо Россия қарор топди. Россияни маданияти ва маънавияти... ҳарбий куч ҳамда қурол-яроғ бўлиб қолди. Россия душманлари Петр Биринчи реформасига... ҳай-баракаллачилик қилиб турди! Булар рус оппозитсиячилари эди, бети йўқ мансабпараст-шуҳратпарастлар эди. Иккинчи улкан реформатор Александр ИИ бўлди. Ана у ҳақиқий реформатор эди, буюк реформатор эди! Александр ИИ 1861 йилда крепостной ҳуқуқни бекор қилди. Деҳқонларни... қуллиқдан озод этди! Ундан кейин Петр Столипин реформа ўтказди. У аграр реформани амалга оширди. Оддин тинчлик, ана ундан кейин реформа, шиори остида реформа кидди. Кейин, Сперанский. Ундан кейин ўртоқ Ленин реформа қидди. Тан олиш керак, ана шу ерда коммунистик партия катта ҳатога йўл қўйди. Коммунистик партия... Петр Биринчини йўлидан борди. Коммунистик партия мамлакатни... аскархона қилди, қуролхона қилди! Биринчи коммунист ўртоқ Ленинми ё Петр Биринчими? Ана шуни билиб бўлмай қолди! Халқни ақл-идрокида қайта ўзгариш қилиш керак, халқни онгида чуқур янгиланиш содир этиш керак. Онг... онгни қайта қуриш керак! Реформани энг оғир жойи ана шу ерда! Халқ эса янгича яшашни... ақлига сиғдиролмаяпти! Аниқроғи, халқни... ақли етмаяпти! Шу сабаб, ким нима деса, халқ... эргашиб кетяпти! Ё... бақрайиб қараб турибди! Олдинлари ҳар бир яхши иш учун ҳам, ёмон иш учун ҳам — партия-ҳукумат жавоб берар эди. Энди эса, ҳар бир одам ўзи учун жавоб беради. Шу сабаб, одамлар қаёққа қараб юришини билмай қолди, кимга ишонишини билмай қолди. Одамлар ўзи учун ўзи жавоб беролмай қолди. Мафкура... мафкурасиз яшаб бўлмайди. Мафкурасиз олға босиб бўлмайди. Келажакка қадам қўйиб бўлмайди. Мафкура эса — ғояларсиз бўлмайди, ғоя — мафкурани қон томиридир. Эл-юрт ҳамиша ғояларга ишониб келди, ғояларга суяниб келди. Эл-юрт ғоялар билан ўсиб-улғайди. Қайта қурувчилар тили билан айтсак: «ватан турғунлик ҳолатида ўсди, халқ турғун бўлиб яшади». Ана шу ғоялар... эл-юртни турғун ҳолатда сақлаб келди!» Урушларга йўл бермади. Мафия, рекет, деган босқинчиликларга йўл бермади. Турли алғов-далғовларга йўл бермади. Совет халқи... мисоли бургут қаноти остида яшади: яхши-ёмондан қўрқмади. Иссиқ-совуқдан қўрқмади. Оч-яланғочлиқтсан қўрқмади. Офат-балодан қўрқмади. Ана шу ғоялар... мамлакатни турғун ҳолатда сақлади! Аммо-лекин мамлакатни... осойишта¬фаровон сақлади! Ғоя-ғоя! Улуғ инқилоб ғояси, сотсиализм ғояси, байналминаллик ғояси, коммунизм ғояси. Эл-юртни ана шу ғоялар қудратли этиб турди! Жамият мисоли бир тан-жон. Жамият руҳияти — мафкурадан иборат. Шу сабаб, жамият мафкура билан тирик, мафкура билан ҳаёт. Мафкура ҳаминқадар чайир бўлса, ҳаминқадар қудратли бўлса, ҳаминқадар покиза бўлса — жамият шу қадар ўсиб-унади! Мафкура жамият манфаатларини ҳимоя этувчи ҳуқуқий-фалсафий ғоялардир, ахлоқий-диний қарашлардир. Шу боис, улуғ ниятлар, улкан режалар — мафкурадан бино бўлади. Бизда ана шундай мафкура бор эди. Уни коммунистик идеология, дер эдилар. Энди, коммунистик идеология йўқ... Энди, миллат манфаати дунёга келди, миллат мақсади дунёга келди. Энди, миллат шавкати дунёга келди, миллат орзуси дунёга келди. Қайта қурувчилар ана шулардан... мафкура тизими битишларй лозим бўладй. Ана шуларни жамлаб... миллий мафкура яратишлари лозим бўлади. Уни — ўзбекона мафкура, деб аташлари лозим бўлади. Қайта қуриш демак — инқилоб демак. Инқилобни кароматлари кўп. Шундай кароматларидан бири — инқилоб... тўда-тўда кўпикларни юзага олиб чиқади. Тўда кўпиклар... юзада қалқиб юради, ҳаволаниб юради, савлат тўкиб юради. Кўпиклар асл нарсаларни... пастга уради, четга суради! Юзада эса... ёлғиз ўзлари қолади! Олисдан қарасангиз — кўпиклар жуда даҳшатли кўринади. Яқиндан қарасангиз — тайин-тутуриғи йўқ... пуфаклар бўлади! Қўлингизга олиб кўрсангиз... йўқ бир нарса бўлади! Ана, ўша кўпиклар, ана! Тўда кўпиклар... асл меҳнат самараларини ерга урмоқда, асл зотларни ерга урмоқда! Юзада мисоли тўда кўпик бўлиб... ўзлари қолмоқда! Бир тўда кўпиклар... Октябр инқилоби Римдан келган, дейдими? Улуғ Октябр инқилоби-я? Ўзи, булар кўпик деса... кўпик экан! Шуниям тўлиқ билмас экан — тушунтиролмади. Аслида эса, гап бундай. Буни бировга айтманг, ўртоқ Ражабов, гап орамизда қолсин. ХВИ аср бошларида Москвани буюк князи Василий ИИИ Псков оқсоқоли Филофейдан бир қатор мурожаатномалар олади. Филофей шулардан бирида буюк қняздан Москвани... «учинчи Рим» қилишини талаб этади. Боиси, биринчи Рим — «еретик» попистлар қўлида қолиб кетган бўлади. Иккинчи Рим— Константинополни эса, мусулмонлар эгаллаб олган бўлади. Константинопол... Ҳа, ҳа, ўша шаҳар. Энди, буюк рус князи Василий ИИИ олдида иккита оламшумул масала кўндаланг бўлиб қолади: бутун ер юзида Христос ғояларини тантана қилдириш ва черков православи ҳукмини ўрнатиш. Шундай қилиб, буюк княз оқсоқол Филофейни даъватларини амалга ошириб бошлайди. Дастлаб, князни ўғли Иван Грозний ўзини подшо деб эълон қилади. Иван Грозний ўзини Рим ва Византия «тсезарлари» меросхўри этиб танитади. Қирғинбарот фаолият бошлаб юборади. Ундан кейин бу фаолиятни Петр Биринчи давом эттиради. Кенг қамров билан давом эттиради! Мазкур ғоя ХИХ асрда «славянофиллар» номи билан кенг авж олади. Кучли оқим сифатида тармоқ отиб боради. Славянофиллар, славянофиллар... 1917 йилда мазкур ғояни — «учинчи Рим» ғоясини... коммунистлар илиб олади! Коммунистлар «учинчи Рим» ғоясини ўзлаштириб олиб... «Октябр инкилоби» номи билан ҳаётга тадбиқ этади. Бир сўз билан айтсак, КПСС... Иван Грозний билан Владимир Ленинни пайвандидан ҳосил бўлади! 54 Ток ости сўри олачалпоқ кўлага бўлди. Ботир фирқа ана шу сўрида ўтирди. Сўри панжарага орқа бериб ўтирди. Инқиллаб-инқиллаб ўтирди. Ўқчиб-ўқчиб ўтирди, ерга тупуриб-тупуриб ўтирди. Кампири ним пиёла асал олиб келди. Асалдан... баҳор ҳиди келди! Асал... гул атрини таратди! Кампири асални чой билан суюлтирди. Ботир фирқани оғзига олиб борди. Ботир фирқа асал ҳидидан бир сесканди. Асал ҳидидан икки ижирғанди. Бетини четга бурди. Кўзни чирт юмиб, ютиб юборинг, — деди кампири. — Мен сизга ароқ ичинг, деганим йўқ. Обком Ражабов қўймади, Ражабов. Ҳанифа Ражабовна телефонда айтиб эди. Чоли қурғур отяпти, деб эди. Шундай, обком Ражабов кўп ичгич бўпти. Менимча, манави алғов-далғов кунларга чидай олмаяпти. Совет даврида келажак аниқ эди, яшашдан мақсад анйқ эди.