Home icon Бош саҳифа»Кутубхона»Наср»Бу дунёда ўлиб бўлмайди. Тоғай Мурод - 3
Facebook
Бу дунёда ўлиб бўлмайди. Тоғай Мурод - 3 PDF Босма E-mail
Материал индекси
Бу дунёда ўлиб бўлмайди. Тоғай Мурод
2
3
3
4
Ҳамма саҳифа
3 дан 5 сахифа
30
Жамоат суди раиси Ражабовни ҳузурига йўл олди. Ражабовга суд жараёнини оқизмай-томизмай айтиб берди.
Ну-ну! — деди Ражабов. — Ахир, биз у болани бир... тарбиялаб қўймоқчи эдик-ку? Шунақа қилдими-а?
Шунақа қили. Сотсиалистик жамиятга антипатияси борлигини ошкора намойиш этди. Партактивларга тупурди. Туф-туф, деди.
Ну-ну! Мен бу болада руҳий касаллик аломатларини қўряпман, руҳий касаллик!
Узини буржуйман, деди.
Буржуй?
Разведкачиман, деб кўкрагига урди.
Разведкачи? Қанақа разведкачи?
Разведкачи бўлгач, капиталистик бўлади-да! Сотсиалистик бўладими?
Демак, жинни!

Капитализм жамиятига симпатияси бор экан. Чет элга қочиб кетмоқчи бўлди. Ражабов сапчиб турди. Галстугини тортқилади. Бўйнини бўшатди. Қўлларини шими чўнтагига солди,
«Чет элга» қочиб кетмоқчи бўлди? — дея, олакўз бўлди. — Прямо, суд залидан... чет элга қочмоқчи бўлдими? Коммунист Ибодов, ўйлаб гапиряпсизми?
Чет элга... кетаман, деди.
«Кетаман» дейиш бошқа, ўртоқ Ибодов, қочиб кетмоқчи бўлиш бошқа!
Ишқилиб, коммунистик партияга ошкора тупурди. Буржуазия дунёсига симпатиясини тантанавор намойиш этди.
Ну-ну, ҳақиқий жинни!
Бутун партактив олдида, афкор омма олдида шундай қилди.
Жинни, жинни! Жиннини жойи — жиннихона!

31
Райкомни машинаси баҳайбат дарвоза олдида бел бўлди. Машинадан Ботир фирқа тушиб келди. Дарвозани томоша этди.
Дарвоза қоп-қора бўёқлик бўлди. Дарвоза автомат билан бошқарилди. Очилса — чап тарафига кириб йўқолди. Ёпилса — тағин қайтиб келди. Дарвоза овозидан — дарвоза чўяндан бўлди.
Дарвоза ўнг ёнбошида қабулхона бўлди. Дарвоза билан қабулхона орасида ўтиш йўлаги бўлди. Иўлак билакдай трубалар билан ўроғлик бўлди.
Иўлак бошида иккита оқ халатли йигит ўтирди. Оқ халатли йигитлар авзойидан... ё ҳарбий, ё мелиса бўлди.
Қабулхона деворида: «...психоневрологическая болнитса» битикли вивеска бўлди.
Оқ халатли йигитлар Ботир фирқани ҳужжатини текшириб кўрди, юз-кўзларини қараб кўрди.
Бирови Ботир фирқани ичкари эргаштириб жўнади. Бош врач қабулига олиб борди.
Бош врач оёққа қалқиди. Бошлиқнинг креслосига... Ботир фирқани ўтирғизди. Ўзи пастдан
жой олди. Мактаб ўқувчиси мисол итоаткор тикилиб ўтирди.
Ботир фира райкомона гап очди:
Ўртоқ Мирзаев, вақт зиқ, мақсадга ўтамиз. Бир журналистимиз шу ёққа тушиб қолибди. Фамилияси Мадиев.
Бор, Мадиев бор. Клара, бемор Мадиевнинг касаллик варақасини олиб келинг! Ҳамшира бемор Мадиевни касаллик дафтарини олиб келди.
Мана, Мадиев Мирза — 1948 йидда туғилган, — ўқиди бош врач. Диагноз: шизофрения параноиалнбий синдром. Реактивнбий психоз. Депрессивно-параноиднбий синдром.
Ия-ия... — дея ажабланди Ботир фирқа. — Қанақа-қанақа?
Маниакално-депрессивнш психоз. Вяло протекаюшая шизофрения.
Ўртоқ бош врач, мен партия раҳбариман. Бир сўз билан айтсак, мен масалага партиявий ёндашаман. Сиз ҳам масалага партиявий ёндашиб, медитсина терминларини партиявий тушунтириб беринг.
Хўп бўлади, Ботир Эсонович. Шизофрения — бу, мия қобилиятининг бузилиши, фикрлаш тарзининг ишдан чиқиши, пароканда бўлишидир. Шизофренияни биринчи бўлиб Швейтсария врач Эйген Блейлер ўйлаб топган ва жорий этган. Блейлернинг таълимотича, шизофренияга йўлиққан бемор, ҳаёт ҳодисалари олдида ўзини жиловлаб ололмайди, тилини тийиб туролмайди, ёпиб юролмайди. Инсоний қонун-қоидаларга итоат этолмайди, инсоний ахлоқ-одобга риоя этолмайди. Шизофрения — кўнглига нима келади, ана шуни бажаради,
тилига нима келади, ана шуни айтади. Айтгандаям, телбаларча айтади, сурбетларча айтади. Шу сабаб, шизофрения — партия-ҳукумат учун бамисоли бемаҳал қичқирган хўроз бўлади.
Иўқ-е, унчалик эмасдир?
Шунчалик, Ботир Эсонович, мана шу... Мадиевчалик! Хў-ўш, паранойя — бу мунтазам давом этадиган руҳий парокандалиқдир. Бунда, бемор восвос ҳолатда ҳаёт кечиради. Восвослик узлуксиз давом этади. Бу дардга чалинган беморга ким қарши гапирса, ана ўша одамни ўзига душман деб билади. Совет медитсинаси тараққий этиб, шизофрения билан паранойянинг янги-янги турлари очилди. Академик Снежневский «вяло протекаювдая шизофрения» — секин-аста, кўзга чалинмай дардманд этадиган шизофренияни кашф этди. Бу ўта хавфли касалликдир. Академик Снежневский кашфиётининг буюклиги шундаки, бу диагнозни... ман-ман деган одамни пешонасига ёпиштириб... психболнитсага ўтқизса бўлади. Бу диагноз совет медитсинаси учун... ўта қулай диагноздир. Чунки инсонпарвар совет даврида... ғайритабиий фикрловчилар бўлиши мумкин эмас, ҳардамхаёллар бўлиши мумкин эмас. Партиявий тил билан айтганда, орамизда «инакомнсляюшие диссидент»ларга ўрин йўқ!
Шундай, шундай.
Ўзига бино қўйиш, ўта тажанглик, ўта таъсирчанлик, ҳар нарсани кўнглига олиш... руҳий касаллик симптомлари! Шизофрения! Паранойя! Мана, бемор Мадиев... ўз ватанини рад этиш дарди, ўз ватанидан кечмоқчи бўлиш дарди, ўз ватанини тарк этмоқчи бўлиш дарди! Бемор қонунга хилоф равишда ўз она ватанидан чет элга чиқиб кетмоқчи бўлган.
Чет элга кетмоқчи бўлган?
Ҳа, чет элга қочиб кетмоқчи бўлган.
Ия-ия...
Ўзини чет эл разведкачисиман, деган.
Ия-ия...
Хуллас, чет элга қочиб кетмоқчи бўлиб юрганда... фош бўлиб қолган!
Ия-ия... Туппа-тузук бола эди-я! Ўсадиган коммунист эди-я! Ҳай, аттанг, сизларга тушиб қолибди.
Гап бизда эмас. Мадиев кундалик турмушда ўзи шундай бўлган.
Сиз Мадиевни қаердан биласиз?
Қаердан билардим, ишончли манбалардан биламан. Мана, област партия комитетининг биринчи секретари ўртоқ Ражабовнинг рапорти. Жамоатчилик суди, халқ милитсиясининг ҳужжатлари. Инкор этиб бўлмас ҳужжатлар! Биз ана шу ҳужжатлар асосида... диагноз қўйдик! Коммунистик партия сўзи — диагноз! Коммунистик партия диагнози — совет медитсинаси диагнози!
Ботир фирқа жойидан қўзғолди. Кабинетни ичкаридан қулфлаб келди. Бош врач рўпарасидан жой олди. Врач билан бетма-бет бўлиб ўтирди. Самимий гап очди:
Ука, шахсан мен ўзим сизни коммунистик партия сафига қабул қилдим. Шу даражага кўтарилишингиз учун хиёл бўлса-да, улушим бор, деб ўилайман.
Албатта, Ботир Эсонович, албатта. Мени партияга ўтқазмаганингизда, бош врачлик креслоси қаерда эди?
Раҳмат, ука, раҳмат. Ҳали, яна қўллаб-қувватлайман. Энди, мана шу касалхона раёнимиз территориясида эканиданми ё сизни қўллаб-қувватлашимни билганиданми, ўртоқ Ражабов мени жўнатди. Шахсан ўзлари жўнатди!
Бажонидил, коммунистик партия нима деса шу, бажонидил.
Яшанг, партия чизиғидан чиқмасангиз, кам бўлмайсиз. Гап орамизда қолсин: мана шу Мадиевни чиқариб юборинг. Фақат биров билмасин.
Бош врач бирдан ўзгарди. Елкалари тик бўлди. Кўкси керилди. Юзи бешафқат тус олди. Кўзлари синов ҳам гумон билан тикилди.
Илож йўқ, Ботир Эсонович, илож йўқ. Касалхонамизнинг ўз ички қонун-қоидалари бор. Ана шу ички қонун-қоидаларни бузган врач... боши билан жавоб беради.
Партия талаб қиляпти, ука, партия!
Тўғри, партиянинг талаби биз учун қонун! Лекин медитсинанинг ўз ички қонун-қоидалари бор. Биз Гиппократ олдида қасам ичганмиз. Гиппократ! Қасамни бузган врач
—    врач эмас.
Шахсан ўртоқ Ражабов илтимос қилмоқдалар! Мана, ўша Ражабовнинг рапорти. Мана, шахсий имзоси. Шахсан ўзи қўл қўйган! Ўртоқ бош врач, Лев Тротскийни машҳур бир гапи бор. Ўртоқ Тротский бундай дейди: партия мисоли икки қаватли бинода яшайди. Иккинчи қаватда партия қарор қилади. Биринчи қаватда партия мазқур қарорни ижро этади. Ўртоқ Тротский айтганидек, иккинчи қаватда обкомпартия қарор қилди, биринчи қаватда райкомпартия — биз ана шу қарорни бажармоқчимиз, холос.
Шундай экан, ўшанда ўртоқ Ражабов рапорт ёзмасин эди? Кейин, сўзидан қайтмасин эди?
Ражабов сўзидан қайтмас эди. Шу, овозинг ўчгур... радио ёмон-да.
Бу ишга радионинг нима алоқаси бор?
Ия, ҳали хабарингиз йўқми?
Ботир фирқа юзларини эгди. Шаҳодат бармоғи билан врачни имлади. Врачни қулоғига оҳиста шивирлади:
Яқинда, овозинг ўчгур «Голос Америки» шу ҳақда... ҳурибди. СССР, КПСС, жиннихона, шоир, деб ҳурибди.
Гапирса-гапираверсин!
Енди, бутун дунёга шарманда бўлмайлик дейман-да. Москва нима дейди? Юқоридагилар нима дейди? Партиявий жазо оламиз, партиявий! Шу боис, ўртоқ Ражабов масалани босди-босди этмоқчи.
Иложи йўқ, Ботир Эсонович. Бемор келтирилганда, уч-тўрт кун медитсина текширишидан ўтказилади. Диагноз белгиланади. Ана ўшанда бир иложини қилса бўлар эди. Энди, бемор белгиланган муддат мобайнида ётиб даволанмаса... озодликка чиқарилмайди.
Бизни Мадиев қанча ётади?
Бемор Мадиевми, хў-ўш... бир йил ётади!
Бир йил?
Шунақа, бир йил ётади. Лекин сизнинг ҳурматингиз учун даволаниш муддатини олти ойга камайтириб беришим мумкин. Буёғи, масала сйёсий тус олибди экан, шунинг учун.
Сиёсий тус олмас эди-ю, боласи қурғурни... шеър ёзадиган қилиғи бор-да.
Шеър? Шоир денг?
Шундай, шундай. Болапақир, шу ҳолига... шеър ёзишни одат қилиб олган! Одатланган... қилиғини қаранг? Ёмонни бир қилиғи ортиқ деганлари шу-да. Емонни ана шу... шеър ёзиш қилиғини «Голос Америки»... дўмбира қилиб чалибди! КПСС адабиётни бузяпти. КПСС талантларни жиннихонага ўтқизяпти... деб акиллабди.
«Голос Америки» гапираверади. Гап шу, Ботир Эсонович, даволаш муддатини бир йилдан олти ойга камайтириш қўлимдан келади, холос.
Хўп бўлмаса, ўртоқ Мирзаев.

