Ўша ҳовли. Орадан икки кун ўтган. Аломат каравотда ўтирибди. Қўчқор тоғорада буғи чиқиб турган қайноқ сув олиб селиб, унинг қаршисига қўяди. Аломатнинг қўлларини кафт-мри орасига олиб бирпас тикилиб туради, юзига босади. «Сенин секингина қайноқ сувга ботиради. Кутади. Ўрнидан туриб, айвон шипидаги қизил микросхемани олади. Бирпас ўйланиб туриб, эҳтиёткорлмк ва ҳадик билан роботга ўрнатади. Аломат худди уйқудан уйғонгандек ажабланиб атрофни сузатади, Қўчқорга бош-оёқ разм солади.
АЛОМАТ (бир Қўчқорга, бир тоғорадаги сувга қараб) Қўчқор ака?
ҚЎЧҚОР (узрли). Шу, десангиз, қўлингиз жа муздай-да... юзимни силаганингизда темирга ўхшаб кетади... (Унинг қўлини юзига босиб кўради.) Ҳали бор... (Яна тоғорага тиқиб қўя-ди.) Хафа бўлманг-у, Аломатхон, шу, Қумрининг қўллари қадоқ босиб, ёрилиб кетган бўлсаям бир нимаси бор эди-да... Ўша нима экан-а? Бўлмасам, бармоқларини кўсак тилиб, ғадир-будир қилиб ташлаган. Қўлидан, десангиз, кир совун аралаш таппи ҳиди келади. (Хўрсиниб.) Лекин нимасидир бор эди... Кейин, кўзингиз ҳам ғалати. Йўқ, узоқдан қарасам дуруст, яқинингизга келсам, шишага ўхшайдими-ей...
АЛОМАТ. Кварц.
ҚЎЧҚОР. Нима-арц?
АЛОМАТ. Кварц. Кварцдан ясалган.
ҚЎЧҚОР. Ҳа-а... Шишанинг бир тури-да, а? Жа совуқ нарса бўларкан лекин. Биласизми, кўнглингизга олманг-у, Қумри билан-чи, жим ўтириб ҳам гаплашаверардик. Ичимиз-да-да... Нима деятганини кўзидан билардим. Уям шундоқ қарарди-ю, ичимдагини топарди, қурғур...
АЛОМАТ. Мен мақсадингизни, хоҳиш-истагингизни кўзингизга қараб билолмайман. Ташқи олам билан фақат манусоник методда алоқа қиламан.
ҚЎЧҚОР. Нима-сўник?
АЛОМАТ. Манусоник. Табиатдаги барча тирик мавжудот, шунингдек, одам ҳам ўзидан электромагнит тўлқинлари тарқатади.
ҚЎЧҚОР. Мен ҳамми?
АЛОМАТ. Сиз ҳам.
ҚЎЧҚОР. Қумри бўлса, «сиздан фақат солярка ҳиди таралади», дерди... Қаранг, гапи ёлғон экан-да, а?
АЛОМАТ. Сиздан тарқалаётган электромагнит тўлқинларини қабул қиламан ва шунга кўра нима зарур бўлса, ўша ишни бажараман.
ҚЎЧҚОР (тушунишга ҳаракат қилиб). Демак, биз ўзимиз-дан элктромагнит тўлқини чиқарамиз, сиз уни қабул қиласиз. Ие, бундан чиқди, сиз келгунингизгача бекордан-бекорга электромагнит тўлқини чиқариб ётган эканмиз-да, а? Уни ҳеч ким қабул қилмаса...
АЛОМАТ. Мана, масалан, икки кундан бери ишингизга овқат олиб бораман-а? Ҳеч маҳал, қайси бригадада ёки қайси қартада ишлаётганингизни сўраганманми?
ҚЎЧҚОР. Йўқ...
АЛОМАТ. Овқатни оламан-у, тўппа-тўғри топиб бора-вераман. Электромагнит тўлқинлари менга йўл кўрсатади.
ҚЎЧҚОР (хўрсиниб). Қумри ҳам адашмай топиб борар-ди... Унга нима йўл кўрсатар экан-а? ёки, дейлик, ҳар куни кўчамиздан қанча-қанча трактор ўтади. Болаларим бўлса менинг тракторимни овозидан таниб, югуриб чиқишади... Бўлмасам, унча-мунча уста механик ҳам тракторларни овозидан ажратолмайди... (Ўкинч билан.) Э худо мен тушунмайдиган жумбоқларинг мунча кўпа...