Совет халқи ёрқин келажакка ишониб яшар эди. Орзу-ҳавас билан яшар эди. Совет тузўмини ўз шиорла-ри бор эди. Масалан, совет тузумини «озодлик — тенг-лик — қардошлик — бахт-саодат», деган шиори бўлар эди. Қанчалар ҳаётбахш шиор эди, қанчалар эзгу шиор эди! Одам ана шундай шиорларни кўриб... яшаган сайин яшагиси келар эди! Энди, қайси шиорга ишониб яшаб бўлади? Энди, қайси шиорга эргашиб яшаб бўлади? Энди, манавиндай шиорлар даври келди: «уруш — босқинчилик — ўғрилик — талончилик». Энди, манавиндай шиорлар замони келди: «камбағаллик — бечоралик — очлик — қувғинлик». Обком Ражабовни ана шундай шиорлар қийнаяпти. Ўзи ошкора айтди. Чин, кун кечириш қийин бўлиб боради. Бозор-ўчар қиммат бўлди. Нарх-наво беқарор. Шундай, ҳамма нарса қимматлашиб, фақат... инсон арзонлашиб боряпти, инсон. Инсон сариқ чақачалик бўлмай қолди. Инсон сассиқ саримсоқчалик бўлмай қолди. Бир магнитофонни ўғирлаш учун... одамни отиб кетяпти. Ушоқдай тилла тақинчоқни олиш учун... аёлни пичоқлаб кетяпти. Фалакми кажрафтор, турмушми бемаза? Бу — иқтисодий тангликдан, демоқдалар. Йўқ, бу иқтисодий қийинчилиқдан эмас, йўқ. Бу — мафкуравий ожизликдан, кампир, мафкуравий заифликдан. Кампири лимон қирқди. Лимон арчди. Ботир фирқани оғзига солди. — Чайнаб-чайнаб ютинг, — деди. — Уҳ-уҳламанг! Ароқ совуқлик. Лимон совуқликни олади. Энди, босиб-босиб асал чой ичинг. Ботир фирқа асал чой ичди. Пешонасидан дув-дув тер тўкидди. Юзларидан йилт-йилт тер сизилди. Кампири сочиқ билан терларни артиб-артиб олди. Обком Ражабов тағин нималар деди? — дея сўради. Нимаям дейди... тақдир-пешонасидан куяди. Порлоқ келажак учун умр бўйи меҳнат қиддик... деб ичади. Порлоқ келажакка етиб келиб, нима қўрдик... деб тағин ичади. Кимдан куяди? Кимдан бўлади, қайта қурувчи демократлардан-да. Обком Ражабовгаям ҳайронман. Шу қайта қурувчиларни нимасига куяди? Қайта қурувчи демократлар... касал, кампир, касал. Қайта қурувчи демократлар... мансаб-мартаба касалига йўлиққан, шон-шуҳрат касалига йўлиққан. Юракни даволаса бўлади, суякни даволаса бўлади. Аммо-лекин қайта қурувчи демократларни даволаб бўлмайди. Мансаб-мартаба дарди — даволаб бўлмас дард. Шон-шуҳрат дарди — сурункали дард. Бу дардларга йўлиққан одам... ўлиб қутулади! Шу боис, мансаб-мартаба дардига йўлиққан одам — қаллоблик, порахўрлиқдан қайтмайди. Шон-шуҳрат дардига йўлиққан одам — маразлик, ёвузликдан қайтмайди. Ўзи, шу қайта қурувчи демократлар ўзларини бир бало чоғлайдилар, бир бало чоғлайдилар-е? Буни, «мания величия», дейди. Уни руҳий касаллик-да деб бўлмайди, ақлий соғломлик-да деб бўлмайди. Мания величия — эл-юрт бошига битган бало бўлади. Мания величия — мансаб-мартабаларга ўч бўлади, шон-шуҳратларга ўч бўлади, шов-шувларга ўч бўлади. Мания величия — жамиятни қўлга олиш учун курашади, жамиятни бошқариш учун курашади, жамиятни кафтида ушлаб туриш учун курашади. Бир сўз билан айтсак, жамият — эл-юрт гули бўлиш учун курашади. Ўз мақсади йўлида қўлидан келган барча ишни килади. Масалан, мания величия — ўзини кимдир қилиб кўрсатишга уста бўлади, ўзида йўқ нарсани бор қилиб кўрсатишга уста бўлади. Чала-чулпа шахсни — ёрқин юлдуз этиб кўрсатади. Чироқ ёқса ёришмовчи қалбини — оташ юрак этиб кўрсатади. Хом калласини — ақл халтаси қилиб кўрсатади. Мания величия — ел-юрт олдида ўзини жон фидо этиб кўрсатади, эл-юрт олдида ўзини улуғлар улуғи этиб кўрсатади. Охир-оқибат — ақл бовар қилмайдиган ютуққа эришади. Юрадиган йўлини билмайдиган, қиладиган ишини билмайдиган, гапирадиган гапини билмайдиган бир жазавадор... эл-юртни оғзига қаратиб олади! Бир қилиғи ортиқ, эси кирар-чиқар бир жазавадор... эл-юртни ўзига эргаштириб олади! Буларни барчаси жамият бетоблигидан бўлади, жамият хор-зорлигидан бўлади! Совет ҳукуматини қадри ўтди, раис бова. Шундай, совет ҳукуматини қадри ўтди. Шундай, КПССни қадри ўтди. Қайта қурувчи демократлар... совет ҳукумати ундай эди, КПСС бундай эди, дейди. Бекорларни беш марта айтибди! Қайта қурувчи демократлар қулдорлик жамияти иллатларини совет ҳукуматига олиб келиб ёпиштиряпти. Феодализм жамияти қусурларини КПСС бошига ағдаряпти. Капитализм жамияти айбларини совет ҳукумати устидан мағзава қилиб тўкяпти. Ёмон — совет ҳукумати ёмон, КПСС ёмон. Иван Грозний ўн бешинчи асрда ҳукмронлик қилиб эди. У ўз даври учун давлатни бошқариш тартиб-қоидасини яратди. Масалан, опричник номли алоҳида бир қўшин тузди. Опричник фақат Иван Грозний буйруғини бажарди. Опричниклар — эски жиноятчилар, оиласидан воз кечганлар, жиноят кўчасига кириб қолганлар, ҳеч балодан тап тортмайдиган қонхўрлар эди. Опричниклар халқни хоҳласа осди, хоҳласа сўйди, хоҳласа отди. Иван Грозний топшириғи билан айғоқчилар подшодан норози шахсларни аниқлади, ғайритабиий фикрловчи шахсларни топди. Опричниклар уларни бешафқат қийноқлар, калтаклар, тўқмоқлар зарби остида бўйнига олишга мажбур этди. Айбловчилар ёвузона қийноқлардан кейин қилмаган ишларини қилдим, дейишга мажбур бўлди. Айбланувчилар қонхўрона азоблардан кейин бегуноҳ одамлар номини сотишга мажбур бўлди. Опричниклар бегуноҳ айбдорларни озод-лиқда юрмиш ўғил-қизларини ҳам зиндон қилди, уруғ-аймоқлари, дўст-биродарларини зиндон қилди, ҳатто, айбланувчиларни вояга етмаган, норасида болаларини-да қамади ё сургун қилди. Иван Грозний ўз ўғлини қатл эттирди, амаки акасини қатл эттирди, жиянларини қатл эттирди. Қайта қурувчи демократлар Иван Грозний фаолиятини... совет ҳукуматига тўнкаб ўтирибди, ўртоқ Сталинга тўнкаб ўтирибди. Ахир, ХВ аср қаерда, ХХ аср қаерда? Уямас-да-буямас, эл-юртни шўри қуриди, раис бова. Шундай, қийин-қийин, халққа қийин бўлди. Халқ умри мобайнида КПСС чизиғидан чиқмай яшади, КПСС буйруғини бажариб яшади. Шу боис, халқ — иқтисодий ўқимай яшади, мафкуравий изланмай яшади, келажак ҳақида ўйламай яшади. Халқ учун КПСС ўйлади, халқ учун ҳукумат изланди. Халқ фақат... ишлади! Халқ жонажон коммунистик партия учун жон фидо этиб ишлади, халқ меҳрибон совет ҳукумати учун жонини жабборга бериб ишлади. Бундай халқни йўлдан уриш осон. Бундай халқни қўлидан етаклаб кетиш осон. Бундай халқни... қўйдай ҳайдаб кетиш осон! Қайта қурувчи демократлар ана шундай қилмоқда. Бурнини артиб олмаган мишиқилар... халқни лақиллатиб