32
Ботир фирқа бош врач билан узун даҳлиз бўйлаб юрди. Теваракка қараб-қараб юрди. Даҳлизни икки тарафида қатор палаталар бўлди. Палаталар панжара-деворлик бўлди. Панжара-деворлар йўғон бармоқдай темирдан бўлди. Панжара-деворлар ораси бармоқ сиғар даражада зич-зич бўлди.
Ичкарида... беморлар сулайиб-сулайиб ўтди. Давра бўлиб ўйнади. Ўзларича рақсга тушди. Бир-бирини қучоқлаб тантсага тушди. Бир-бирига навбат бермай ашула айтди. Беморлар панжара-девордан... тилини чиқарди, тилини осилтирди, тилини ўйнатди. Беўхшов-беўхшов тиржайди...
Мен бу даргоҳга биринчи келишим, ўртоқ бош врач. Бундай, уёқ-буёқни таништиринг-да?
Таништирмайман, Ботир Эсонович, таништи-ролмайман.
Мен райкомни биринчи секретариман, партия посбониман. Мендан нимани бекитасиз? Кисқача справка беринг, билиб қўяй. Партиявий-ташкилий ишларда керак бўлиб қолади.
Фақат, гап шу ерда қолади.
Партбилетим билан жавоб бераман!
У ҳолда, умумий справка бераман. Мана бу корпусимиз беш қаватдан иборат. Ҳар қаватида ўн иккитадан палатамиз бор. Беморларимиз йигирма хилга бўлинади. Яъни йигирма хил руҳий касални даволаймиз. Йигирма хил руҳий нотавонга шифо берамиз. Масалан, мана бу палаталарда диний-руҳий беморлар даволанади. Диний-руҳий касал деганимиз шуки, жамиятимиз коммунизм қураётган бир даврда... булар шариат ишлари билан шуғулланганлар. Намоз ўқиганлар. Тоат-ибодат қилганлар. Ўзлари камдай, соф виждонли совет кишилари орасида диний тарғибот ишлари олиб борганлар. Шу сабаб, булар — диний-руҳий беморлардир. Мана булар эса — ҳуқуқни ҳимоя қилувчи беморлар ҳисобланади. Аниқроғи, тарихчи-руҳий касаллардир. Бу тарихчи-руҳий касаллар тарих дарсликларига қарши чиққанлар. Халққа тарихни қинғир-қийшиқ қилиб тарғиб қилганлар. Бу қинғирликлари билан «озод ва ҳур» совет халқи онгини заҳарлаганлар. Масалан, анави тиржайиб турган бемор... акам ўзларича Россия Ўзбекистонни қўшиб олмаган аксинча, босиб олган, деб тарғибот қиладилар. Биз бу донони даволаяпмиз. Манавилар — бойвачча беморлар. Буларда уй-жой, машина, мол-дунё мўл. Булар ана шу мол-дунёсини бировга мерос қолдиришни истамайди. Меросхўрлари эса кўп. Оқибат, меросхўрлар ўзаро жанжал қилади. Бойвачча эса, хаста бўлиб қолади. Кейин, бир меросхўри, мана бўлмаса деб, бойвачча беморни... бизга олиб келиб топширади. Мана бу беморлар эса — ҳарбий қонун-қоида қурбонлари. Булар ўз вақтида ҳарбий хизмат қилишдан бош тортган. Армияда хизмат қилишни истамаган. Ҳарбий хизмат вақтида армиядан қочиб кетган. Совет армияси шаънига ҳақоратомуз сўзлар айтган. Совет армияси қамоқхона, деган. Хуллас, совет армиясининг душманлари. Манавилар — ихтирочи-кашфиётчилар. Бу беморлар ўз касблари бўйича улкан кашфиётлар қилган, ихтиролар яратган. Кашфиётларини ўз ақллари билан яратган. Ихтироларини ўз қўллари билан яратган. Манави бемор ўзининг кашфиёт — ихтироси совет фанига қабул қилинаётган вақтда... тентаклигини намойиш қилиб қўйган. Биласиз, совет жамияти коллективизм асосига қурилган. Коллектив бўлиб меҳнат қилиш, коллектив бўлиб яратиш, коллектив бўлиб яшаш... Шу жумладан, совет фани ҳам коллектив меҳнат самарасидир. Шу сабаб, илмий текшириш институти директори, директор ўринбосари, лаборатория мудири... жами беш киши мана шу бемор... билан соавторлик қилмоқчи бўлади. Бу тентак эса... соавторликни рад этади! Елғиз ўзи кашфиёт қилиб, фан яратмоқчи бўлади. Бундан кейин, буни ким деб аташ керак? Жинни-да, жинни. Ана, ўтирибди.
Ботир фирқа эшитиб борди. Теваракка қараб борди. Бош ирғаб-ирғаб борди. «Бу касалхона эмас, қамоқхона. Шундай, қамоқхона», дея бош ирғади.
Бош врач, райком гапимни қўллаяпти, дея ўйлади. Гапида давом этди:
Мана булар - партия-ҳукумат раҳбарлари ҳаётига суиқасд қилмоқчи бўлганлар. Партия-совет арбобларини ҳақорат қилганлар. Коммунистик партия билетини йиртганлар. Табибликни даъво килганлар. Учар тарелкалар билан Қор одамни тарғиб қилганлар. Совет органлари ишига қарши чиққан нонкўр юристлар... Мана булар эса - ҳақиқатсеварлар.
Ким-ким?
Ҳақиқатсеварлар, адолатпарварлар. Сиз шоир-шоир дейсиз. Мана шу палатада... генерал ётибди, генерал!
Генерал?
Ҳа, совет генерали. Генерал Григоренко, Григоренко!
Ботир фирқа матбуот хабарларини эслади: генерал Григоренко Москвада — партия конферентсиясида сўзга чиқиб, КПСС фаолиятини кескин танқид қилади. Шундан кейин КПСС генерал Григоренкони партиядан ўчиради. Узоқ Шарққа сургун қилади. Шу вақтда Новочеркасскда ишчилар ўз ҳақ-ҳуқуқларини талаб қилиб, намойиш ўтказади. КПССни буйруғи билан ҳарбийлар... намойишчиларни отади. Ушбу фожиани партия-ҳукумат бекитади. Генерал Григоренко эса, ана шу фожиа тафсилотини... варақа қилиб тарқатади! Генерал Григоренкони бу иши КПССни ғазаблантиради. Бир йиғилишда КПСС Марказий Комитети секретари ўртоқ Суслов: «Григоренко жинни», деб юборади. Ўртоқ Сусловни ана шу гапи... совет медитсинаси учун диагноз бўлади! Генерал Григоренкони Москвадаги Сербский номли институт эксперт-психиатрларига жўнатади. Профессорлар: «Генерал Григоренко паранойя кўринишли руҳий касал», деб диагноз қўяди. Даволаш учун Ленинградга юборганди. Яқинда эса, Тошкентга жўнатди.
Шундай зот... шу ерда ётибдими-а? — деди Бо-тир фирқа.
Ҳа, ичкарида ётибди. Энди, Тошкент Кремлдан йироқроқда. Бу деган сўз, генерал Григоренко совет халқи назаридан олисда, чет эл матбуотидан олисда, жаҳон оммаси эътиборидан олисда, деган сўз.
Аммо-лекин ана шу генерал ҳалол коммунист, дейишади. Беёзиқдан-беёзиқ ётибди, дейишади.
Бўлса бордир. Лекин КПСС диагноз қўйган! Ўртоқ Суслов: «Григоренко жинни», деб айтган! Ана, бизда кимлар даволаняпти! Сиз бўлса, шоир-шоир, дейсиз. Шоирингиз ким
бўпти?
Даволаш керак, жамиятимизга соғлом коммунистлар зарур, даволаш керак.
Даволаяпмиз, совет медитсинасининг сўнгги ютуқлари асосида даволаяпмиз. Ботир фирқа касалхонага қарай-қарай юрди. Касалхонага қарай-қарай машинага ўтирди. «Қабристон, қабристон! — деди Ботир фирқа. — Бу касалхона эмас, тирик инсонлар қабристони. Асл қабристонга ўлик инсонларни кўмади, бу қабристонга... тирик инсонларни кўмади».

33
Брежневдан кейин СССР остин-устин бўлди.
Шароф Рашидовдан кейин... Ўзбекистон алғов-далғов бўлди.
Эл-юртда: қайта қуриш, демократия, шариат сўзлари оралаб қолди.
Замон қалтис келди. Дўппи тор келди.
Ботир фирқа ўз аризаси билан... пенсияга жўнади.