АЛОМАТ. Тушунмаган нарсаларингизни сўранг, бажони-дил жавоб бераман.
ҚЎЧҚОР. Мана, дейлик, мен нимадандир хурсанд бўлдим-а? Сиз ҳам менга қўшилиб севинасизми?
АЛОМАТ. Йўқ, мен унда хотиржам бўламан. Негаки, соғ-саломатсиз, қорнингиз тўқ, ҳеч нима безовта қилмаяпти — демак, ҳаммаси жойида.
ҚЎЧҚОР (руҳи тушиб). Ҳа... (Умидвор.) Хўп, хафа бўлсам-чи? Ундаям барибирми?
АЛОМАТ. Барибир эмас. Сиз хафа бўлган нарсанинг сабабини топиб, бартараф қиламан.
ҚЎЧҚОР. Э-э, унда сиз ҳам ўзимизнинг раҳбарларга ўхшаган гап экансиз-да. Бир иш билан борсанг, на дардингга шерик бўлади, на хурсандчилигингга. Номи «маҳаллий ҳокимият» бўлгани билан, билмайман, нариги маҳаллага қарай-дими... (Бирдан.) Аломатхон, сиз йиғлай оласизми?
АЛОМАТ. Йўқ.
ҚЎЧҚОР. Аёл кишининг ҳар замонда йиғлаб тургани яхши. Енгил тортади. Эркакнинг йўриғи бошқа — уят бўлади. Мана, мен сира йиғламаганман. (Уйчан.) Лекин, уят бўлмаганида йиғлардим...
АЛОМАТ. Уят бўлмайди, йиғлайверинг.
ҚЎЧҚОР (хижолатли). Э, қўйсангиз-чи, қизиқмисиз...
АЛОМАТ. Рост, уят бўлмайди, чунки мен уятни тушунмайман. Электромагнит тўлқинлари бўлса бошқа гап. Мана, ҳозир сиз йиғига эҳтиёж сезяпсиз — буни тушунаман. Бемалол йиғлайверинг, Қўчқор ака. Мен роботман-ку, темирдан ҳам уяладими одам?
ҚЎЧҚОР (ҳайрон). Ие... Нима деб йиғлайман?
АЛОМАТ. Хоҳласангиз нима деб йиғлашингизни ёзиб бераман.
ҚЎЧҚОР. Йўғ-э, энди йиғлашниям қоғозга қараб йиғласак уят бўлар?..
АЛОМАТ. Мен одамлар ҳақида бошқача тасаввурда эдим. Уларнинг эрки қўлида, нимани хоҳласа шуни қилолади, деб ўйлардим. Наҳотки хўлосаларим нотўғри бўлса?
ҚЎЧҚОР. Ҳалиям эркимиз қўлимизда.
АЛОМАТ. Нега бўлмаса йиғлолмаяпсиз?
ҚЎЧҚОР. Энди, Аломатхон, дабдурустдан қийин-да. Бир сабаб бўлмаса...
АЛОМАТ. Сабаб топамиз.
ҚЎЧҚОР. Қандай қилиб?
АЛОМАТ. Гипноз қилиб.
ҚЎЧҚОР. Нима-пноз?
АЛОМАТ. Гипноз. Қоида бўйича, гипноз фақат ёлғондан иборат бўлади. Масалан, тиши оғриб турган одамга, «тишингиз оғримаяпти» деб ёлғон гапирилади.
ҚЎЧҚОР. Йўқ, мен ёлғон гапга йиғламайман.
АЛОМАТ. Ахир, ёлғон худди ростдай қилиб гапирилади-да! Ҳамма ишонади, ҳатто гапираётган одамнинг ўзи ҳам! Қани, мундоқ ўтиринг-чи. Бошладик. Кўзимга қаранг... Бўша-шинг... Ғўдайманг, бўшашинг, деяпман. Яхши...
ҚЎЧҚОР. Қўйинг, нима кераги бор, барибир йиғламай-ман...