юрибди, халқни қўйдай етаклаб юрибди. Азал-азалдан шундай: кимдир биров лакиллаб, нутқ сўзлаб қўяди. Балога қолган... халқ бўлади! Халқ... дардини ичига ютади! Шу боис, халқ ҳамиша ҳукуматдан норози бўлади. Гўё, ҳукумат халқ ғаними. Гўё, ҳукумат халқ зиёнига сиёсат олиб боради. Аслида эса ҳукумат — халқ посбонидир, халқ ҳимоячисидир. Халқни халқ қилувчи — ҳукумат. Халқни ички-ташқи офат-ғанимлардан ҳимоя этувчи — ҳукумат. Оппозитсия, оппозитсия! Ана, халқ ғаними ким! Афсуслар бўлсинки, халқ оппозитсияни... дўст деб билади. Халқ оппозитсияни... адвокат деб билади. Шу боис, халқ ҳамиша оппозитсияни... ҳукуматга қарши қўяди. Халқни ўзиям оппозитсияга қўшилиб... ҳукуматга қарши отланади. Аслида эса, оппозитсия — халқ ҳимоячиси ниқобидаги... халқ душмани! Шундай, оппозитсия — халқ душмани! Қайта қурувчилар лой чапламаган одам қолмади. Қайта қурувчилар бошидан мағзава ағдармаган одам қолмади. Бир куни радиони қўйиб эдим, қайта қурувчилар радиодан... Хрушчевга мағзава тўкди. Радиодан мағзава тўкди? Ҳа, куппа-кундуз куни! Хрушчевни бошига... радиодан мағзава тўкди. Хрушчев — арпа ун, деди. Хрушчев — маккажўхори, деди. Маккажўхори бўлса нима бўпти? Маккажўхори — дала маликаси! Шундай, маккажўхори дала маликаси, мўл-кўл озуқа. Хрушчев даврида асрлар мобайнида қақраб ётган чўл-биёбонлар... боғ-бўстон бўлди, шаҳар-қишлоқ бўлди. Хрушчев даврида одамзот фазога учди. Хрушчев даври... ойга учди! Гагарин, Гагарин! Брежнев даврини айтмайсизми, Брежнев? Ҳай, бир давр эди-да... У-у-у, Брежнев даври, Брежнев даври! Брежнев даври — сокин давр эди, осуда давр эди, сув сепгандай жимжит давр эди! Брежнев даврида турмуш бир маромда давом этар эди. Бирор ўзгариш бўлмас эди, бирор янгилик бўлмас эди. Барча нарса жой-жойида кимир этмай турар эди. Брежнев даври... мангу ҳайкал эди, мангу ҳайкал! Брежнев даврида... қуёш ёрқин нур сочар эди! Брежнев даври қуёши... ярқироқ эди! Брежнев даврида... сувлар сокин-сокин оқар эди! Сувлар... қилт этмас эди. Брежнев даврида... осмон мусаффо эди! Олам кўм-кўк эди, дарахтлар ям-яшил эди. Кўкатлар бодроқ-бодроқ эди. Брежнев даврида... шабадалар майин-майин эсар эди! Брежнев даври... болалари-да мўмин-қобил эди! Катта-кичикка иззат-ҳурматда эди. Ор-номусли эди, диёнатли эди. Брежнев даври кексалари... Мисоли тошкитоб, мисоли тошойна, мисоли тарих! Мана, манави ажинларим — колхоз-совхоз тузиш, манави ажинларим — чўл-биёбонларни ўзлаштириш, манавиниси — миллион-миллион тонналаб пахта териш... Ажинлар — умр, ажинлар — ёдгорлик. Брежнев давридан ёдгорлик. Брежнев даврида барча сизни ўртоқ Эсонов, дер эди, Ботир фирқа, дер эди. Енди эса... Қизил, дейди, Қизил! Брежнев даврида бизни қуюқ-қуюқ зиёфатларга чақирар эди. Бизни тўрга ўтирғизиб қўяр эди. Совға-саломлар берар эди. Сирғалар, узуклар берар эди. Олдимга ноёб-ноёб сарполар қўяр эди. Сиз номер биринчи эркак эдингиз, мен номер биринчи аёл эдим. Енди эса, бизни фамилиямиз... пенсионерлар! ХХ асрни қурган миллион-миллион казо-казоларни фамилияси битта — пенсионерлар! ХХ асрни яратган миллион-миллион казо-казоларни фамилияси битта — ветеранлар! Жуда ҳурмат-еъзоз этса — қариялар! Бир асрча эл-юрт учун тер тўккан миллион-миллион партия-совет арбобида... фамилияда қолмади, унвон-да қолмади, орден-да қолмади! Ҳатто, фамилиясидаги... «ўртоқ» қўшимчаси-да қолмади! Совет тузуми... ойдайгина тузум эди-я! Ойдайгина тузумни йўқ қилишди-я? Совет тузумини биров йўқ қилмади. Совет тузуми... ўзини-ўзи йўқ қидди. Ўртоқ Ленин билан ўртоқ Сталин яратган совет тузуми диктатура асосига қурилган эди, ириб битган идеология асосига қурилган эди, чириб кетган сиёсий тармоқлар асосига қурилган эди. Шу боис, олдин КПСС қулаб тушди. Кейин, СССР ағанаб тушди. Бу бирин-кетин фожиа нимадан бўлди: Горбачев, Горбачев! Ўртоқ Горбачев Кремлга келиб, ўта кескин ҳам сиёсий йўл танлади: давлат билан партия функтсиясини бўлиб-бўлиб ташлади. Идеология билан сиёсий тармоқни партия қўлига берди. Барча хўжалик тармоқларини ҳукумат қўлига берди. Ана шунда... совет тузуми пойдеворига зил кетди! Кремл саройида ўртоқ Елтсин партия билетини минбарга ташлади. КПСС саройидан тантана билан чиқиб кетди. Ўртоқ Елтсин КПССни ташлаб кетди. Ана шунда... КПСС пойдеворига зил кетди! Совет тузумини Горбачев тугатди, дейдилар, ГКЧП тугатди, дейдилар, Елтсин тугатди, дейдилар, жидомасонлар тугатди, дейдилар. Йўқ, тағин, йўқ! Совет тузуми... ўзини-ўзи тугатди. Совет тузуми... ўз бошини ўзи еди. — Мен товуқ шўрвани сузиб келай. Товуқ шўрва ичдаги совуқликни олади. Ботир фирқа ўтмишини ўйлади. Ботир фирқа кечмишини ўйлади. Олисларда қолмиш... совет тузумини ўйлади. Етим қолмиш... Совет ҳукуматини ўйлади. Есир қолмиш... КПССни ўйлади. «Совет тузуми бунчалар азиз эди? Совет ҳукумати бунчалар қадрдон эди? КПСС бунчалар ардоқли эди? — деди Ботир фирқа. — Масалан, совет тузумида... ёшлигим қолди. Совет ҳуқуматида... мартабам қолди. КПССда... шавкатим қолди. Масалан, Сталин даврида... дунё ёш эди, мен ёш эдим, кампирим ёш эди. Сталин даври-да... кампирим қиз эди! Сочлари тақимини урувчи қиз эди. Сочлари тўлғониб юрувчи қиз эди. Ўримдан қочган зулфлари бор қиз эди. Юзлари юз эмас... анор эди! Сталин даврида... мен ошиқ эдим, кампирим маъшуқ эди!» Ошхона тарафдан кампири келар бўлди. Қўш қўлида шўрва бўлди. Қўлтиғида тандир нон бўлди. Кампирини сочлари... дока рўмолидай оппоқ-оппоқ бўлди. Юзлари... ажин-ажин бўлди. Мункиллаб-мункиллаб қадамлар бўлди. Қадамлари ушбу дунёдай... тор-тор бўлди. Қадамлари ушбу дунёдай... қари-қари бўлди. — Сталин даврида... мана шу кампирим... қиз эди! Барчин юзли-барчин юзли қиз эди! — пичирлади Ботир фирқа. — Мен ошиқ эдим, кампирим маъшуқ эди... 55 «.. .