34
Тонг саҳар — сут оқармаган вақт.
Тонг саҳар — оқ ип билан қора ипни ажратиб бўлмас вақт.
Ботир фирқа зироат сувлади.
Шланг билан настарларига сачратиб сув сепди. Атиргулларига сачратиб сув сепди. Сувни ток жўяси бошидан оқизиб қўйди. Ўзи зироат айланди.
Саҳар салқин бўлди. Сувли зироат саҳардан-да салқин бўлди.
Шу вақт кўчадан иккита оппоқ соя ўтди. Соялар зироат қабатлаб-қабатлаб ўтди. Гангир-гунгир гаплашиб ўтди:
Манави боғда кимдир юрибди.
Қим бўлади, эгаси-да.
Ўзи, кимни боғи бу?
Есонов деган бор-ку, ўшаники.
Ҳа, Қизил денг, Қизил!
Кизилки... айтгили йўқ. Қизил Байроқ!
Шугина Қизилда олам-жаҳон боғ бор-а?
Қизиллар умрида қўлини совуқ сувга урмаган. Авом халқни ишлатиб боғ яратган. Оппоқ соялар ўтиб кетди.
Ботир фирқа уларни кетидан қараб қолди.
«Ажабо, булар нега бундай оппоқ, либосда юрибди? — дея ўйлади. —Арвоҳ-а, арвоҳ. Узи, булар бемаҳалда қаердан келяпти?» Ичкари кирди. Кўрганларини кампирига айтиб берди.
Биламан, кўзим тушган, биламан,— деди кампири.
Арвоҳга ўхшайди-я? Оғироёқ аёл дуч келса... бўйидан тушириб қўяди.
Ҳаммаёқ мусулмонобод бўлиб кетди, раис бова, мусулмонобод бўлиб кетди. Мусулмонлар ана шундай кийинади. Сизгаям шунақа уст-бош олиб берайми?
Ўзи, у қанақа кийим бўлди?
Оппоқ иштон-кўйлак. Нима қипти?
Бошидаги... тувакка бало борми?
Тувак?
Ҳа, ёш болани тагига қўядиган тувак. Кампири ҳиринг-ҳиринг кулди. Тиззасига уриб-уриб кулди.
Такя, раис бова, такя! — деди.
Такя? У нима энди?
Мусулмончилик белгиси.
Енди, шуларни киймаса нима қипти?
Такя киймаса мусулмон бўлмайди, раис бова. Олиб бер, десангиз, олиб бераман.
Уларни кийиб нима қиламан?
Мусулмон бўласиз, нима қилардингиз, мусулмон бўласиз.
Т-фу-у-у!
Кампирини дами ичига тушди. Дарҳол гапни бурДИ.
—    Айтдим-қўйдим-да, раис бова, — деди. — Сиз катта одамсиз, партия ветеранисиз. Сизга ярашмайди.
Ботир фирқа кампирини гапидан тинчланди. Ўзича бош ирғади.
Ўзи, бу болачалар тонг саҳарда нима қилиб юрибди? — деди.
Чойхонада азон намози ўқиб келяпти.
Азон намози? Шулар намоз ўқигич бўлдими? Мен буларни биламан. Булар эски
алкашлар, эски бангилар. Анави Мадиев дегичи керосиндан бошқа нарсани ичади. Қилмаган аҳмоқчилиги қолмаган. Келиб-келиб, шулар намоз ўқийдими? Яна-тағин, чойхонада намоз ўқийдими?
Чойхонада намоз ўқиса, эл-юрт кўради, раис бова.
Намоз ўқишни биров кўриши шартми? Намоз ўқиш — эътиқод. Эътиқод — юракда
бўлади.
Э-е, раис бова, бу намозхонларда... эътиқод нима қилади? Замон эски изига қайтгудек бўлса, фирқага аъзо бўлади қайта, азон намози қолиб...
Шу намозини уйида ўқиса бўлмайдими?
Уйида намоз ўқиса, ким кўради? Уйида такя кийса, ким кўради? Ҳеч ким кўрмайди! Кўча-кўйда намоз ўқиса — эл-юрт кўради. Фалончи намозхон экан, дейди. Кўча-кўйда такя кийса, юрт кўради. Фалончи мусулмон экан, дейди.
Шу болачалар нега шуларни олдин қилмади? Олдин ҳам такя учун сурп бор эди. Жойнамоз учун сурп бор эди.
Бу замонни болаларини қилиғи кўп, раис бова, қилиғи кўп.
Шартми энди, мусулмон бўлиш учун бошига оппоқ тувак...
Такя!
Оппоқ такя кийиб олиш? Оппоқ иштон-кўйлак кийиб олиш? Аммо-лекин латта-путтага суянган, соқол-мўйловга ишонган мусулмончиликни охири вой бўлади. Тоат-ибодатга берилган мусулмончиликни оқибати ёмон бўлади. Мусулмончилик... дилда бўлади, кампир. Мусулмончилик одамни дилида бўлади.
Имонингиз пок бўлса бўпти-да, раис бова.
Шундай, шундай. Ҳамма гап — имонда! Инсонни инсон этувчи — имон. Дунёни дунё этувчи — имон. Бир сўз билан айтсак, имон билан яшаш керак! Замон бўлса — тескари кетяпти. Мана, ҳамма худога сиғиниб бошлади. Буни оқибати яхши бўлмайди. Худога сиғиниш бора-бора нималарга олиб келади, биласанми? Худога сиғиниш... шахсга сиғинишга олиб боради! Ишончим комил, худога сиғиниш... шахсга сиғинишга олиб боради.
Шулар худони биладими? Иши йўқ намоз ўқийди, нони йўқ рўза тутади, дейдилар. Ана, булар кимлар.
Чин, ҳар бир мусулмон фарзанди учун Қуръон табаррук китоб. Айтишларича, Қуръон еттинчи асрда нозил бўлган. Аммо-лекин ҳозир йигирманчи аср якунланяпти, йигирманчи аср! Еттинчи аср гапи тугул, мана шу йигирманчи аср бошидаги гаплар бугунги кунга тўғри келмай қолди. Йигирманчи аср шундай бир нуқтага келди... Ўтган йилги гап бу йилга тўғри келмай қолди. Кечаги гап бугунга тўғри келмай қолди! Масалан, Қуръон ҳам Ҳадисларда... отангни ўлдирганга... онангни бер, дейди. Душманинг чап юзингга урса, сен... ўнг юзингни тутиб бер, дейди. Ушбу панд-насиҳатларни қандай тушунса бўлади? Ким қандай тушунади — ўзи билади. Аммо-лекин ушбу панд-насиҳатларни мен мана бундай тушунаман: эй халқ, қўймижоз бўл! Эй халқ, пода бўл! Бизни баран-баран дейдилар. Афсуски, шу гапда жон бор. Асрлар мобайнида миямизга сингдириб келинмиш мазкур панд-насиҳатлар... баранлигамизни тамал тоши эмасмикин? Йиллар мобайнида қулоғимизга қуйиб келинмиш ушбу панд-насиҳатлар бизни... қўймижоз қилиб қўймадимикин? Эртадан-кечгача қулогимиз остида жаранглаб турмиш панд-насиҳатларидан... қўймижоз бўлиб қолмадикмикин? Худога шукур, биз ҳам мусулмон фарзандимиз. Худони ўзи кечирсин. Аммо-лекин шу ҳақда бир ўйлаб кўришимиз керак...

35
У, телевизорга... ўта илтифотли эди! Телевизорни бурагичдан ўчирар эди. Стабилизатордан ўчирар эди. Устидан бахмал ёпиб қўяр эди.
—    Бамисоли келин, келин! — дер эди.
Бугун... шаҳд билан турди. Шаҳд билан борди. Розеткани чангаллаб ушлади. Силкилаб
тортди. Розеткани қулочкашлаб отди.
Розетка бир бурчакка тарсиллаб тушди.
Телевизор бир айланиб... ана шу бурчакка юз буриб қолди!
Кампири эшиқдан юз кўрсатди.
Ҳа, раис бова? — деди.
Чой! — дея бақирди. Кампири чой дамлаб келди.
Тинчликми, раис бова? — деди. Ботир фирқа ёнбошлади. Оёқларини узатди.
Ўлмаган жон кўрар экан! — деди.
Ҳа, яна нима гап?
Гап кўп! Москвалик қайта қурувчилар ўртоқ Ленинни мавзолейдан олиб чиқиб ташлаш ташаббуси билан чиқибди. Шуни телевизорда кўрсатди.
Е тавба, Ленинни-я? Лениндай бир зотни-я? Қаёққа олиб чиқиб ташлар эмиш?
Ким билади, қаёққа олиб чиқиб ташлайди. Бирови, Ленин коммунистлар қабристонига кўмилсин, деди. Бирови, Новодевиче қабристонига қўйилсин, деди.
Сизнингча, қаерга қўйгани маъқул?
Масалага партиявий ёндашадиган бўлсак, ўртоқ Ленинни Волковский қабристонига қўйиш керак. Ленинградда ана шундай қабристон бор. Ўртоқ Ленинни онаси билан синглисиям ана шу қабристонда ётибди. Ҳаётлигида ўртоқ Ленинни ўзиям ана шундай васият қилиб эди.
Ботир фирқа токчадан Ленин ҳақидаги китобни олиб келди. Бир бошдан варақлади. Ленинни расмларини томоша этди. Ленин мавзолейи расмини кампирига кўрсатди.
Ана, КПСС ўйлаб топган қаср, — деди. — Ана, КПСС қурган қаср. Қаср бўлгандаям, санъат қасри. Партия санъати қасри! Сеҳрли қаср, сирли қаср. Ана шу қасрда буюк Ленин ётибди. Бир ўзи адёлга ўралиб ётибди. Мавзолей — КПССни илоҳий қудрати. Шу илоҳий қудрат бор экан — КПСС руҳи ҳукм суради. КПСС мангу яшайди! КПСС юлдузи мангу порлайди!
Порлайди, порлайди.
Ўртоқ Ленин ҳаётбахш зот эди, умидбахш зот эди. Масалан, ҳамма иш ўнглаб бўлмас даражада пачава бўлар эди. Оқибат, ҳамма ўзини йўқотиб қўяр эди. Аммо-лекин ўртоқ Ленин ўзини йўқотмас эди. У киши, энг аввало, душманларини хатосини пойлар эди. Гўё, тақдирга тан берган киши бўлиб турар эди. Душманлари хатоликка йўл қўйдими
—    ўртоқ Ленин бирдан оёққа турар эди. Душманлари хатосидан ўз вақтида, унумли фойдаланар эди. Ўртоқ Ленин душманларини хатолари туфайли зафар қозонар эди. Ўртоқ Ленин омадли зот эди. Омад деганлари ҳаммага ҳам насиб этавермайди. Энг охиригача чидай олгич зотларгагина омад насиб этади. Боши берк ишларда ҳам энг сўнгги дақиқагача кураша олгич зотларгагина омад насиб этади. Ўртоқ Ленин ана шундай зот эди! Шу боис, ўртоқ Ленинга ҳамиша омад ёр эди.
Ленин ўз оти ўзи билан Ленин-да.
Мана энди, коммунистлар битта-биттадан таслим бўлмоқда. Биров қўшқўллаб ишини топширмоқда. Биров қўшқўллаб партия билетини топширмоқда. Садқаи коммунист деган ном кетгурлар. Садқаи инсон деган ном кетгурлар. Йўқ, мен охиригача бораман. Мен охиригача курашаман!
Ҳали отдайсиз, раис бова, отдай!
Ё бир Мрсквага бориб-келсаммикин? Ўртоқ Ленинни зиёрат этсаммикин? Ўртоқ Ленин, туринг, жойингиздан — юртингиздан капитализм ҳиди анқиб қолди, десаммикин? Капитализм... номини эшитиб, ўртоқ Ленин... гўрида тикка туриб кетса керак? Ўзи ўртоқ Ленинда... гўр борми? Мана ўз оти билан мавзолей, КПСС қасри. Унда, ўртоқ Ленинни... гўри қаерда?
Ботир фирқа китобни варақлаб-варақлаб ўйлади. Чой ҳўплаб-ҳўплаб ўйлади. Охиратни ўйлади. Беш кунлик дунёни ўйлади...
Аммо-лекин инсон дунёга бир келади, инсон дунёдан бир кетади, — деди. — Инсон дунёдан кетар вақти — уч кун. Жон бердими — уч кун ичида кетиши керак бўлади. Уч кун! Айтишларича, марҳум уч кун мобайнида ерга кўмилмаса, марҳум қабрга кирмайди, шундай, қабрга кирмайди. Марҳум жисман қабрга киради, аммо-лекин арвоҳи қабрга кирмай қолади. Марҳумни ўзи ер остида бўлади, арвоҳи эса... ер устида қолади! Шу боисдан-да, уч кунлик ўлик ғоятда азоб чекади, ғоятда кийналади. Уч кунлик ўлик фалак билан ер ўртасида аросатда қолади: тириклар орасига қайтай дейди — қайтиш йўлини билмайди. Ўликлар орасига борай дейди — бориш йўлини билмайди. Уч кунлик ўлик — аросат азобини тортади, сарсонлик азобини тортади.
Оқибат, тирикларни қийнаб бошлайди. Тирикларни қон-қақшатиб бошлайди, тирикларни куйдириб бошлайди.
Ҳа, яша. Ниҳоят, уч кунлик ўлик... тириклардан алам олади, тириклардан хун олади. Мотам ҳовлида бир нима... чирқ-чирқ учади.
Ана ўша... уч кунлик ўлик арвоҳи, раис бова, уч кунлик ўлик арвоҳи. Ана шу арвоҳ тириклардан... ўч олиш учун учади. Тириклардан қасос олиш учун... чирқ-чирқ этади.
Арвоҳ чирқ-чирқ этиб... тириклар кўнглига ғулғула солади, тириклар қалбига таҳлика солади. Ана шу арвоҳ чирқ-чирқ этиб... тирикларни адойи тамом қилади! Шу боис — уч кун! Марҳум уч кун меҳмон бўлади.
Ўлмак, ўлмакни иши кўммак, дейдилар.
Ўртоқ Ленин эса, етмиш йил... етмиш йилдан буён... кўмилмайди! Етмиш йилдан буён ўртоқ Ленин арвоҳи чирқ-чирқ этади. Етмиш йиддан буён ўртоқ Ленинни арвоҳи чирқ-чирқ этиб... совет халқларини қийнайди! Етмиш йилдан буён ўртоқ Ленинни арвоҳи чирқ-чирқ этиб... совет халқларидан қасос олади!
Уч кунлик ўлик етмиш йилдан буён аросатда ётади, денг. Арвоҳи... аллақачон хилқатда сайр этиб юрибди, денг.
Ўртоқ Ленинни мияси... Давлат Банкасида сақланади, шундай, Давлат Банкасида. Ичак-чавоқлари... ўша вақтдаёқ олиб ташланган. Ўзини устидан эса... Сиёсий бюро аъзолари қатор бўлиб юради! Байрам оти бор, парад оти бор — Сиёсий бюро аъзолари ўртоқ Ленин устида... саф бўлиб туради, ура-ура дея, қўл силкиб туради. Ўртоқ Ленин устидан... тепкилаб-тепкилаб туради. Мана, етмиш йилдан буён ўртоқ Ленин... Сиёсий бюрога оёқости бўлади!
Бечора Ленин... на тириклар орасида бор, на ўликлар орасида бор!
Мен сенга бир нима айтайми, кампир? Шу... мавзолейга ўртоқ Ленинни кўриш учун кирган одам, у ердан чиқиб... бир бошқа бўлиб қолади! Ҳа, одам мавзолейдан чиқиб... ажабтовур бўлиб қолади!
Ўлик — ўз оти билан ўлик-да.
Мавзолейдан чиққан одамлар бир бошқа бўлиб... уй-уйларига тарқалади. Чирқ-чирқ... товушлар остида тарқалади. Чирқ-чирқ... овозлар оғушида тарқалади. Ғарб мамлакатлари совет давлатини «ёвузлик империяси», деб атайди. «Ёвузлик империяси» деб аталиши — шу... мавзолей боис эмасмикин? Шу мавзолейдан келиб чиқмиш...
ажабтовурликда эмасмикин? Ана шу чирқ-чирқ... товушдан эмасмикин? Чин айтаман, кампир, бечора Ленин на... тириклар орасида бор, на... ўликлар орасида бор.