АЛОМАТ. Йиғлайсиз... (Қўлларини унинг боши узра ҳаракатлантириб.) Йиғлайсиз... Чунки, жуда эзилгансиз... Юрагин-гизга қил ҳам сиғмайди... Ич-ичингиздан бир нима тошиб келяпти... Ҳеч кимнинг раҳми келмайди, биров дардингизга шерик ҳам бўлмайди... Ўз ёғингизга ўзингиз қовурилиб яшаяпсиз... Афт-ангорингизга бир қаранг, қирққа кирган қир-чиллама йигитсиз-у, кўрган одам сизни элликдан ошган, деб ўйлайди. Қуриб-қақшаб боряпсиз... Эсингизни танибсизки, тинмай меҳнат қиласиз, лекин ҳеч бирингиз икки бўлмайди. Рўзғор, бола-чақа ташвиши, дейсиз, афсуски, бу ташвишлар-нинг чеки йўқ. Эрталабдан-кечгача чумолидай ғимир-ғимир қиласиз-у, роҳатини кўрмайсиз. «Пахтакорман» деб кўкрагин-гизга муштлайсиз-у, кўрпангизга пахта тополмайсиз! Кийиб олган кийимингизни қаранг, енгил саноат етиштираётган ҳамма брак маҳсулот сиз ва сизга ўхшаганларга насиб қилади. Манави нима? Шу иссиқда ким нейлон кўйлак кияди?
ҚЎЧҚОР. Магазинга келган экан, арзонгина деб...
АЛОМАТ. Ўзингизга бир ташқаридан қаранг, қайси замонда яшаяпсиз? Кимга ўхшайсиз? Оёғингизга илиб олган калишингиз қаердан чиққан? Янгийўлданми, Тошкентданми?
ҚЎЧҚОР (оёғини тортиб). Калишмас, патинка...
АЛОМАТ. Бу дунёга келиб нима кўрдингиз, Қўчқор ака? «Икки марта Тошкентга борганман» деб мақтанасиз, одамлар «Оқ денгизу Қора денгиз» қилиб юришибди! «Ҳа энди, улар бошқача одамларда» дейсиз. Қанақа, бошқача? Нимаси бошқача? Наҳотки, оддийгина инсоний ғурур бўлмаса?! Шу даражага етгансизки, бора-бора ундайларга ҳавас ҳам қилмай қўйгансиз! Ҳавас қилавериб, орзу қилавериб чарчагансиз, ҳолдан тойгансиз!
ҚЎЧҚОР. Нима қипти, эл қатори яшаяпмиз...
АЛОМАТ. Шундай деб ўзингизни овутасиз. Қадр-қиммат-чи? Мен одам эмасман, лекин шуларни ўйлайвериб-ўйлайвериб, ичимдаги мурватларим қизиб кетяпти! Менчалик ҳам эмасмисиз, Қўчқор ака?! Бирон тирик жон сиз билан ҳисоблашадими? Бировга гапингиз ўтадими? «Шудгорни бошла» деса бошлайверасиз, «ҳали ер қуримаган, лой-ку» деёлмайсиз! Тўй-маъракаларда пойгакда ўтирасиз! «Улуғларга» тайёрланган дастурхонга яқинлашолмайсиз! Жойингизни билиб ўтиришга мажбурсиз, чунки «меҳнаткаш» деган мансаб билан тўрга чиқолмаслигингизни яхши биласиз! Шляпа кийиб, галстук таққан кетмондаста ҳам сизни ҳақоратлаши, таҳқирлаши мумкин! Алам қилмайдими?
ҚЎЧҚОР. Ҳа энди, раҳбар бўлганидан кейин койийди-да...
АЛОМАТ. Байрам кунлари райондаги намойишдан байроқча кўтариб ўтганингизга хурсанд бўлиб юраверасиз! Мажлисларда қўл кўтаришу чапак чалишни биласиз, бошқа ҳеч балони ҳал қилмайсиз! Кўпинча ўша мажлисда нима ҳал бўлаётганини ҳам тушунмайсиз!
ҚЎЧҚОР (таъсирланиб). Гапингиз нотўғри, Аломатхон... «Ҳурмат тахтаси»да суратимиз турибди...
АЛОМАТ. Энди бор умидингиз болаларингиздан, уларни ўқитиб «катта одам» қилмоқчисиз. Лекин уларингиздан «катта одам» чиқмайди. Қишин-ёзин даладан бери келмайдиган чаласавод болалардан ҳеч бало чиқмаслигини биласиз. Фарзандларингизнинг ўзингизга ўхшамаслигини истайсиз, демак, ўзингизнинг кимлигингизни ҳам биласиз! Ақлингиз етади! Лекин яна «кўпга келган тўй» деб юраверасиз! Ахир, умр ўтиб кетяпти-ку, Қўчқор ака!