психоневрологическая болнитса». Ботир фирқа ушбу вивескани ўқиди. Қайта-қайта ўқиди. Вивескага тикилиб қолди. «Шу вивеска олдига келганимга-да йигирма йил бўпти! Бир йигит ёши вақт. Бир қиз бўйи вақт! — дея ўйлади. — Аммо-лекин ўшанда райкомни машинасида юрар эдим. Отда эдим, оёғим узангида эди. Энди, пиёда-пешка бўлиб келдим, пиёда-пешка...» Ботир фирқа ўйлаганча бўлди. Қабулхонада уни... бир дайдини текширмишдай текширди. Бир гадойни текширмишдай текширди. — Майли, бир пенсионер чол экансиз, — дея киритди. Ботир фирқа ичкарилади. Йўлак бўйлаб йўл олди. Изидан Ҳанифа Ражабовна юрди. Девордаги вивескани кўрдингизми, Ҳанифа Ражабовна? — деди. Ўқидим-ўқидим. Қаерга келиб қолдингиз, биляпсизми? Бир сўз билан айтсак, бу жой — шунақа жой. Бу жойни номи касалхона, холос. Ҳали кўрасиз. Дўстингиз-ку дўстингиз, душманингизни ҳам бу жойга тушгулик қилмасин. Менда нима айб, Ботир Эсонович, менда нима айб? Ражабов кафеда ичган-да, кафеда. Кўча-кўйда ичмасин эди. Кимсан, обком Ражабов оти бор. Яна-тағин, бир ўзи ичган денг. Кейин, автобус бекатига бориб, скамейкада ухлаб қолган. Ана, шу иши коммунист одамга эпми энди? Бекатдагилар Ражабовни юраги ёмон бўлиб қолди, деб ўйлаб, «скорий помош» чақирган. «Скорий помош»чилар Ражабовни машинага солиб кўрсалар, ғирт маст бўлган. Айтишларича, маст одамни касалхонага олмас эмиш-ку? Шундай, маст одамни шифохоналар қабул қилмайди. Маст одамни ё мана шу жой қабул қилади, ё ҳушёрхона қабул қилади. Яна-тағин, «скорий помош» мана шу ерни машинаси экан денг. Мана шу жойними? Ҳа, мана шу ерни. Шу сабабдан, Ражабовни тўғри шу ерга олиб келибди. Бу жойдан кўра ҳушёрхонага олиб борса яхши эди. Беш-олти сўм жарима тўлаб, қутулиб кетар эди. Билмайман, энди нима бўлади. Енди бор умид сиздан, Ботир Эсонович. Ҳанифа Ражабовна, мен... ўзимга эн бўлолмайман, сизга қандай бўй бўламан? Сиз Ражабовни ҳам синфдошисиз, ҳам дўстисиз. Ўшани учун фақат сизга телефон қилдим. Айни вақтида телефон қилибсиз. Шу уч-тўрт кунда ҳал этмасак, кеч бўлади. Гап шундаки, беморга уч-тўрт кун мобайнида диагноз қўйилади. Ана шу диагноз қўйилмасдан, обком Ражабовни бу жойдан олиб кетишимиз керак. Бугун иккинчи кун. Ҳали вақт бор. Ишонинг, бу борада... тажрибам бор! Ботир фирқа бундан йигирма йил муқаддам келмиш кунларини эслади. Бир-бир эслади. Аммо Ҳанифа Ражабовнага билдирмади. «Қайтар дунё деганлари чин экан, — дея ўйлади. — Ўшанда обком Ражабов шоир Мадиевни мана шу жойга жўнатиб эди. Беёзиқдан-беёзиқ жўнатиб эди! Мана энди... обком Ражабовни ўзи келди! Ўз оёғи билан келди! Ё обком Ражабовни... худони ўзи жўнатдими? Унда... худо бор экан-да?» Ботир фирқа бош бино олдида чекиб турмиш оқ халатли билан салом-алик этди, — Бош врач Мирзаев ҳокимият мажлисига кетди, бугун келмайди, — деди оқ халатли. Ботир фирқа оқ халатли билан гаплашди. Мақсадини айтди. Оқ халатли ҳамдардлик билан бош ирғади. Икки қаватли бинони кўрсатди. Ботир фирқа ана шу бинога йўл олди. Ҳанифа Ражабовна эргашди. — Ешитдингизми, Ҳанифа Ражабовна? — деди. — Ҳали аниқ бир хулосага келишмайди. Буёғи, Мирзаев ҳалиям бош врач экан. Бўлди, обком Ражабовни чиқариб оламиз! Ботир фирқа наркология бўлимига кириб борди. Бўлим бошлиғи Ботир фирқани таниб қолди. Таклиф-такаллуф этди. Ҳурмат-еъзоз этди. Касаллик дафтарини ёйиб кўрсатди. — Яхшиси, ўзингиз танишиб чикинг, отахон, — деди. Ботир фирқа Ражабовни касаллик варақаси билан танишди: «... Бемор Ражабов остонада врачлар кўриниши билан каравотдан сапчиб турди. Палата ўртасида ғоз бўлди. Оёқларини икки ёнига керди. Қўлларини белига тиради. Бўйнини олға чўзди. Юзларини даҳшатли буриштирди. Лабларини чўччайтирди. Кўзларини ола-була этди. Важоҳат билан бақирди: — Яқинлашманг деяпман, яқинлашманг! Аммо врачлар ичкари кириб борди. Бемор Ражабов ёввойиларча ҳайкириб... «Интернатсионал» айтди: Вставай, проклятем заклейменнбий Вес мир голоднух и рабов! Кипит наш разум возмушенний, И в смертний бой вести готов! Бемор Ражабов югуриб, дераза токчасига чиқиб борди. Дераза устида осиғлик Кизил Байроқни юлиб олди. Тап этиб, пастга тушди. Қизил Байроқ дастасидан ушлаб баланд кўтарди. — Мана, Қизил Байроғим, мана! — деб бақирди. — Бошимда Қизил Байроғим бор! Мен Кизил Байроғимдан паноҳ топаман! Аслида эса, бемор Ражабов Қизил Байроқ дастаси билан... врачларни урмоқчи бўлди! Буни пайқаб қолган врачлар санитар йигитларни ёрдамга чақирди. Санитар йигитлар Қизил Байроқ билан... қуролланган бемор Ражабовни қуролсизлантирди! Ражабовни... Қизил Байроқ қуролини тортиб олди! Ана шу ўз қуроли билан Ражабовни оёқ- қўлини боғлаб ташлади. Бемор Ражабов ўзини уёқ-буёққа олиб урди. Санитарларга бақирди: — Қизил Байроқни оёққа ўраб... хор қилманг! Шонли Қизил Байроқни оёқдан олинг! Шундай кўриниб турибди — бемор Ражабов оёқ-қўлларини бўшатишни талаб этди. Талаби амалга ошмагач, бақириб... «Интернатсионал» айтди: Вес мир насиля му разрушим До основаня, а затем Му наш, му новуй мир построим, Кто бул ничем, тот станем всем! Кейин, бемор Ражабов ғайритабиий фикрлар айтди: Одам маймундан тарқалган! Маркс, Маркс! Лекин мен маймун эмасман, мени боғламанг! Инсон озод бўлмоғи керак! Ленин, ўртоқ Ленин! Шундай экан, мени қўйиб юборинг! Маркс, Энгелс, Ленин тирик! Марксизм-ленинизм ғоялари тирик! Инсон ўз тақдирини ўзи ҳал қилмоғи керак! Оёқ-қўлимни қўйиб юборинг, ўртоқ Рашидовга бораман! Рашидов оламдан ўтган? Йўқ, ўртоқ Рашидов барҳаёт! ХХ аср туркий халқларида иккита доҳий бор: Камол Отатурк ва Шароф Рашидов! Бемор Ражабов қай даражада бетоблигини ана шу гапларидан билиб олса бўлади». Ботир фирқа қоғозга тикилиб ўйлаб қолди. Шу, ўзиниям бир кўрай? — деди. Аслида мумкин эмас. Лекин сизга майли. Фақат тез кириб чиқиш керак, — деди бошлиқ. Бир санитар йигит ичкари бошлади. Ботир фирқа ичкарилади. Жаранг-журунг қулф-калитлардан ўтди. Тарақ-туруқ темир эшиклардан ўтди. Бир эшик-панжаралардан кирди. Палатада ўнтача каравот бўлди. Барча каравотни ўз бемори бўлди. Бир бемор каравот қиррасига оёқларини қўйиб ётди. Бир бемор оёқларини деворга чиқариб ётди. Бирови қўлларини оғзига карнай этиб, «Андижон полка»сини чалди. Бирови каравот устида «Андижон полка»сига ўйнади. Тағин беш-олти бемор каравотга михлаб ташланмишдай ётди. Сокин ётди. Одоб билан ётди. Унсиз ётди. Тўшак остида бор-йўқлигини билдирмай ётди. Ражабов ана шу беморлар сирасидан бўлди. У юзларини деворга буриб ётди. Кўзларини юмиб ётди. Нафас олишини биддирмай ётди. Қўллари қаерда, оёқлари қаерда — билдирмай ётди. Тирик жонми-йўқми — нишона бермай ётди. Ботир фирқа Ражабовдай оташин бир коммунист ҳолидан... эзилди! Оташин коммунист ҳолидан... куюнди! Санитар Ражабовни туртди. Юзига оҳиста шапатилади. Бемор, кўзингизни очинг, бемор, — деди. Ражабов кўз очиб қаради. Юзида илиқлик акс этди. Юзида