36
Ботир фирқа қайта қурувчи демократларни... уч тоифага бўлди. Уч авлодга бўлди. Ўз топқирлигидан ўзи қувониб олди. Ўз топқирли-гидан ўзи... сесканиб олди! «Бу авлод ўз ўрнини топмаган авлод. Бу авлод ҳамиятга муҳтож авлод, — деди Ботир фирқа. — Биринчи авлод... етти-ўн саккиз ёшлилар авлоди. Бу ёшдагилар... бозорда олибсотарлик қилади. Кўча-кўйда савдо-сотиқ қилади. Сақич сотади. Ароқ сотади. Бекатларда йўловчи машиналарни ювиб, пул ишлайди. Транспортларда чўнтак қирқади. Кўча-кўйда хотин-қизлар тақинчоғини қулоғидан юлиб қочади, бўйнидан шилиб қочади...
Иккинчи тоифа авлод — ўн саккиз-ўттиз ёшлилар авлоди. Бу авлод... мафия авлод, рекет авлод. Бу авлод холидан битта машина олиб қочиш учун... туққан онасини беради, никоҳидаги хотинини беради. Хонадондан битта видеомагнитофон ўғирлаб чиқиш учун... азиз жонини беради, гулдай умрини беради...
Учинчи тоифа авлод — ўттиз-қирқ беш ёшлилар авлоди. Бу авлод... ҳаётдан кўп нарсаларни хоҳлаб эди. Кўксини тўлдириб орзу-ҳаваслаб эди. Оғзини тўлдириб ўй-ниятлаб эди. Бу авлод... мансабдор бўлмоқчи эди, амалдор бўлмоқчи эди, шон-шуҳрат тахтига ўтирмоқчи эди. Бу авлод... Абдулла Қодирий бўламан, деб эди, Чингиз Айтматов бўламан, деб эди, Абдулла Орипов бўламан, деб эди. Ойни кўзлаб эди, юлдузни кўзлаб эди...
Охир-оқибат, бу авлод... қайта қурувчи демократ бўлди. Аммо-лекин ҳаёт учун куллан
зиён авлод бўлди. Халқ учун хавф-хатар авлод бўлди.
Боиси — бу авлод... омадсиз-омадсиз авлод! Алам-зада-аламзада авлод!
Бу авлод... ҳавода муаллақ осилиб қолди. Ўз касб-кори бўйича уёқлик-да бўлмади,
буёқлик-да бўлмади. Аросатда қолди! Оқибат ғайир авлод бўлиб қолди!»

37
«Хўп, қайта қурувчи демократларчалик ҳам борайлик, — деди Ботир фирқа. — Майли, шуларниям сазаси ўлмасин. Қайта қурувчилар совет тузуми... жойи-да янги жамият қурамиз, дейди. Хўп, қур! Тағин айтаман — қур! Аммо-лекин қани ўша янги жамият?
Жамият мисоли бир иморат бўлади. Эски иморатни бузишдан олдин янги иморатни қуриш керак бўлади. Бўлмаса, бузувчи хароба иморат ичида қолади. Ёмондан-ёмони — бузувчи вайрон иморатда қолишини-да билмайди, ҳали битмаган иморатга кўчиб ўтишини-да билмайди. Аросатда қолади. Аросатдан ёмони йўқ!
Чин, биз дунёда биринчи бўлиб сотсиалистик жамият қуриб эдик. Совет тузуми қуриб эдик. Янги тузум тамал тошини қўймасдан — эскисини бузиб эдик. Қўлимизга қурол олиб эдик. Елкамизга байроқ кўтариб эдик. Бошимиз узра шиор ҳилпиратиб эдик. Аммо-лекин бизда... марксизм-ленинизм утопияси бор эди, марксизм-ленинизм утопияси! Чин, марксизм-ленинизм ўз оти ўзи билан утопия эди. Аммо-лекин утопия бўлса-да... бор эди-да, бор!
Манавиларда эса... утопия-да йўқ! Ақалли, утопиягина-да йўқ! Яна-тағин, ўзларини: оппозитсия, оппозитсия, дейди.
Ўзи, оппозитсия нима? Оппозитсияни учта талаб-тамғаси бор: нима қилса — келажак яхши бўлади? Нима қилса — келажакда юрт обод бўлади? Нима қилса — келажақда халқ
тўқ бўлади?
Ана шу учта талабга жавоб берувчи зот... оппозитсия шон-шавкатига лойиқ бўлади. Ана шу учта талаб учун курашувчи зот... оппозитсия шон-шавкатига муносиб
бўлади...
Ўтмишга қайрилиб бош эгувчи зот, келажакка талпиниб енг шимарувчи зот — чин оппозитсиячидир!
Манавилар эса ўз тарихига тош отишдан бошқа нимани билмайди. Ўз ўтмишига тупуришдан бошқа нарсага кучи етмайди. Ўз аждодлари шаънига лой чаплашдан бошқа иш қўлидан келмайди».