ҚЎЧҚОР (Кўнгли тўлиб). Барибир йиғламайман!.. Яхши яшаяпмиз, билдингизми!..
АЛОМАТ. Йиғлайсиз... Ана, кўнглингиз тўлиб турибди... Лабингизни тишламанг, Қўчқор ака, фойдаси йўқ. Ахир, ёш кўздан чиқади, оғизданмас...
ҚЎЧҚОР (йиғлагудек бўлиб). Биров сизга ҳаётидан нолияптими?!
АЛОМАТ. Ҳамма гап шунда-да — нолимайсиз. Кўникиб кетгансиз. Яралар тошга айланган — оғриқ сезмайди. Дод солиб бақириш-ку қўлингиздан келмас, ҳеч қурса инграб қўйишга ҳам қодир эмасмисиз, Қўчқор ака? «Ҳаёт деганлари шунақа бўлар экан» деб умрингизни ўтказяпсиз. Қалбингизнинг унут бўлиб кетган, ўзингиз ҳам билмайдиган аллақайси бурчакларида милтиллаётган ушоққина норозиликдан қўрқа-сиз, уяласиз, уни сезмасликка оласиз! Тўғри, қадр-қимматингиз ошкора ҳақоратланганида ўша милтиллаётган чўғ аланга олгандай бўлади ва сиз уни ароқ билан ўчиришга уринасиз. Дунёга ширакайф кўзлар билан қараб таскин топасиз, бир қадар юпанасиз ҳам. Лекин эртаси куни кайфингиз тарқаб, дунё яна асл ҳолига қайтади! Шунда ўзингизни қўярга жой тополмайсиз, ҳадсиз-ҳудудсиз оламда муштдеккина жуссангизни қўйгани жой йўқ! Сўнг йиғламоқдан ўзга чорангиз қолмайди ва ўксиб-ўксиб йиғлайсиз...
ҚЎЧҚОР (Кўзларида ёш ўйнаб). Ёл-ғо-он!.. Мен ҳеч қачон йиғламаганман!..
АЛОМАТ. Йиғлагансиз. Фақат кўзингизнинг нариги томони билан йиғлагансиз. Кўз ёшларингиз ташқарига эмас, ичингизга оққан. Мана, менинг ичим тўла темир-терсак, сизнинг вужудингиз эса фақат ва фақат кўз ёшидан иборат. Лим-лим ёш...
ҚЎЧҚОР (барапла йиғлаб юборади, сапчиб туриб оёғи остидаги қутини зарб билан тепади). Э, падарига лаънат ҳаммасининг!!!
АЛОМАТ. Нега унақа қиляпсиз, Қўчқор ака Ахир, бу шунчаки гипноз-ку.
ҚЎЧҚОР. Э, гипнозингизнинг ҳам падарига минг лаънат! (Ёш боладай ғингшиб йиғлайди. Аломатнинг елкасидаги қизил микросхемани олади-да, боши узра бир-икки айлантириб, кўча томонга отиб юборади.) Бозортой!.. Ҳў, Бозортой! Бир қараб юбор, жўра, икки оғизгина гапим бор!.. Бозортой, жон дўстим, бир қарагин!.. Сенга айтмасам кимга айтаман, Бозортой!..
ШАРОФАТ (девор оша мўралаб). Бозорвой акам икки қопгина бақлажон олиб, бозорга кетувдилар. Нима эди?
ҚЎЧҚОР (йиғлаганича). Зерикиб кетдим!.. Қартасини олиб чиқса, бир-икки қўл «дуррак» ўйнамоқчи эдим...
ШАРОФАТ . Ҳа-а... Майли, келсалар айтиб қўяман. (Ғойиб бўлади.)
Қўчқор йиғлай-йиғлай Аломатга бошқа микросхема ўрнатади.
АЛОМАТ (куйлаб). «Яна ўйнайлик, яна куйлайлик, иқболимиз порлоқ экан, даврон сурайлик. Иқболимиз порлоқ экан, даврон сурайлик...» (Тўхтовсиз айта-веради.)
Қўчқор анча вақт ҳовли бўйлаб бемақсад санғиб юради. Аста-секин ўзи ҳам билмаган ҳолда уиинг йиғиси «Даврон сурайлик» ашуласи билан уйғунлашиб кетади.