ёруғлик акс этди. Ҳай, тузукмисиз? — дея бош силтади Ҳанифа Ражабовна. Ражабов кўзларини очиб юмди: туппа-тузук, демиш бўлди. Ҳанифа Ражабовна... эрини ўпиб-ўпиб йиғлади. Енглари билан кўзларини артиб-артиб йиғлади. — Ойни ўн беши қоронғи бўлса, ўн беши ёруғ. Бу кунлар ўтиб кетади, — дея йиғлади. Ҳанифа Ражабовна ҳамёнини оғзига босиб-босиб йиғлади. Эрини юзига... юзини қўйиб-қўйиб йиғлади. Пешонам қурсин... — дея йиғлади. Ражабов нимжон ҳам ногирон овоз берди: Ўртоқ Эсонов, мени олиб кетинг... Бардам бўлинг, ўртоқ Ражабов, бардам бўлинг! — деди Ботир фирқа. — Мен сизни олиб кетаман! Санитар Ражабовни устидан адёлни сурди. Оёклари тарафга суриб-суриб қўйди. Ботир фирқа ана шунда... ажаб бир синоатни кўрди! Ўртоқ Ражабовни қўллари... каравотга боғлаб қўйилди. Ит бойлагич... қайиш билан бойланди. Оёқлари-да ёнларига ёйиб-ёйиб бойланди. Оёқлари-да... ит қайиш билан бойланди! Маҳкам-маҳкам бойланди! Белларидан... отни айилидай қалин қайиш билан тортиб бойлаб ташланди. Ботир фирқа титради. Ботир фирқа қизиди. Ботир фирқа олов олди. — Бу нима қилиқ?! — дея бақирди. — Обком секретари, Олий Совет депутати, меҳнат ветерани-я?! Ботир фирқа Ражабовни қўлига ёпишди. Тугунни тимдалади! Кучи етмади. Ечолмади. Тугунга оғзини қўйди. Тугунни... тишлаб-тишлаб тортди! Тағин бўлмади. Ечолмади. Санитар Ботир фирқани қўлтиғидан кирди. Қучоқлаб тортди. Ражабовдан ажратиб олди. Уртоқ Эсонов, оғир бўлинг! — деди. Ахир, обком Ражабов... қутурган ит эмас-ку?! — дея бақирди. — Обком Ражабов... адирдан ушлаб келган ёввойи ит эмас-ку?! Санитар... гапни эламади. Гапни корламади. Тўғри, бемор обком, бемор депутат... лекин собиқ! Ҳа, собиқ! — деди. Собиқ бўлса нима қипти, собиқ бўлса нима қипти?! Собиқ... ҳайитинг ўтди, демақдир! Собиқ... ҳайитинг ўтгач, хинони... кетингга қўй, демақдир! Қанақа ҳайит, қанақа ҳайит?! Шон-шуҳрат — арафа ҳайит! Мансаб-мартаба — учкунлик ҳайит! Ҳайит ўтгач, хинони... кетингга қўй, дейдилар! Ботир фирқа... ҳайкал бўлиб қолди. Юз-кўзи бўзрайиб қолди. Тили айланмай қолди. 57 Шу вақт узун айвонда... гурс-гурс товуш бўлди. Қарс-қарс овоз бўлди. Чил-чил синиш бўлди. Мазкур палатада ётмиш беморлар... ёппа-барака қўзғолди. Ёппа-барака эшикка ёпирилди. Ёппа-барака боис — эшикка тиқилиб қолди! Оқибат — бирови бировини итарди. Бирови бировини муштлади. Бирови бировини тимдалади. Қий- чув билан айвонлади. Санитар... беморлар кетидан чопди! Ботир фирқа ҳайрон бўлди. Уям айвонлади. Айвонда бир тўда бемор... бўлим бошлиғи теварагини олиб турди. Бошлиқни оғзига қаради. Анграйиб қаради. Бақрайиб қаради. Мўлтайиб қаради. Бежо-бежо қаради. Бошлиқ қўлларини белига қўйди. Сиёсат билан ҳаволанди. Ерга тикилиб ҳаволанди. Сукут сақлаб ҳаволанди. Чивин учса билинажак сукунат чўқди! Бошлиқ ҳаволаниб бош кўтарди. Оҳиста-оҳиста гап бошлади. Сокин-сокин гап бошлади: — Хўш, нима гап, жаноб беморлар? Шунда, беморлар... баравар сўзлади! Баб-баравар сўзлади! Шовқин-сурон билан сўзлади. Ғала-ғовур билан сўзлади: Манави Наполеон бўлиб... ватанимизга бостириб келди! Мана бу Петр Первий... она юртимизга замбарак отди! Сен-чи, сен? Сен Кутузов бўлиб... қарши ҳужумга ўтдинг-ку? Сен палатадагиларни қиличдан ўтказдинг! Сен тўппонча билан отдинг! Сен замбарак отдинг! Бўҳтон, бўҳтон! Мен замбараклардан бир йўла йигирматадан ўқ отилсин, деб буйруқ бердим, холос! Полундра, полундра! Мен қайта қурувчиман! Мен демократман, демократ! Ботир фирқа... масалани тушунмишдай бўлди. Беморларга бир-бир назар солди. Бир беморни бошида тўнтариқлик оқ тобоқ — Наполеонни қалпоги бўлди. Қўлида узун найза — супурги таёқ бўлди. Тағин бир беморни қўлида ичи тешик труба — дурбин бўлди. Бировида узун супурги — қилич бўлди. Беморлар Наполеон билан Петр Биринчи лашкарлари кийимида бўлди: биров қалпоғини тескари кийиб олди. Биров костюмини тескари кийиб олди. Биров беқасам тўнини чаппа кийиб олди. Тағин биров алюмин лаганни барабан мисол бўйнига осиб олди. Иккита алюмин қошиқ билан барабан урди. Бошлиқ... байроқ кўтариб олмиш бир беморга юзланди. Сизга нима бўлди? — деди. — Туппа-тузук профессор-а, профессор! Мен буларга тенг бўлмоқчи эмас эдим, жаноб дўхтир. Бундай қарасам, бирови Наполеон бўлиб, яна бирови Петр Первий бўлиб уруш бошлаб юборибди. Мен айтдим, ҳой саводсизлар, дедим. Ахир, Наполеон бошқа асрда яшаган, Петр Первий бошқа асрда яшаган, дедим. Шундай экан, улар қандай қилиб, бир-бири билан урушади, дедим. Шундай Петр Первийни бир генерали ўртага отилиб чиқди. Унда, Наполеон билан ким уруш қилган, деб қолди. Мен айтдим, ким бўларди, маршалл Кутузов-да, дедим. Петр Первийни генерали мана мен Кутузов деб, бошимга бир солса бўладими? Мен айтдим, сен Кутузов, шошмай тур, дедим. Сен Кутузовни бир кўзинг-ку йўқ... энди бу кўзингниям ўйиб олмасам кўрасан, дедим. Мен ҳам ўз қўшинларимни тўпладим. Сизда ҳам қўшин борми? — деди бошлиқ. О-о-о, қўшин бизда бор-да! Қайта қурувчилар қўшини! Ҳа, қайта қурувчи замонавий қўшин! Манавиларни қўшини алмисоқдан қолган қўшин. Отам замондан қолган қўшин! Бизнинг қўшинимизда... кимлар йўқ дейсиз? Мана, куни кеча қўшинимиз... обком секретари билан бойиди, обком секретари! Депутат, ҳа, депутат! Ботир фирқани бадани жимир-жимир этди. Боши қизиди. Юзи лов-лов ёнди. Сизга неча марта айтаман, аралашманг, деб? Мана, яна аралашибсиз! — куюнди бошлиқ. Аралашмай бўладими, жаноб дўхтир, аралашмай бўладими? Мана, қайта қуриш давом этмоқда. Биз демократик жамият қуриш йўлидан бормоқдамиз. Биз миллатни оқлашимиз керак, жаноб дўхтир, миллатни оқлашимиз керак! Биз қадриятларимизни тиклашимиз керак, жаноб дўхтир, қадриятларимизни тиклашимиз керак! Наполеон, Кутузов, Петр Первий... Ахир, бу ерда миллийлик қани, миллийлик? Айтайлик, Кутузов ким? Кутузов сизга ким бўлади? Ўзингизни панага олмай, жавоб беринг! Ҳой Кутузов, ўзингизни кўрсатинг! Ботир фирқа бемор қўл пешламиш ёққа қаради. Бир бемор... бир кўзини қора латта билан бойлаб олмиш бўлди. Бошига кубанка қалпоғини кўндаланг қўндириб олмиш бўлди. — Ана, Кутузов, ана! — деди бемор профессор. — Кутузов эмиш! Кутузов кимингиз бўлади? Холаваччангизми, поччангизми? Қани, бу ерда ватанпарварлик? Қани, бу ерда ўз халқига садоқат? Сиз энг аввало, ўз она-ватанингизни фарзанди бўлинг! Ўз она халқингизни ўғлони бўлинг! Сиз Амир Темур бўлинг! Сиз Бобур бўлинг! Сиз Иброҳимбек бўлинг! — Бу профессор миллатчи экан! Ур миллатчини, ур! Шовинистларга ўлим! Сол шовинистни, сол! Халоскор франтсуз қўшинлари, миллатчилар устига олға! Петр Первий матрослари, бос шовинистни, бос! Ур-тўполон бўлди. Тарс-турс бўлди. Ботир фирқа палатага қараб қочди. — Ҳанифа Ражабовна, кетдик-кетдик! — дея бид-бид сўзлади. — Ўртоқ Ражабов, сиз қимирламай ётинг, ўзим келиб олиб кетаман! Ботир фирқа Ҳанифа Ражабовнани тирсагидан олди. Эшикка етаклади. Ташқари етаклади. Ташқари чиқиб олди. Уф-уф, дея энтикди, галстугини бўшатиб энтикди. «Ўша-ўша қабристон, — дея энтикди. — Тирик мурдалар қабристони!» 