38
Ботир фирқа партиявий ўйлади:
«Етмиш йил Улуғ Октябр револютсияси... дея сиғиниб келдик. Улуғ, улуғ... дея ҳамду санолар айтиб келдик. Энди, Октябр тўнтариши, Октябр суиқасди... дегич гаплар чиқиб қолди. Ҳатто, ўн еттинчи йил октябрида тож-тахт хўжасиз эди. Болшевиклар биттаям ўқ отмай, тахтни эгаллаб олди, дегич гаплар оралаб қолди. Йўқ, мен ишонмайман, йўқ».
Ботир фирқани ичини ит тирнади. Мувозанатини йўқотди. Қўли ишга бормай қолди. Газета-журнал титкилаб бошлади. Шу ҳакда бир тарихий ҳужжат топди.
Чин, 1917 йил 25-октябрида Николай II тахтини топшириб кетади. Керенский лашкар тўплаш учун Псковга жўнаб кетади. Оқ подшо тахти хўжасиз қолади! Смолний ҳарбий-инқилоб қўмитаси аъзоси Пестковский шу куни поляк ҳамшаҳри Дзержинский билан учрашиб қолади. Дзержинский бу фавқулодда учрашувдан фойдаланади. «Ҳозир биз сенга мандат ёзиб берамиз, сен шу мандат билан бориб, почтамптни эгаллайсан», дейди. Пестковский ҳамшаҳрини топшириғини бажаришга киришади. Йўлда яна бир танишини эргаштириб олади. Иккови йўловчи машина ушлайди. Почтамптни эгаллаш учун йўл олади. Энг олдин қоровулхонага кириб боради. Аскарлар билан ўзаро келишиб олади. Шундан кейин телеграф, телефон стантсияларини қўлга олади. Биттаям отишма бўлмайди, биттаям қурбон бўлмайди!
Бу вақтда ўртоқ Ленин Фофановлар уйи ертўласида бекиниб ўтиради. Револютсионерлар ўртоқ Ленинни таклиф этмайди. Чунки ўртоқ Ленин бундан олдин икки марта қўзғолон уюштириб, ҳар икки қўзғолонни-да хароб этиб эди. Шу боис, револютсионерлар ўртоқ Ленинга хабар бермайди. Ҳатто... ўртоқ Ленинга билдирмайдилар. Сабаби, револютсионерлар ўртоқ Ленинни... ўта экстремист, деб билади.
Аммо-лекин ўша Октябр кечаси ўртоқ Ленинни қалби нималарнидир сезади. Ўртоқ Ленинни қалби Октябр револютсияси... Ленинсиз ғалаба қозонажагини тушуниб қолади. Ўртоқ Ленинни қалби Россия тож-тахти... Ленинсиз эгалланажагини билиб қолади. Ўртоқ Ленинсиз-а?
Ўртоқ Ленин кечани қоронғилатиб, кўчага чиқади. Револютсионерлар таклиф этмасалар-да, Смолнийга ўзи кириб боради!
Ўша Октябр кечаси соат бирларда бир тўда револютсионер бош штаб аркидан чиқиб...
император дарвозаси томон юради.
Улар орасида машҳур Жон Рид ҳам бўлади.
Қишки сарой телефончиси ўз журналига: «Тахминан уч юз кишидан иборат делегатсия саройга яқинлашиб келмоқда», дея қайд этиб қўяди.
Ана шу делегатсия қиш учун ғамлаб қўйилган ўтинлар уюми устидан ўтиб... дарвоза олдига келади. Аммо дарвоза берк бўлади. Бир револютсионер шу яқинда жойлашган Преображенский полки казармасига йўл олади. Револютсионер казармадан лом сўрайди. Полк соқчиси эса: «Полк ухлаяпти, сенлар бўлса, револютсия қиламан, дея ивирсиб юрибсан», дея сўкиб беради.
Шундай бўлса-да, револютсионерлар кечаси соат бир яримларда бир амаллаб дарвозани очади. Қишки саройга кириб боради. Сарой ичида бир соатча... дайдиб юради. Нима қилишларини билмайди. Охир-оқибат, Қишки сарой ичида... адашиб қоладилар! Ботир фирқа ушбу ҳужжатни ўқиб, теваракка қаради! Теварак жимжит бўлди, одамзот йўқ
бўлди!
Тағин ҳужжатга қаради: барча сатрлар чин. Барча сўзлар чин. Барча ҳарфлар чин. Ана, манаман, деб турибди. Ана, аскардай саф тортиб турибди. Ўчирғич билан ўчирса ўчмайди. Олмос билан тирнаса, кетмайди.
Бу совуқ сатрларни қандай йўқотсак бўлади? Бу қоп-қора ҳарфлардан қандай қутулса
бўлади?
Ботир фирқа газетани олдин тўрт буклаб йиртди. Кейин, икки буклаб йиртди. Тағин майда-майда этмоқчи бўлди. Аммо қурби етмади. Газетани қулочкашлаб, пақирга отди. Газета устидан... оғзини тўлдириб-тўлдириб тупурди. Томоғини қириб-қириб тупурди. Газета устидан... бурунларини қоқиб-қоқиб ташлади.
Бир пиёла совуқ сув ичди. Ўзини босолмай энтикди. Оғир-оғир энтикди. Пақирга тикилиб қолди.
Назарида, газета пақир ичидан... чиқиб келажакдай бўлди. Одамлар орасида қўлма-қўл... ўқилажақдай бўлди.
Ботир фирқа шаҳд билан қўзғолди. Қаҳр билан гугурт чақди. Ғазаб билан газетани... ёқди!
«Ана, ана энди биров ўқиб бўпти, — деди. — Мендан бошқа биров ўқиб бўпти. Мен эса, туя кўрдингми йўқ».
У ана шунда газета нусхасини эслади. Газета... уч миллион нусхада бўлди. Яна-тағин... Москвани газетаси бўлди.
Шундай бўлса-да, ўз-ўзидан кўнгли тўлди. Ўз-ўзидан миннатдор бўлди. Ич-ичидан ором топди. Ич-ичидан таскин топди.
«Мен ўз партиявий бурчимни бажардим, — деди. — Битта ғаламисликни йўқ қилдим. Битта фисқ-фасодни тор-мор этдим. Ҳали яна... ўн саккиз миллион коммунист бор. Уч миллионта газета ўн саккиз миллион коммунист олдида нима деган гап? Ишонаманки, менинг ўн саккиз миллион коммунист сафдошларим ана шу уч миллионта газетани... бурда-бурда қилиб ташлайди! Яшасин ва яшнасин, Улуғ Октябр сотсиалистик револютсияси!» — Ура-а-а! — дея хитоб этди.
Хитобдан уй ичи зир-зир этди. Дераза токчасида турмиш мусича пириллаб учди. Ботир фирқа босиб-босиб чой ичди. Ўзини босиб олди.
Пешона терларини арта-арта ётди. Чалқанча ётди. Дастрўмолини пешонасига қўйиб ётди. Кўзларини юмиб ётди.
У энди замонавий ўйлади. Қайта қурувчиларча ўйлади. Демократларча ўйлади. «Замон сенга боқмаса, сен замонга боқ, дейдилар, — деди. — Хўп, анави қайта қурувчи шоирларча ўйлайлик, дейлик. Чин, Улуғ Октябр револютсияси... қайси бир юртлар учун инқироз бўлди, қайси бир халқлар учун фожиа бўлди. Масалан, Болтиқбўйи республикалари учун... инқироз бўлди. Болтиқбўйи халқлари учун... фожиа бўлди. Боиси, Болтиқбўйи юртлари Европа мамлакатлари эди, тсивилизатсия ўлкалари эди. Литва немисдан қолишмас эди. Латиш инглиздан, эстон франтсуздан кам эмас эди. Совет тузуми ана шу тсивилизатсияли Болтиқбўйи республикаларини... кўп қатори килиб қўйди. Совет тузуми
тсивилизатсияли латиш билан... ўз ёзуви йўқ чукчани... баб-баравар этиб қўйди. Совет тузуми Санкт-Петербургдан Сахалингача ёйилган мамлакатни... бир хил этиб қўйди. Санкт-Петербугдан Сахалингача ёйилган турли даражадаги халқларни... тенглар ичра тенг этиб қўйди. Ваҳоланки, Улуғ Октябр револютсиясигача ёлғиз... Санкт-Петербург Европа тсивилизатсияси даражасида эди. Совет тузуми келгунича Ўзбекистон... феодал ўлка эди, феодал! Совет тузуми ўзбек халқи турмушига... тсивилизатсия олиб келди! Чин, бизда олдинлари-да тсивилизатсия бор эди. Бухорода тсивилизатсия бор эди. Самарқандда тсивилизатсия бор эди. Хивада тсивилизатсия бор эди! У... осиёча тсивилизатсия эди! Совет тузуми... европача тсивилизатсия олиб келди! Илғор тсивилизатсия олиб келди! Ўзи, империя
—    тсивилизатсия, демак! Империя азал-азалдан тсивилизатсия тарқатади. Империяни империя этиб турувчи қудратлардан бириям — тсивилизатсиядир. Шу боис, империяни қадами борган жойга тсивилизатсия-да боради. Масалан, Искандар Зулқарнайн забт этган эл-юрт маданияти гуллаб-яшнади. Икки-уч аср яшнади! Ушбу барқ уриб гуллаган давр тариҳда эллинизм даври, дея ном олди. Ана шу эллинизм давридан кейин Искандар Зулқарнайн империяси-да тугади. Кейин, римликлар Европага юриш бошлади. Римликлар... варвар Европани тсивилизатсияга даъват этди. Римликлар варвар европаликларга... варварларча муносабатда бўлди. Варвар европаликларни... тсивилизатсиялаштирди! Кўп ўтмади, римликлар империяси-да барҳам топди. Совет империяси-да... ана шундай бўлди! Совет империяси... феодал ўзбек халқини тсивилизатсиялаштирди! Совет империяси... феодал ўзбек халқини... ўрис халқи савиясига кўтарди, украин халқи савиясига кўтарди. Билмадим, совет империяси бўлмаса... савиямиз қандай бўлар эди...»
—    Яшасин совет тузуми! — деди Ботир фирқа. — Совет тузумига шон-шарафлар бўлсин!

39
У дарвозадан инқиллаб кирди. Токсўри остида чўкди. Дами чиқмиш копток мисол ўтирди. Кампири ошхона деразасидан юз кўрсатди.
Келдингизми, раис бова? — деди.
Чарчадим, итдай чарчадим.
Йиғилиш яхши ўтдими?
Дунёни... сурбет босиб кетибди, кампир. Кечагина туғилган болалар... шундай сурбет, шундай безбет! Олди-кетига қарамай, акиллайди. Бугунни эртаси бор, демай акиллайди.
Еси кириб қолади. Бир тўхтамга келиб қолади. Ошкоралик бўлиб, болалар ўзвдан кетиб қолди. Ошкоралик — янгилик. Одамзот янгиликни кўрса, босар-тусарини билмай қолади.
Чин, ошкоралик — янгилик. Аммо-лекин ошкоралик — шаллақилик эмас. Ошкоралик
—    безбетлик эмас.
Замон сенга боқмаса, сен замонга боқ, дейдилар. Сиз замонгаям... бундай бир қаранг-да, раис бова. Ҳозир ҳаммаёқ... оти нима эди?
Демократия!
Ҳаммаёқ... ана ўшанақа бўлиб кетди!
Кампир, демократия — конститутсияга амал қилиш, демакдир. Демократия — конститутсиявий яшаш, демақдир. Демократия — қонун-қоидаларни тўла-тўкис бажариш демакдир, қонун-қоидалар чегарасидан чиқмаслик, демакдир. Бу демократлар конститутсияни оёқости қилмоқда, қонун-қоидаларни ер тепкиламоқда.
Ҳали, демократияни... ақл тиши чиқиб қолади.
Сен қаердан биласан?
Итга битган-битга битган ақл тиши... демократия-га битмайдими? Битади,
демократияни-да... эси кириб қолади.
Нима овқат қиляпсан?
Жиянингиз қишлоқдан зиғир мой олиб келди. Шуни чучитяпман.
Шу вақт айвонда телефон жиринглаб қолди. Кампири ошхонадан ҳадаҳалаб келди. Ботир фирқани қўлтиғидан олди.
Мойимга қараб туринг, раис бова, — деди. — Бўлинг-бўлинг! Мен телефонни олай. Туринг-туринг!
Ҳе...
Ботир фирқа сўкиниб-сўкиниб қимирлади.
Ошхонадан... димоғини зиғир мой иси олди. Ҳорғин тани тетик бўлди. Сўлғин руҳи қувват
олди.
Қозон бошида тик турай деди. Бўлмади — оёқлари ҳолсизланди.
Осма радио ости стулчага ўтирди. Деворга суянди. Деворга бошини қўйди.
Нутқ сўзловчи радио бирдан тинди. Бирдан гулдурос қарсаклар бўлди. Совет Иттифоқи гимни
янгради.
Ботир фирқа... лик этиб турди. Ёқаларини тузатди. Ўнгирларини тортиб қўйди. Қўлларини ёнларига босди. Қоматини ростлади. Бошини тик-тик тутди. Шифтга тикилиб... қотиб қолди. Ошхонани тутун олди. Ошхонани мой иси олди. Мой иси... димоқни қуйдирди. Кампири шанғиллаб кириб келди.
—    Вой ўлдим, вой ўлибгина қолдим, — дея шанғиллади.
Кампири питир-питир этиб, газни ўчирди. Совет Иттифоқи гимни-да соб бўлди, қозон тўла зиғир мой-да соб бўлди.
Қозон шундай қошингизда эди-ку, раис бова. Шундай келиб, қарасангиз... қадамингиз кира тилайдими?
СССР гимни янграганда... қозонга бало бор-ми?
Зиғир мойим куйиб кетди-я, зиғиргина мойим куйиб, адо бўлди-я! Ҳа, ўша ашулангизга куйдирги чиқсин, ашулагинангизга куйдиргигина чиқсин!
Мен масалага партиявий ёндашаман, партиявий!