58 Хиёлдан кейин бошлиқ чиқиб келди. Бошлиқ Ботир фирқани қўлтиқлаб олди. Скамейкага олиб бориб ўтирғизди. Теваракка қараб бош ирғади. Ҳа-а, ўзингиз яхшимисиз, отахон, ўзингиз? — дея бош ирғади. — Ўзингиз қалайсиз энди, ўзингиз? Шу, кўриб турибсиз? Ичкаридан санитар йигит чиқиб келди. Бўлди, Наполеонни ҳам, Петр Первийни ҳам... боғлаб ташладим! —деди. Енди, Наполеон билан Петр Первийни реаниматсия хонасига олиб киринг. Наполеонга... сулфозин беринг, сулфозин! Петр Первийга эса... скипидар беринг, скипидар! Қўшин тортиб, уруш очиш оқибати нима бўлишини бир билиб қўйсин! Бўлди, боплаймиз! Бошлиқ Ботир фирқага бет бўлди. Ҳа-а, ўзингиз яхшимисиз, отахон, ўзингиз? Қалайсиз энди, отахон? Ҳозирча бир нави. Енди, гап бундай, отахон. Сиз ҳам, ўртоқ Ражабов ҳам она-ватанга хизмат қилиб қўйган зотсизлар! Шу сабаб, мен сизларга ёмонлик соғинмайман. Асло, ҳалигилар ҳолига тушмангизлар. Шунинг учун ўртоқ Ражабовга тайинлаб қўйинг, ақл билан иш қилсин. Обком Ражабов ақлли коммунист! Нима қилишини билади. Кўрдик... келганида ақлини кўрдик! Обком Ражабовни... ичкилик йўлдан оздирди. Мен сизларга ёмонлик соғинмайман. Қулоғига шивирлаб қўйинг, ўзини боссин. Бўлмаса, ҳалигилардай бўлади. Ҳалигилар дастлаб келишида... туппа-тузук одамлар эди! Ана, оқибатини кўрдингиз? Ўзи, булар ким? Ким бўларди, наркоманлар, алкашлар-да. Булар ўзини: «жеф», «мулка», «игнага ўтирган», «чифир», деб атайди. Буларни оти шунақа. Кўзингиз тушмадими, «игнага ўтирган»ларни вена қон томирлари олдида уколлар изи бор? Қўлларида татуировкалар бор? Обком Ражабовни буларга тенг қилманг, ука. Кечагидай байроқ кўтариб бақираверса... даволовчи врачлар битта укол беради... ҳалигилардай бўлиб қолади, тамом! Укол... фойдали бўлади шекилли? Сиз айтган уколлар бошқа, отахон, бошқа. Масалан, сулфозин уколимиз бор. Ана шу сулфозин уколи берилса... шундай оғрийди! Оғриғи дўзах азоби бўлади. Касални тан ҳарорати... қирқ градусга кўтарилади. Битта сулфозиндан кейиноқ касал дод, деб чинқиради. Ўзини уёқ-буёққа олиб уради. Палата бўйлаб бақириб чопади. Касал битта сулфозиндан кейин тартибга келмаса, унда, иккита кураги остига биттадан сулфозин берилади. Кейин, касални қўллари... шол бўлиб қолади! Касални думбаларига биттадан иккита сулфозин берилади. Ундан кейин, касални оёқлари юролмай қолади! Қарабсизки, касални қўллари ҳам ишламайди, оёқлари ҳам юролмайди. Касал қўл-оёқсиз бўлиб қолади! Бу ҳолатни медитсинада: «тўрт уяли услубда даволаш», дейдилар. Мана, укол билан даволаяпмиз, дейдилар. Аслида эса, сулфозин уколи... таёқ, дарра вазифасини бажаради! Сулфозин... жазо уколидир! Тўғри, сулфозин вақтинча талваса-телбаликни босади. Касални вақтинча карахт қилиб ухлатади. Аммо касални... умрбод руҳий касал қилиб қўяди! Ярим жон қилиб қўяди! Скипидар деганлари... сулфозиндан ҳам ёмон! Скипидар уколи ҳам калтак ва дарра сифатида ишлатилади. Скипидар оёқ-қўлни... шол қилиб ташловчи... чилвир-арқон ўрнида фойдаланилади. Касал одамни чилвир-калтак билан даволайдими? Совет медитсинасида касални даволаш учун чилвир билан калтак ишлатиш... қолоқлик, ибтидоийлик саналар эди-да. Касални урса — из қолади, шиш қолади, қон кетади. Касал кўриш учун келган қариндош-уруғлари буни кўриб нима дейди? Албатта, юқорига шикоят ёзади. Текшир-текшир ўтказади. Сулфозин билан скипидар уколи эса... билинмайди, кўринмайди. Ука, жон ука! — дея сапчиб турди Ботир фирқа. — Обком Ражабовни озод қилинг! Бизни Ражабовни озод қилинг, жо-о-он ука! Хўп, бош врач Мирзаев билан маслаҳатлашай. Эртагаям келасизларми? Унда, ўртоқ Ражабовга айтинглар: уч-тўрт кун ўзини босиб турсин, хўпми? Хўп, худони паноҳига! 59 Кампири Ботир фирқага бўқоқлик шим кийдирди. Украинча кўйлак кийдирди. Кител-костюм кийдирди. Бахмал шляпа кийдирди. Кител-костюмга Меҳнат Кизил Байроқ орденини тақиб қўйди. Нега шу орденни тақяпсиз, раис бова? — деди. Йиғилиш «Ўзбекистонда сув хўжалиги ишлари» деб аталар эмиш. Ҳа-а, шу орденни Катта Фарғона каналидан олиб эдингиз-а? Шундай, Катта Фарғона каналидан олиб келиб эдим. Шунгаям, ким қанча вақт бўлди-я? Ўттиз тўққизинчи йилда эди. Авжи саратонда бошлаб, сумбула туққанида қазиб бўлиб эдик. Қайта қурувчилар Катта Фарғона канали кунини ўтказар эмишми? Бу бир гап. Аслида, қайта қурувчилар гапни Орол денгизига олиб келиб уламоқчи. Оролга уласа, сизга нима. Сиз хизмат қилиб қўйгансиз. Мана исботи — орден! Ия, ҳа-да, ҳа! Катта Фарғона каналини қирқ беш кунда қазиб ташлаганмиз, қирқ беш кунда! Яна-тағин, кетмон билан қазиганмиз, фақат кетмон билан! У вақтларда техника қаерда эди! Орденингиз узукни кўзидай ярашиб турибди. Ўзингизни орденингиз эканлиги шундайгина кўриниб турибди. Фақат шу... уст-бошингиз ажабтовур-да, раис бова. Уст-бошимга нима қипти? Манави галифе шим франтсуз генерали Галифе номи билан аталади. Бир сўз билан айтсак, мен франтсуз генерали Галифе номи билан аталувчи шим кияман! Манави украинча кўйлак. Хрушчевский кўйлак! Биламан, биламан. Бир вақтлар, бунақа украинский кўйлак фақат... икки кишида бор эди, икки кишида! Ўртоқ Хрушчевда бор эди ва ... менда бор эди! Биламан, биламан. Энди, шу уст-бошни... вақти ўтиб қолдимикин дейман-да? Вакти ўтмайди. Мен бор — галифе шим бор, мен бор — украинский кўйлак бор! Қайта қурувчилар... кулмаса эди, дейман-да? Қайта қурувчилар — бошсиз чавандоз! Демократлар — бошсиз чавандоз! Қайта қурувчи демократлар қаёққа кетяпти, нега кетяпти — ўзлариям билмайди! Қайта қурувчи демократлар ўзларини ўзлари ҳурмат қилмайди. Қайта қурувчи демократлар ўз