40
Ботир фирқа... ўзига-ўзи гапиргич одат чиқарди. Ўзи гапириб-ўзи эшитгич одат чиқарди. Узи гапириб-ўзи кулгич одат чиқарди.
Бу одатини олдин ўзиям билмади. Ўйлаб кўрмади. Эътибор бермади. Кейин билиб қолди. Бидди-ю... вос-вос кунда қолди.
—    Тентак-пентак бўлиб қолган бўлсам-а? — деди. — Бўлмаса, одам ўзига-ўзиям... гапирадими?
Ботир фирқа теварак-атрофига аланг-жаланг бўлди. Теварақда одамзот йўқ бўлди.
—    Хайрият, биров йўқ. Бўлмаса, бечора партия ишида ишлаб-ишлаб, эсини... еб қўйибди, дер эди. Худони ўзи кўрсатибди, дер эди, — деди. — Барибир, эсимни... еб қўйганимни ҳеч ким исбот қилолмайди. Кимда-ким оғзини очса... мен сенга гапирганим йўқ, дейман...
Ботир фирқани бир кўнгли, дўхтирга бор, деди. Аммо бу фикридан қайтди. Дўхтир халқини оғзи бўш бўлади. Бировга айтиб қўяди. Оқибати ёмон бўлади.
Боиси, замон ёмон: совет тузумида ким амалдор бўлса — ўша одам мараз. Совет тузумида ким мансабдор бўлса — ўша одам малъун. Совет тузуми раиси — муттаҳам. Совет тузуми директори — аблаҳ.
Кечагина тухумдан чиққан зумрашалар... совет тузуми арбоблари тагини ковлайди. Ҳали
бурниниям артиб олмаган жинқарчалар... совет тузуми раҳбарлари тагини ковлайди. Бу жўжалар Ботир фирқани мазкур қилиқларини билиб қолса... оламга достон қилади! Майна қилиб кулади. Бармоқларини чаккаларига нуқиб-нуқиб кулади. Анави... ана шунақа, дея кулади. Эл-юрт ичида юрувсиз кулади.
Йўқ, дўхтирга бориб бўлмайди. Бировга-да айтиб бўлмайди. Аммо кампирига айтса бўлади. Кампири давосини топади.
Ботир фирқа тортина-қимтина дардини айтди. Кейин, кампирига кўз остидан қараб-қараб олди. Кўзларини пирпиратиб-пирпиратиб қараб олди. Кампири пинак бузмади. Ўзини сокин тутди.
Биламан, биламан... — дея минғиллади.
Нимани биласан, нимани биласан? — дея бидиллади Ботир фирқа.
С приветом... анақароқ бўлиб қолганингизни.
Ҳе, энангни... — дея ўдағайлади Ботир фирқа.
Кампири ҳовлига югургилаб чиқди. Ҳовли ўртасида кафтини оғзига қўйиб кулди. Кўзларини артиб-артиб кулди.
—    Раис бова, нима, умр бўйи қирчиллама йигит бўлиб ўтаман, деб эдингизми? — деди. — Қарилик
қарилигини қилади-да. Старост — не радост, дейдилар. Ҳаммаси ёшдан, раис бова, умрдан...
Кампири дераза ойнасидан кўриб турди: Ботир фирқа болишга ёнбошлади.
Ана шундан кейин ичкарилади. Яна қочиб чиқиш қулай бўлсин учун... эшик
олдироғидан жой олди. Тиззаларига йиғилиб қолмиш этакларини тортиб-тортиб текислади.
Сиз, ўзи... ким эканлигингизни биласизми, раис бова? — деди. Ботир фирқа тескари ўгирилиб ётиб олди. Зарда билан ётиб олди.
Билмайман! — дея тўнғиллади.
Сиз, республика яратган одамсиз, раис бова, сиз республика қурган одамсиз! Сиз бўлмаганингизда... бундай республика қаерда эди, бундай кунлар қаерда эди?
Қандай республика? — тағин тўнғиллади. — Қанақа республика?
Қанақа республика бўларди — мустақил Ўзбекистон Республикаси! Ботир фирқа ўнгига ағдарилди. Кампирига қараб ётди.
Ўзбекистон-а? — деди. — Мустақил Ўзбекистон-а?
Албатта-да, раис бова. Сиз бўлмаганингизда... бу иморатлар қаерда эди, бу юртлар қаерда эди?
Ботир фирқага... жон кирди! Қимир-қимир тўлғонди. Оҳиста-оҳиста турди. Кампирига қараб
ўтирди.
—    Кўп гапирма-да, аччиқ чой дамлаб кел, — деди.
Кампири дарров турди. Калишларини оёкдарига ила-ила югургилади. Чой дамлаб келди. Дастурхон ёзди.
Ботир фирқа чордана қуриб ўтирди. Чап қўлини тиззасига тиради. Бақалоқ шиширди. Томоқ қирди. Қи-роат билан йўталди. Салтанат билан йўталди.
Амалдорона-амалдорона чой ҳўплади. Мансабдорона-мансабдорона чой ҳўплади. Ўзига-ўзи ҳайкал қўйди: — Эркак... худони ердаги пайғамбари! — деди. Кампири дастурхон бир бурчида мунғайиб-мунғайиб қараб ўтирди. Чолини оғзига қаради. Чолини пешонасига қаради. Чолини пиёласига қаради.
Кампири амалдордан пенсия сўраб келган муштипар мисоли... мўлтираб-мўлтираб қараб
ўтирди.
Ботир фирқа кўрсаткич бармоғини кампири тарафга ниш этди.
Мана, сен! — деди. — Тилинг бор-а?
Тил? Тил, бор, ҳа, тил бор!
Тилинг бўлса, айт: анови Ҳамза кинотеатрини ким қурган? Тилинг бўлса, айт!
Ҳамза кинотеатриними? Давлат қурган, нима эди?
Ботир фирқа ўнг кафтини кампирига пешлади. Аччиқ ҳам хунибийрон бобиллади:
Қанақа давлат?! Қандай давлат?!
Сиз қургансиз, раис бова, сиз қургансиз! — бид-бид этди кампири. — Давлат дегани сиз, сиз дегани давлат, раис бова!
Шундай де! Давлат, давлат, дейсан! — дея тинчланди. — Ана шу кинотеатрни... мачит қилибдилар! Ана, бўлмаса!
Кампири бу гапни аллақачон эшитган бўлса-да — ўзини энди эшитганга олди. Мазкур кинотеатр аллақачон мачит бўлганини билса-да — ўзини энди билганга олди. Ёқаларини кампирона-кампирона ушлаб-ушлаб... ажабланди.
Ё тавба, кинотеатрни-я? — деди. — Ўша Ҳамза кинотеатрини-я? Ё тавба, шундай бир маданият даргоҳини мачитга айлантирибдиларми-а? Бу тентаклик қайси аҳмоқтсан чиқибди-а?
Қайси аҳмоқдан бўларди, анави кўча-кўйда акиллаб юрган... муслим ва муслималардан чиқади-да.
Енди нима бўлади, раис бова?
Нима бўларди, энди... кечаю кундуз намоз ўкийдилар-да, қайта қуриш қўлидан келмагач... намоз ўқийдилар-да. Эл-юрт учун бирор нарса яратолмагач... беш вақти намоз ўқийдилар-да.
Есизгина кинотеатр-а? Яхши-яхшй кинолар қўйиб берарди. Контсертлар бўларди.
Енди кинони тушингда кўрасан. Ма, чойингдан босиб-босиб қуй. Аччиқ-аччиқ чой ҳовурини босди. Ўпкасини босди. Вужудини вазмин-вазмин этди. Аммо кўнгил хижиллиги босилмади. Кўнгил ғашлиги босилмади.
Лик этиб турди. Уст-бошини тузатди. Ташқари йўл олди. Изидан кампири эргашиб келди.
Ҳа, йўл бўлсин, раис бова? — деди.
Уёқ-буёқни айланиб, оёғимни ёйиб келай.
Бинойи қиласиз, раис бова, бинойи қиласиз. Кўнгилни чигили ёзилади-да.
Кампири шундай дея-дея, ичкариламоқчи бўлди. Яна-тағин ўйлаб қолди. Айтайми-айтмайми, демишдай, оғзини ушлаб ўйлади, чоли кетидан қараб ўйлади. Охири чоли кетидан айтди:
Ай, раис бова, йўл-юзда биров билан майда-чуйда гап қилиб юрманг?
Гап? — дея кетига қаради Ботир фирқа. — Гап-ку, гап... Шу қайта қурувчи демократларга... ўнгирим тегиб кетсин, шу ўнгиримни қирқиб-қирқиб ташлайман!
Бинойи қиласиз, раис бова, бинойи қиласиз.