қадр-қимматларини билмайди, ўз иззат-обрўларини билмайди. Шу боис, қайта қурувчи демократлар... ўзларига ишонмайди, сафдошларига ишонмайди. Оқибат, ҳузур-ҳаловатини йўқотади, жиғибийрон бўлади. Оқибат, ўзини кўз-кўз этиш, оташин нутқлар сўзлаш — қайта қурувчи демократлар учун тасалли-таскин бўлади. Оқибат, қайта қурувчи демократлар учун мансаб-мартаба, шон-шуҳрат — дори-дармон бўлади. Шундай экан, қайта қурувчи демократлар куладими, йиғлайдими — садқаи сарима! Хўп, яхши бориб келинг, раис бова. Ботир фирқа йўлда теварак-атрофни томоша этиб юрди. Тўхтаб-тўхтаб юрди. Пичир-пичир этиб юрди. Ленин ҳайкали қабатидан ўтди. Ҳайкал қабатида оёқ илди. Бахмал шляпасини бошидан олди. Ленин ҳайкалига қараб... бош эгди. Ленин ҳайкалига қараб... бош ирғади. — Саломлар бўлсин, ўртоқ Ленин! — деди. Шляпасини бошига қўндирди. Йўлида давом этди. Йиғилишда одам мўл бўлди. Ботир фирқа бир четдан жой олди. Шляпасини тиззасига кийдирди. Таниш-билишлар билан бош ирғаб салом-алик этди. Раислик этувчи кириш сўзи билан йиғилишни очди. Биринчи бўлиб Мадиев сўзлади. — Хонимлар ва жаноблар! — деди Мадиев. — Жамият қандай бўлса, инсон ҳам шундай бўлади. Жамият қандай бўлса, ҳукумат ҳам шундай бўлади, ҳуқуқ-тартибот ҳам шундай бўлади, туриш-турмуш ҳам шундай бўлади. Биз яшаган жамият — сотсиализм жамияти эди. Биз қурмоқчи бўлган жамият — коммунистик жамият эди. Биласиз, сотсиализм жамияти ақлли шахсларни жини ёқтирмас эди. Сотсиализм ақл-заковатли шахсларни бир четга суриб қўяр эди, овозини чиқармас эди. Чунки сотсиализм ақл-заковатли шахслардан кўрқар эди! Мана, ватанимизга ҳам озодлик шамоли уфуриб, бизга ҳам эркинлик ҳуқуқи тегди. Биз ҳам ўз сўзимизни айтиш ҳақ-ҳуқуқига эга бўлдик. Бунинг учун худога минг қатла шукурлар бўлсин! Биз нега етмиш йил оч-наҳор яшадик? Чунки биз сотсиализм тузуми занжирида яшадик. Сотсиализм тузуми қонимизни сўриб келди. Сотсиализм меҳнат ҳақимизнинг учдан бирини бериб келди, гадойга бериладиган меҳнат ҳақини бериб келди. Натижада, биз гадойларча яшадик. Биз коммунизм учун сув текин меҳнат қилиб яшадик. Пешона теримиз билан топилган меҳнат ҳақимизни эса, СССР отли аждарҳо ўз домига тортиб келди. Биз эса, қуруқ қўл билан қолавердик. СССР бизни алдади. СССР бизнинг меҳнат маҳсулотларимизни, ер ости-ер усти бойликларимизни ташиб кетди. Биз энди ўз юртимизга ўзимиз бош бўлишимиз керак. Биз энди ўз мулкимизга ўзимиз эгалик қилишимиз керак. Биз энди халқ бўлишимиз керак, халқ! Гулдурос қарсаклар бўлди. Қайта қурувчи демократлар бирин-кетин сўзлади: Бундан беш-олти кун олдин Москвада бўлган Орол кунлари янгича тушунча ва янгича экологик тафаккурнинг бугунги жараёндаги реал имкониятларини намойиш этди. Миллионлаб инсоният умид нигоҳини тикиб турган Орол фожиаси инсониятни мудҳиш фожиалардан огоҳ этувчи аччиқ сабоқ сифатида қайд этил-ди. Анжуманда Орол тақдирини ҳал этувчи тадбирлар дастури олға сурилди... Шарқий дарёларда беш-олти йилча умр кўрувчи кета, миттигина балиқ бор.Табиат кета балиғига гўзал ва фожиали умр ато этган. Кета балиғи насл қолдириш учун юзлаб километр йўл босиб, тоза сувларга сузиб келади. Тоза сувда уруғ ташлаб... жон беради. Яъни, зурриёт учун ўзини... қурбон қилади. Биз инсонлар-чи? Авлодларга нима қолдириб кетяпмиз? Наҳотки, шу миттигина кета балиғичалик бўлмасак? Пахтани «оқ олтин» деб, кўкларга кўтардилар. Бошқа барча ноз-неъматлардан юқори қўйдилар. Бу бир ёқлама сиёсат барча ноз-неъматларни далалардан суриб чиқарди. Пахта деб... Оролни мана шу фожиага олиб келди. Бу фожиалар учун пахта яккаҳокимлиги айбдор. Бунга йўл қўйиб берган раҳбарлар айбдор! Минбарда оппоқ либослик бир отинбиби бўй берди. Отинбиби юз очди. Бу — Диля бўлди! Мирзахўжаевалар сулоласидан бўлди. «Бу жувон... суюқоёқ эди, — ўйлади Ботир фирқа. — Юз-кўзидан... ҳамон ўша-ўша! Ана, юзлари суюқ, суюқ! Кўзлари... ғар, ғар!» Диля қоғозини очди. Қоғозини ўқиди: — Оллои таоло якшанба куни қуёш, осмон, ерни яратди. Душанба куни ой, кун, юлдузни яратди. Сешанба куни қуш, қурт, қумурсқани яратди. Чоршанба куни сув, шамол, булутни яратди. Жумладан, дов-дарахтни, ўт-ўланни яратди. Айни ана шу куни ризқ-насиба-да улашиб берди. Пайшанба куни жаннат билан дўзахни яратди. Ниҳоят, Оллои таоло жума куни... одамзотни яратди! Шанба куни яратмади. Оллои таоло шанба куни... дам олди! Шу билан ҳафта етти кун бўлиб қолди. Нечун ҳафта етти кундан иборат бўлиб қолди? Нечун ҳафта олти кун бўлмади ё саккиз кун бўлмади? Сабаби, тоқлик — фақат Оллои таолога хос. Тоқлик — фақат Оллои таолога ярашади. Чунки Оллои таоло ягонадир, ягона! Мен ана шу яккаю ягона Оллои таоло номидан сўрайман: совет коммунистлари орден-медалларини топширсин! Ботир фирқа гап тагини илғамади. Гап мағзини англамади. Деразага қараб хаёл сўрди: «Ана энди, қайта қурувчилар худони номидан сўзлагич бўлибдилар. Келиб-келиб, худони номидан сўзловчи... одамни қаранг! Қайта қурувчилар худога шак келтирмасалар экан, худони тинч қўйсалар экан. Ўзи айтмоқчи, худо битта. Қайта қурувчи зоти бор... ўзини худо фаҳмлайди! Демократ зоти бор... ўзини худо чоғлайди! Ёмондан-ёмони — инсон ўз маразлигини... тоат-ибодат билан ниқоблаб яшайди. Инсон ўз аблаҳлигини... шариатпешволик билан бекитиб яшайди. Инсон ўз ҳаромилигини... худога эътиқод қўйиш билан яшириб яшайди! Азал-азалдан шундай. Балога қолган... худо, худо!» Диля чўнтагидан нарса олди. Минбарга бир қутича қўйди. — Мана, Меҳнат шуҳрати ордени! — деди. — Қайси бир йили 8 март байрами муносабати билан бериб эдилар. На илож, мен нодон олаверибман. Ўйламай-нетмай, олаверибман. Мен ана шу йўл қўйган хатом учун сиз азизлардан узр сўрайман! Мен ана шу айбим учун сиз яхшилар олдида ўзимни гуноҳкор деб биламан! Қизил совет ҳукуматининг ўзидай қизил орденини қабул қилиб олганим учун... мен сиз улуғлар олдида уятлиман, уятли! Қизил ҳукуматнинг қизил орденини кўксимда тақиб юрганим учун... мени кечиринг, мўмин-мусулмонлар, мени кечиринг! Диля лабларини бурди. Кўзларини рўмолча билан артди. Рўмолчани оғиз-бурнига босиб... бош эгди! Ана шунда... елкалари билинар-билинмас титради. Диля... йиғлади! Диля йиғлади! Бузуқи қариса-да, ғамзаси қаримас, бўлди! Ботир фирқа ана шунда тушунди. Ҳанг-манг бўлди. Аланг-жаланг бўлди. Олазарак бўлди. Саросима билан... орденига қаради! Кейин, минбарга қаради. Диля юз-кўзини артди. Оғиз-бурнини артди. Янада дадил сўзлади: Қизил коммунистлар орден-медалини олиб келиб... мана шу ерга қўйсин! — дея, минбарни муштлади. Қанақа орден? Қанақа коммунист? — залдан луқма тушди. Диля... минбарни муштлаб-муштлаб айтди: Собиқ партия-совет чиновниклари! Етмиш йил халқ қонини сўриб, эвазига қўша-қўша орденлар олган қизил партократлар! Пахта яккаҳокимлигини ўрнатиб, Оролни қуритиб юборган қизил партноменклатурачилар! Ана, кимлар орденини олиб келиб топшириши керак! Ана шунда, Ботир фирқани чап кўксида... оғриқ қўзғолди. Кўкрак ости санчди. Кўкрак ости сиқилди. У сиқилиш жой усти — орденига кафтини қўйди. Орденини ушлаб қўзғолди. Орденини ушлаб юрди. Қатор оралаб юрди. Қўли кўксида кетажак Ботир фирқани кузатмиш ўнг қатордагилар... фирқа биз билан қўлини кўксига қўйиб, хайрлашяпти, дея ўйлади. Улар-да... қўлини кўксига қўйди: — Хайр, отахон, хайр, — деди. Чап қаторда ўтирмиш ёш-ёш йигитлар Ботир фирқани қўли кўксида — орденида эканини кўриб... пиқ-пиқ кулди! Пичир-пичир этди: Қара, Қизил кетди, Қизил. Қизилларни уст-бошиям... советский! Орденини маҳкам ушлаб олишини қара. Орденимни тортиб олади, деб қўрқяпти. Бечора қизилларни орден-медалидан бошқа нарсасиям йўқ. Ботир фирқа зинапоядан қўлини ордени — кўксига қўйиб тушди. Эшикоға олдидан қўлини ордени — кўксига қўйиб ўтди. Эшикоға-да қўлини кўксига қўйиб, хайр-маъзур этди. Ботир фирқа бир амаллаб ташқарилади. Йўлга тушиб олди. Йўл бўйи гулларга қараб энтикди. Кўм-кўк дарахтларга қараб энтиқди. Шохларда чуғур-чуғур этмиш қушларга қулоқ солиб энтикди. Оғир-оғир нафас олди. Чуқур-чуқур нафас олди. Ниҳоят... юраги қўйиб юборди! Юраги озод ҳам вазмин бўлди. «Орден оласан-а, орден оласан! — деди Ботир фирқа. — Олиб бўпсан! Сенлардан орден қарзим борми? Сенлар қачон менга орден бериб эдинг? Бу орденларни менга Йўлдош Охунбобоев берган, Шароф Рашидов берган. Орден олганларингниям кўраман!» Ботир фирқа кўкси — орденидан қўлини олди. Қулоч отиб-қулоч отиб қадам босди. «Шартаки бўл, санамараста бўл, эви билан бўл-да! Нонкўр бўл, эви билан бўл-да! — деди. — Сенлар, ўзи, қаердансан? Сенлар, ўзи, қаерда ўсдинг? Сенлар, ўзи, кимни боласисан? Осмондан туш-а, нонкўрлар, осмондан шалоплаб туш-а, нонкўрлар! Сенлар совет тузуми туғруқхонасида туғилдинг, совет тузуми боғчасида катта бўлдинг. Сенлар совет тузуми мактабида ўқидинг, совет тузуми институтида ўқидинг. Бир юмалаб... журнални ойнома, деб атадинг, газетани рўзнома, деб атадинг, редакторни муҳаррир, деб атадинг. Исми-фамилиянгни... Мирзахўжа қизи, деб атадинг. Бир янгилик шу, бор ўсиш шу, бор фарқ шу! Бу қадар нонкўр бўлма-да, қайта қурувчи демократ! Сенлар, ўзи, сотсиализмдан чиқдинг. Сенлар, ўзи, порлоқ коммунизм сари олға бораётиб эдинг. Сенлар пионер эдинг, комсомол эдинг. Сенлар коммунист эдинг, коммунист! Ана шундай бир вақтда Москвадан... шундай, Москвадан... бир бахт қуши учиб келди. Бахт қуши бошинг узра айланди-айланди... Охир-оқибат — бошингга келиб қўнди. Бу бахт қушини оти мустақиллик бўлди, мустақиллик! Бу бахт қушини оти — озодлик бўлди, озодлик! Бу бахт қушини... ошкоралик шамоли учириб келди, демократия шамоли учириб келди, қайта қуриш шамоли учириб келди! Бундай бахт қушига эришиш учун халқлар... ариқ-ариқ қон тўкади, ариқ-ариқ қон! Бундай бахт қушига эришиш учун ватанлари кунпаякун бўлади, кунпаякун! Сенлар эса... тайёр ошга эга бўлдинг, тайёр ошга! Шундай экан, тайёр ошни е энди. Оғзингдаги ошни ют энди». |
Адабиётшунослик
 Бадий матн ва таҳлил муаммолариШоирлик аслида шеърни шеъриятга алоқаси йўқ нарсалардан тозалай... |
 Улуғбек Ҳамдам. Қодирийнинг хизмати нимада?Қодирий ўзбек халқининг энг севимли адибларидан бири. Ёзувчи ва... |
 Абдурауф Фитрат. Аҳмад Яссавий (1927)Аҳмад Яссавий тўғрисида матбуотимизда бир-икки йўла гаплар бўлу... |
 СюжетСюжет (фр. sujet — предмет) — адабиёт, драматургия, театр, кино... |
Она фидоийлиги ҳақида бир асарXIX аср охири ўзбек маърифатпарварлик адабиётининг бир қисмини... |
Навоийхонлик
- 0
- 1
prev
next
 Гар ниҳон тутсам дағи жон хавфидур бешак мангаВаҳки, ишқинг зоҳир этсам ваҳм эрур ўлмак манга, Гар ниҳон тутс... |
 Йиғламоқ оҳимға таскин бермадиСинса кўнглумда ўқунг суртуб исиғ қондин анга, Пай масаллик чир... |
 Ишқидин олам менга ҳайрону мен ҳайрон ангаУл паривашким, бўлубмен зору саргардон анга, Ишқидин олам менга... |
 Ким фано туфроғиға ётиб қўяр тош узра бошҲар гадоким, бўрёйи фақр эрур кисват анга,Салтанат зарбафтидин ... |
 Эсиб раҳмат насими чун дамодам сунбулунг сориЗиҳи жавлонгаҳинг афлок уза майдони «ав адно»,Буроқингға тўқуз ... |
 Бу маҳрум ҳам ўша маҳрамлар гуруҳи ичига кирсаЭй, нубувват хайлиға хотам баний Одам аро, Гар алар хотам, сен ... |
 Олимжон Давлатов. Фонийнинг мухтара ғазаллариAлишер Нaвoийнинг фoрсий ғaзaллaри кўпдaн буён илмий жaмoaтчили... |
 Йўлунг муҳлик тоши ёқути аҳмарИлоҳо, подшоҳо, кирдигоро, Санга очуғ ниҳону ошкоро.Сабур исми ... |
 Журму гунаҳдин оҳу надомат билан сангаЭй ҳамд ўлуб маҳол фасоҳат билан санга, Андоқки, қурб тақвову т... |
 Эй, сафҳайи рухсоринг азал хаттидин иншоЭй, сафҳайи рухсоринг азал хаттидин иншо, Дебочайи ҳуснунгда аб... |
Уйғониш даври
- 0
- 1
prev
next
 Қурбонлиқ ўғрилариКичкина хангама— Қурбон ҳайити ҳам келди... бу йил қурбонлиқдан... |
 Думбаси тушиб қолган эмишКичкина фелетўн(Эски шаҳар Озиқ шўъбасига бағишлайман) Гўш...О... |
 Қурбон байрами (Ҳангама)Бойларникида имлама, хасисларникида димлама.Бу кун қуввати келг... |
 ДардисарБир неча айёмларким фақир дардисар(Бош оғриғи (муал.).) бирлан ... |
 Келинни келганда кўр, сепини ёйғанда кўр— Ош тегса — тўй, тегмаса тафарруж...(Тафарруж — томоша.) деб о... |
 Наҳс босқан экан...Кашмиридан келган ромчининг олдиға ўлтуруб:— Қани бир бахтимизн... |
 Дарди йўқ — кессак, ишқи йўқ — эшшак!— Калникига ошға-а-а-а!!!Гур-гур одам калникига туз ялаб чопади... |
 Совинак қори билан мағзава қориСовинак қори:(Совинак қори — енгил-елпи, чала қори.) — Бу йил б... |
 Жувонбоз (Рўмон)Ҳамал ойини ўнбешлари бўлуб, баҳор аввали эди. Ҳаволар исиб, ба... |
 Чўлпоннинг «тонг сирлари» шеърий тўпламига сўзбошиБаъзи бир ўртоқлар Чўлпонни йиғлоқ, деб айбситадирлар. Балки ҳа... |