41
У дарахт тагларидан юрди. Қўлларини орқасига қўйиб юрди.
Хиёбон айланди: скамейкаларда дам олиб-дам олиб айланди. Куз япрокдарини шитир-шитир босиб айланди. Япроқлар уст-бошларига тўкилиб-тўкилиб айланди. Дарахтларда гурр-гурр этмиш чумчуқлар галасини томоша этиб-етиб айланди. Ариқда тип-тиниқ куз сувларини кузатиб-кузатиб айланди.
Куз сувларини ёқалаб юрди-юрди — ўша Ҳамза кинотеатри олдидан чиқди.
Бир келган йўлига қаради, бир сувга қаради, бир кинотеатрга қаради. Чўнтагидан
қўлрўмолини олди. Скамейка устини артди. Қўлрўмолини қоқиб, жойига солди. Плаши
етакларини йиғиб, скамейкага ўтирди. Елкасидан нафас олди. Сувга тикилди. Сувда ўз аксини кўрди. Ўз аксига қараб ўтирди.
Бошлари узра хазон ёғди. Уст-боши узра хазон ёғди.
Сув юзини хазон ёпди. Сув юзида хазон қалқди.
Сув бўйида бир каптар бўқоқ шишириб... ғанимига яғрин берди.
Ҳаводан куз ҳиди анқиди. Ҳаводан хазон ҳиди анқиди.
Қишдан... чопар келди!
Дунё куз бўлди. Дунё хазон бўлди.
Ботир фирқани кўнгли... куздан-да куз бўлди. Ботир фирқани кўнгли... хазондан-да хазон
бўлди.
Кинотеатрга тикилди: ана, ўша... қўш тавақали, залворли дарвоза! Ана, ўша... нақшинкор эшик! Ана, ўша... жимжимадор дераза!
Кинотеатрдан бир тўда ёш-ёш... муслим йигитчалар чиқиб келди. Муслим йигитчалар бошида оппоқ-оппоқ такя бўлди. Елкаларида оппоқ-оппоқ желаклар бўлди. Муслим йигитчалар ерга қараб одимлади. Қироат билан одимлади. Шариат пешволарича одимлади. Муслимона-муслимона одимлади.
Муслим-муслим йигитчалар... демократларча одимлади. Қайта қурувчиларча одимлади.
Ботир фирқа тағин сувга тикилиб қолди. Ҳадеб ўтириши жонига тегди. Жойидан оҳиста қўзғолди.
Бу вақт... қуёшдан нур кетди. Ёруғдан қувват кетди. Оқликдан ранг кетди.
Оппоқ олам доғланди-доғланди... Оқшом дегич ранг кириб келди.
Ботир фирқа намозхонларга халақит бермаслик учун — кинотеатр орқа тарафидан келди.
Кинотеатр деворларига бош-адоқ қаради. Синчиклаб-синчиклаб қаради.
Кинотеатр бурчагига бориб турди. Деворга ўнг кафтини қўйди. Деворни силаб-силаб олди.
Гўдак пешонасини силамишдай... девор бетини силади. Девордан кафт олмай — кинотеатр
ёқалаб юрди.
Кафтлари девордан майда кесакларни уматиб туширди. Хасларни учириб туширди. Қумларни кўчириб туширди.
Девор кафтларига ғадир-будур ботди. Девор кафтларини тирналади. Девор кафтларини қитиқлади. Айни вақтда кафтлари... девордан ҳузур олди. Девордан завқ олди. Девордан роҳат олди. Кафтлари ушбу завқ-шавқни... кўнглига узатди. Кафтлари ушбу ҳузур-ҳаловатни... кўнглига такдим этди.
Ботир фирқа энтикди. Ботир фирқа орзиқди. Ботир фирқа мисоли... каптар бўлиб учди!
Каптар мисол... девор бошида оёқ илди. Девордан кафтини олди. Кафтини кафтига уриб қоқди.
Пуфлаб-пуфлаб қоқди.
Ботир фирқа кафтларига қараб-қараб... кулимсиди. Деворга қараб-қараб... кулимсиди.
—    Ана, бизни кинотеатримиз, ана! — деди.
Ботир фирқа кинотеатр син-симбатига назар солиб... кулимсиди.
—    Ҳар бир маконда.. бизни қадамимиз бор! — деди. — Ҳар бир иморатда... бизни қўлимиз бор!
Ўзи ғишт қўйган жойни ўйлади. Шу жой қаерда эди, дея одимлади. Девор ёқалаб одимлади. Хомчўтлаб-хомчўтлаб одимлади.
—    Мана шу ерда эди, мана... — деди.
Ана шу жойга эгилди. Ана шу жой деворини сийпади. Ана шу жой пойдеворини силади. Йўлдош Охунбобоев биринчи ғиштни қўйиб эди. Мен эса... иккинчи ғиштни қўйиб эдим!
—    деди.
Шу вақт иккита ёш-ёш муслим кинотеатрга келди. Олдинма-кетин ўтди. Девор тагида эгилиб турмиш одамни кўрди.
Анави мўмин банда ким бўлди? — деди бир муслим.
Оти нима эди. Қизил, Қизил! — деди иккинчи муслим.
Астағфурулло, Кизил бундай табаррук даргоҳда нима килиб юрибди, тақсир?
Ким билади, балким намоз ўқимоқни ихтиёр этгандир?
Астағфурулло, Кизил намоз ўқийдими? Қизил кофирдан баттар-ку? Ўз оти ўзи билан Қизил-ку? Қайдам, даргоҳга... учирмоқчидир.
Унчалик эмасдир, тақсир.
Кизиллардан келади, тақсир. Қизиллардан ҳар бало келади. Улардан хонақоҳ деворига... чуриллатиш келади! Бориб, ҳайдаб юборингиз!
Ёши улуғ одам, яхши эмас. Ичкари кириб, мўйсафидларга айтамиз, мўйсафидлар гаплашиб қўяди. Қани, кирсинлар, тақсир!
Вақт шом еди.
Ботир фирқани кўнгли... шомдан-да шом бўлди. Ботир фирқани кўнгли... шомдан-да маъюс бўлди, шомдан-да мунгли бўлди.
Жувонмарг бўлгур муслимлар! — деди Ботир фирқа. — Ҳа, биз Қизилмиз, Қизил! Аммо-лекин биз Қизил бўлиб, яратдик! Биз Қизил бўлиб, қурдик! Бу муслимлар оппоқ қайта қурувчи бўлиб... нимани яратди? Бу муслимлар оппоқ демократ бўлиб... нимани қурди? Ҳа, биз Қизил Байроқ остида меҳнат қилдик. Аммо-лекин меҳнат қилдик! Бу муслимларни қўлидан беш вақти намоз ўқишдан бошқа иш келмайди. Бу муслимлар беш вақги намоздан бошқа нимани билмайди. Майли, менга деса,.. оқ бўл, кўк бўл. Лекин ярат, қур! Майли, менга деса, қора бўл, сариқ бўл, пистоқи бўл. Лекин ярат, қур! Майли, шу муслимларчалик ҳам борайлик. Мана, мана шу иморат. Шу иморатни биз қуриб эдик. Хўш, шу иморатни қайси жойи Совет? Қайси жойи Қизил? Шу иморатни қайси жойи коммунистик? Бир сўз билан айтсак, иморатни қайси жойи зиён-заҳмат? Ҳе, сендай қайта қурувчи муслимларни... Ботир фирқа катта йўлга қараб юрди. Юрди-юрди — кетига бурилиб қаради. Кинотеатрга бош-адоқ разм солди.
Биринчи ғиштини Йўлдош Охунбобоев қўйиб эди, — деди. — Иккинчи ғиштини... мен қўйиб эдим, мен!

42
Ўзбек хотин-қизларини... хотин-қизлар мажлисига олиб келиш азоб эди! Ўзбек хотин-қизларини бир жойга тўплаш қийин эди. Ўзбек хотин-қизларини уйидан кўчага чиқаришни ўзи... катта гап эди!
Биров — касал дер эди. Биров — қозон-тобоғини важ этар эди. Биров — эркагим жавоб бермайди, дер эди.
Шунда, эркакларни чақириб жавоб сўралар эди. Шунда-да жавоб бермагичлар бўлар эди. Ана шунда, Ботир фирқа эркакларни мажлисларда муҳокамага қўяр эди.
—    Сен феодалсан, феодал! — дер эди. — Сен совет хотин-қизларига бойларча муносабатда бўласан!
Ботир фирқа хотин-қизларни... хотин-қизлар йиғилишига олиб    келмай, мактабдан ўқувчи
қизларни чақирар эди. Ўқувчи қизларни қатор ўтирғизиб қўйиб, тумандан келмиш вакилага тавсия этар эди:
—    Мана, фаол хотин-қизларимиз! — дер эди. Бугун — қайта қуриш даврида...
Ботир фирқа 8 март байрамини кўп кўриб эди. 8 март маросимларини ўзи ташкил этиб эди. Аммо... бугунгидай 8 март байрамини кўрмаб эди!
Бу нима — халқ сайлими? Хотин-қизлар гап-гаштагими? Хотин-қизлар қурултойими? Барчаси деса-да бўлади!
«Ана буни демократия деса бўлади! — дея ўйлади Ботир фирқа. — Ана, қайта қуриш шарофати, ана!»
Одатича, сарой бир бурчидан жой олди. Теварак-бошдагилар билан бош ирғаб салом-алик
етди.
«Совет ҳукумати... етмиш йилда етолмаган ютуққа, қайта қуришни дастлабки кунларидаёқ... етдилар! — дея фикрлади Ботир фирқа. — Ҳа, жамият қайта қуриляпти. Янги ҳаёт бошланяпти. Ҳа, ўзбек хотин-қизлари қайта ҳаёт қуряпти. Бу таҳсинга лойиқ. Ана буни қайта қуриш деса бўлади».
Хотин-қизлар бири қўйиб, бири минбар кўтарилди. Бирови Оролни ҳимоя этди. Бирови табиатни муҳофаза этди. Бирови атроф-муҳитни ифлосланишига қарши нутқ сўзлади. Бирови алюмин заводига қарши бонг урди.
«Мана шулар... қозон-тобоғидан бери келмас эди, — деди Ботир фирқа. — Ана энди... ўс, ўзбек хотин-қизлари, ўс! Олға, ўзбек хотин-қизлари, олға! Барчаси... Улуғ Октябр сотсиалистик револютсияси туфайли. Барчаси... совет тузуми туфайли». 8 март йиғилишини бошқариб борувчи айтди:
—    Енди сўз, оташнафас қайта қурувчимиз, демократия байроғини боши узра кўтариб юрувчимиз... Дилбар Мирзахўжа қизига!
Баланд пештоқли дераза остидан оппоқ бир нарса қимирлади. Оппоқ нарса... бош-адоқ
оппоқ бўлди. Бош-адоқ оппоқ матога бурканмиш бўлди.
Оппоқ нарсани... боши қаерда, билиб бўлмади. Юзи қаерда, билиб бўлмади. Елкаси
қаерда, билиб бўлмади. Оёқ-қўли қаерда, билиб бўлмади.
Оппоқ нарса минбар сари қимирлаб борди. Ҳа-ҳа, қимирлаб борди!
Оппоқ нарса қимирлади-қимирлади — минбарга чиқиб борди. Йиғилганлар сари юзланди.
Ботир фирқа ана шунда оппоқ нарсани бет-бошини кўрди: кулчадай бир юз бўлди,
қорамағиз бир юз бўлди.
Кулча юз халойиққа тик қарамади. Халойиқдан нигохини бекитди. Қўлидаги қоғоздан кўз олмади.
Ботир фирқа оппоқ нарсага тигашди-тикилди — ким эканини билмади. Теварак-бошдан сўрай деди — аёл кишини суриштиришдан орланди.
«Ия, бу отинбиби ким бўлди? — деди Ботир фирқа. — Бундай отинбибилар йўқ эди-ку? Бундай оппоқ кийим-бош кийиш йўқ эди-ку? Ё шундай оқ кийим-бош мода бўлдими?»
Оппоқ нарсани лаблари... булк-булк этди. Афтидан, оппоқ нарса... калима ўқиди. Кулча юзларига фотиҳа тортди. Олдин ўнг тарафига туф-туф-туф этди. Кейин чап тарафига туф-туф-туф
етди.
Ботир фирқа минбар кўрди — бундай минбар кўрмади. Нотиқ кўрди — бундай нотикни кўрмади.
«Чиндан-да, бош-адоқ оппоқ кийиниш... мода бўлдимикин-а?»
Ботир фирқа шу хаёлда сарой аланглади. Чиндан-да, саройда оппоқ матога бурканган хотин-қизлар мўл бўлди. Ҳар учта хотин-қизни биттаси оппоқ матога ўралган эди. «Ҳа-а, буям яхши, — деди Ботир фирқа. — Оқлик — эзгулик!» Оппоқ нарса тағин теварак-бошига туф-туф, этди. Ёнбошларига туф-туф этди. Кейин, нутқини бошлади:
—    Бисмиллохир рахмонир роҳийм. Расулуллоҳ саллоллоҳу алайҳи ва саллам ансорларига
иймондан ўгит бериб, ҳаё иймондандур, дейдилар   
Ботир фирқа ана шунда оппоқ нарсани таниди. «Ия, бу Диля-ку, Диля! — деди. — Ўша ўзимизни Диля... »
Ботир фирқа оппоқ нарсани оғзидан кўз узмади. Кўзлари оппоқ нарсани оғзида бўлди, хаёллари оппоқ нарсани ўтмишида бўлди... Оппоқ нарса давоми этди:

—    Жаноб пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом
Қуръони карим муқаддас китобларининг йигирма тўртинчи сура, ўттиз биринчи оятларида шундай дейдилар: мўминаларга ҳам айтинг, кўзларини номаҳрам эркакларга тикишдан тўссинлар ва авратларини ҳаромдан сақласинлар! Ҳамда кўриниб тургандан бошқа зеб-зийнатларини, яъни, устларидаги либосларидан бошқа зеб-зийнатларини номаҳрамларга кўрсатмасинлар ва кўкракларини рўмоллари билан тўссинлар! Улар зеб-зийнатларини кўрсатмасинлар, магар эрларига ё оталарига, ё эрларининг оталарига, ё ўғилларига, ё эрларининг ўғилларига, ё ўзларининг оға-иниларига, ё ўзларининг оға-иниларига, ё оға-иниларининг ўғилларига, ё опа-сингилларининг ўғилларига, ё ўзлари каби аёлларга,   қўл остидаги чўриларга, ё аёллардан беҳожат бўлган, яъни жуда кеқсайиб қолган ёки ақлсиз-девона эркак хизматкор қулларга, ё аёлларнинг авратларидан хабардор бўлмаган гўдакларгагина кўрсатишлари жоиздир. Яна яширган зеб-зийнатлари билинсин учун оёкларини ерга урмасинлар! Барчаларингиз Оллоҳга тавба қилинглар, эй мўминлар! Шоядки, шунда нажот топсангизлар! Шундай экан, мен ожиза банда, шу ерда ўтирган барча мўмин-мусулмон мазлумаларга Муҳаммад, алайҳиссаломимиз ўгитларига амал қилиб, бошларига рўмол ёпинишларини сўрайман... Ана шунда Ботир фирқа бир қалқиб тушди. Теварак-бошига аланглади.
—    Ия-ия! — деди. — Бу нима деяпти?
Олд қаторда ўтирмиш бир аёл кетига бурилиб қаради.
—    Тўғри айтмоқда! — деди аёл. — Мусулмончиликка қайтиш вақти келди! Ботир фирқа тағин уёқ-буёғига аланглади. Бошқа бир гап кутди. Аммо шу гапни эшитолмади. Боиси, шу гапни айтажак зотни тополмади.
Иложсиз қолди. Бошини эгди. Тиззаларига тикилди. Оёқлари учига тикидди. Жойидан оҳиста қўзголди. Оҳиста ташқари йўл олди.
«Мусулмончиликка қайтиш вақти келди эмиш, — деди Ботир фирқа. — Шу вақтгача
қаерда эдинг? Шу вақтгача ким эдинг?»
Ботир фирқани қўллари белида бўлди, хаёллари аллақаёқларда бўлди...
«Бу жувон қайси бир эркакларни тиззасида ўтир-мади, — ўйлади Ботир фирқа. — Бу жувон
қайси бир эркакларни қучоғида ётмади».

43
Ботир фирқа хаёллар оғушида уйига кириб келди.
Уйида чалқанча ётиб ўйлади. Ёнбошлаб ётиб ўйлади:
«Булар ким бўлди, ўзи? Монах аёлларми? Монах аёллар ўрисларда бўлади-ку? Монах аёллар қоп-қора либосга бурканиб юради-ку? Булар оппоқ матога ўраниб, мажлисларда нутқ сўзлаяпти-ку. Барчаси мусулмон фарзанди-ку. АКШда ана шундай оппоқ либосга ўралган бир тўда бор. Отини ку-ку-лукс-клан дейди. Ку-ку-лукс-кланлар ҳамиша бошдан-оёқ оппоқ либосга бурканиб юради. Шу боис, ку-ку-лукс-кланларни кимлигини билиб бўлмайди. Ё булар ҳам ку-ку-лукс-клан бўлмоқчими?» Ботир фирқа ана шу ерда ўз фикридан қайтди.
«Ку-ку-лукс-кланлар АҚШда-ку? — дея мулоҳаза этди. — АҚШ капиталистик мамлакат-
ку? Йўқ, менинг кўрганларим совет хотин-қизлари, сотсиалистик хотин-қизлар! Масалага
партиявий ёндашиш керак, ўртоқ Эсонов, партиявий!»
Ботир фирқа ана шундай мулоҳазага боргани учун... ўзини-ўзи айблади.
«Падарлаънат, мегажин! — дея сўкинди Ботир фирқа. — Ўзи, булар нима қилмоқчи? Узбек
хотин-қизлари йигирманчи аср... бошига қайтмоқчими? Феодализмга... феодализмга
қайтмоқчими? Қайси мақсад билан феодализмга қайтмоқчи? Мусулмончиликками?
Ескича урф-одатгами? Иффатгами? Ўзбек хотин-қизлари... феодализмда шунчалар мусулмон эдими? Ўзбек хотин-қизлари феодализмда шунчалар... иффатли муслима эдими? Ўзбек хотин-қизлари феодализмда шунчалар... ҳур-еркин эдими?» Ботир фирқа... ғоясиз хаёлларга бормаслик учун токчадан «КПСС программаси»ни олди. Ёнига қўйди. КПСС программасига қараб-қараб овқат еди. КПСС программасига қараб-қараб чой ичди.
Кампири Ботир фирқани бу қилиғидан ҳайрон бўлмади. Аксинча, Ботир фирқани қўнглини олиш йўлини қилди: КПСС программасини силаб-силаб қўйди.
—    Хўп бинойи қиласиз, раис бова, — деди кампири. — Қайта мутолаа илмни онаси, илмгинани онаси!
Ботир фирқа маъқуллаб бош ирғади. Барибир, оппоқ нарсалар хаёлидан кетмади. «Агар феодализм замонида бўлса эди, Дилядай аёллар... бирор бойни ё ўнинчи, ё ўн бешинчи хотини бўлар эди, — деди Ботир фирқа. — Дилялар феодализмда қаерда ишлар эди? Бу ҳоли билан... ҳеч қаерга сиғмас эди! Қайси бир бойни кир-чирини ювиб кун кўрар эди. Оёғи бузуқлар... феодализмга-да сиғмайди! Бундайлар қайси бир... фоҳишахоналарда жон сақлар эди».
Ғанимат ғарники, дейдилар, — деди Ботир фирқа.
Лаббай?
Ғар қариса отин бўлади!
КПСС программаси устида ундай деманг, раис бова.
Ботир" фирқа хиёл бўлса-да, ўзини тийди. КПСС программасига қараб-қараб бош ирғади:
—    Чин айтасан, кампир, партиявий фикрлаш керак, партиявий, — деди.
Ботир фирқа кампирига 8 март йиғилишини айтиб берди. Оппоқ-оппоқ нарсаларни айтиб берди.
—    Кошки, одамлар уларни кимлигини билмаса, — деди Ботир фирқа. — Кайси юз билан тоат-ибодат қилади? Одамда бет бўлса! Ор-номус бўлса! Ғар қариса отин бўлиб... Қуръондан сабоқ бериб ўтирибди. Олатларингизни ювинг, дейди! Ҳе, олатинг бошингдан қолсин! Олатингга... куйдирги чиқсин!
Ботир фирқа оппоқ нарсаларни... чапарасталаб сўкмокчи бўлди. Яна-тағин... КПСС программасини юз-хотир этди!

44
Лик этиб қўзғолди.
Ҳовли айланди: дарахтларни ушлаб-ушлаб айланди. Дарахт учларига қараб-қараб айланди. Ер тупуриб-ер тупуриб айланди.
«Намоз ўқиш учун торгина бурчак керак. Хилватгина бурчак керак, — деди Ботир фирқа. — Намоз бир метрча жойда ўқилади. Ҳа, йиқилиб-туриш учун бир метргина ер керак. Беш-олти минутгина вақг керак. Ахир, совет давридаям тор бурчаклар бор эди-ку? Совет давридаям беш-олти минутлик вақт бор эди-ку? Нега булар совет даврида намоз ўқимади? Чин, коммунистик партия намозга қарши эди. Аммо-лекин КПСС шу намоз ўқимасин дея... деразангдан мўралаб турмаган эди-ку? КПСС шу ётиб-турмасин дея... оёқ-қўлингни ушлаб турмаган эди-ку? КПСС шу намоз вақтини билолмай қолсин дея... билагингдаги соатингни олиб қўймаган эди-ку? Намоз ўқиш учун... таҳорат олиш лозим бўлади. Ахир, КПСС таҳоратхонанг тирқишидан мўралаб турмаган эди-ку, шу таҳорат олмасин, дея? Таҳорат — ювиниб-чайиниш демак, ҳалолланиб-покланиш, демак. Ахир КПСС таҳоратхонангга кириб келиб... пок-ҳалол бўлма, дея, зуғум этиб турмаган эди-ку?
Чин, совет тузумини қусурлари кўп эди. Чин, совет тузуми кўп нарсаларга қарши эди.
Аммо-лекин инсон таҳоратига қарши эмас эди! Унда, нега булар бирдан... шариатпеша бўлиб қолди? Бирдан... намозхон бўлиб қолди? Бирдан... муслим ва муслималар бўлиб қолди?
Бир улуғ зот шу ҳақда зўр гап айтиб эди. Бу зот Камол Отатурк эдими ё Лев Толстой эдими? Ким бўлса-да, хўп айтиб эди. Ана шу доно гапни даври келди: бечора дин... ғар-ўғрилар учун қалқон бўлади. Бечора дин... мараз-муттаҳамлар учун қалқон бўлади. Бечора дин... аблаҳлар учун қалқон бўлади. Дин, балога қолган дин! Ишдан ҳайдалган ожиз банда — ўзини шариатга уради. Иш тополмаган қўли калта — художўй бўлади. Қўлидан фойдали иш келмаса — намозхон бўлади. Егани нон тополмай қолса — қўлига тасбеҳ олади. Борадиган жой тополмай қолса — мачитга боради. Юрар йўлини билмай қолса — шариат йўлидан юради. Муслим бўлади! Муслима бўлади! Бечора худо, бечорагина худо! Бечора пайғамбар, бечорагина пайғамбар! Чин, одам ўз динидан ташқарида яшай олмайди. Одамни одам этиб турувчи-да динидир. Одам қиёфасига солувчи-да диний мазҳабидир.
Мана, ХХ аср тамом бўляпти. ХХ аср якунланяпти. Ана шундай кунда... манавиларни ишини! Шундай тараққиёт кунида манавиларни қилиғини!»
Ботир фирқани хаёллари ўтмишларга учди. Оёқлари заминда бўлди. Хаёллари кечмишда
бўлди...
«Совет тузуми ўзбек хотин-қизларига нима каромат кўрсатди? — деди Ботир фирқа. — Совет тузуми ўзбек хотин-қизларига бешта каромат кўрсатди. Каромат деса дегулик! Ўзи, совет тузумидан олдин ўзбек хотин-қизлари бор эдими? Бор бўлса... оти... ожиза эди! Оти... тавқи лаънат эди! Совет тузуми уларга ном берди: ўзбек хотин-кизлари! Улар ана шу ном билан... инсон саналди. Ана шу ном билан ижтимоий-сиёсий куч бўлди. Ана шу ном билан маданий-маънавий қудрат касб этди. Бу — совет тузумини биринчи каромати бўлди.
Совет тузумини иккинчи каромати — совет тузуми ўзбек хотин-қизларига... паранжи-чиммат ташлаттирди! Ўзбек хотин-қизлари халтага ўроғлик... булбул эди. Ўзбек хотин-қизлари енг ичидаги... бедана эди. Узбек хотин-қизлари юзига парда тортиғлик... ойна эди. Совет тузумини учинчи каромати — совет тузуми ўзбек хотин-қизларини... хат-саводли этди! Чин, эскича мактаб-мадраса бор эди. Аммо-лекин мактаб-мадрасаларда фақат... ўғил болалар ўқитилар эди. Ўқиш заифалар учун... гуноҳ эди! Совет тузуми ана шу гуноҳни... бекор этди!
Совет тузумини тўртинчи каромати — совет тузуми ўзбек хотин-қизларини... никоҳдан ўтказди! Чин, эскида ҳам никоҳ бор эди. Аммо-лекин эски никоҳ... Эски никоҳ хотин-қизлар ҳақ-ҳуқуқи билан ҳисоблашмади. Совет тузуми ўзбек хотин-қизларини... ЗАГСдан
ўтказди!
Совет тузумини бешинчи кароматини... тан олиш лозим! Совет тузуми ана шу бешинчи кароматда... қош қўяман, деб, кўз чиқариб қўйди! Чин, совет тузумини мақсади — ўзбек хотин-қизларини эркаклар билан тенг ҳуқуқли этиш эди. Чин, тенг ҳуқуқли этди. Аёллар билан эркакларни тенгма-тенг кўрди. Аммо-лекин аёл билан эркакни бир қолипга солди. Аёл ким, эркак ким — билиб бўлмай қолди. Ўзбек хотин-қизларига... булдозер ҳайдаттирди, трактор ҳайдаттирди!»
 



Сайт янгиликлари

Кўп ўқилган

Сайт бўлимлари

Адабиёт бўстони