АЛИ ибн УСМОН ЖУЛЛАБИЙ ҲУЖВИРИЙ

(ваф. 456/1064~464/1071)

Тўла номи: Абул Ҳасан Али ибн Усмон ибн Али Ғазнавий Жуллубий Ҳужвирий. Ғазна яқинидаги Ҳужвир қишлоғида туғилган, Жуллабда яшаган.

“Нафаҳот ул-yнс”, “Сафинат ул-авлиё”, “Риёз ул-авлиё”, “Калимат ут-табъ” асарларида маълумот бор.

Устозлари: Абул Фазл Муҳаммад ибн Ҳасан Хутталий, Абу Аббос Аҳмад ибн Муҳаммад Ашканий, Абул Қосим Гургоний, Хожа Музаффар.

«Кашфу-л-маҳжуб» (“Қалб сирларининг кашф этилиши”) асарида унинг ўзи қуйидаги асарлар битгани қайд этади: “Девон”, “Минхожу-д-дин» («Диннинг тўғри йўли”), “Асрору-л-хирақ ва-л-маъунат» (“Хирқа ва маъун сирлари”), “Китабу-л-фано ва бақо” (“Фано ва бақо китоби”), ”Китабу-л-баён ли аҳли-л-ъиййан” (“Баён этилган моҳият изоҳлари китоби”), “Баҳру-л-қулуб” (“Қалблар денгизи”), “Ал-риъййат ли ҳуқуқ Аллоҳ” (“Аллоҳ олдидаги фарзларни сақлаш”). Булардан ташқари номи айтилмай Мансур Халложнинг нақллари талқини ва Иймон ҳақидаги китоб муаллифи ҳамдир. Бу асарларнинг бирортаси сақланиб қолмаган.

Асарнинг тўла номи: “Кашфул маҳжуб ли арбобу-л-қулуб” (“Қалб сирларидан хабардорлар ҳижобларининг кашф этилиши”. Асар Лахўрда ҳужвирли дўсти Абу Саййид саволларига берилган жавоблар тариқасида ёзилган. Асарнинг мақсади, суфийларнинг нақлларини тўплаш (тасаввуф адабиёти анъанасига кўра) эмас, балки суфийлик назарияси ва амалиётини баён этишдан иборат. Рисоланинг 14-бобида 12 та суфийлик мактаби ҳақида маълумот берилган.

Ушбу асарга араб тилида ёзилган Абу Наср Саррож (ваф. 377 ҳ.)нинг “Китобу-л-лумаъ» (“Шуълалар ҳақида китоб”) рисоласи асос қилиб олинган.

“Кашфу-л-маҳжуб»нинг 24 боби “Ўнинчи ҳижоб: Калималарни аниқлаш ва истилоҳлар баёни”дан ва 25 бобдаги “Ўн биринчи ҳижоб”дан намуналар берилди

АЛИ ибн УСМОН ҲУЖВИРИЙ

“КАШФУ-Л-МАҲЖУБ”дан

24-боб. Ўнинчи ҳижобнинг очилиши:

тасаввуф тили ва истилоҳлари.

Ҳар бир машғулот ва ҳар бир касбнинг ўз сир-синоати, ўзига хос лаҳжаси - алоҳида сўзлари бўлади. Бу “махфий” тилни фақат ўша касб эгаларигина тушунадилар. Сўфийлар орасида ҳам шунадай сўзлар борки, уларнинг маъноси фақат уларнинг ўзларига аён, бу соҳадан бегоналар тушунмайдилар. Ана шундай сўзлардан баъзиларининг тасаввуфий маъноларини туштираман. Аввало, тасаввуфда қуйидаги жуфт сўзлар учрайди.

Ҳол билан вақт...

Тасаввуфда вақт сўзи, умуман, вақт, замон ўтишини эмас, балки тилагувчи (талаб), истаганини изловчи (мурид) учун ҳол вақти етганлигини билдиради. Бундай вақт келганида мурид ўтмишини ҳам, келажагини ҳам ўйламай қўяди, чунки Ҳаққа етишган ҳол келган вақтда мурид учун ўтган ҳаётнинг ҳам, келажакдаги ҳаётининг ҳам аҳамияти йўқолади.

Айтишларича, Жунайд (р.а.) саҳрода бораётиб, бир одам бир харобада, тиконли дарахт остида ўтирганини кўрибди. Унинг “бу ерда нима қилиб ўтирибсан? – деган саволига, дарвиш:

- Мен бу ерда йўқолган вақтимни излаяпман, - деди.

Жунайд (р.а.) ундан “Қачондан буён бу ерда ўтирибсан? – деб сўраганида, дарвиш:

- Ўн икки йил бўлди. Аё, шайх, сиз ҳиммат кўргизиб, дуо қилсангиз, эҳтимол, йўқолган вақтимни топарман? – деди.

Жунайд (р.а.) айтади:

- Мен у ердан узоқлашдим, ҳаж маросимини адо этиб, ҳалиги дарвиш ҳақига дуо қилдим. Ижобат бўлди. Қайтаётиб, дарвиш яна ўша ерда ўтирганини кўрдим.

- Вақтингни топибсан, яна бу ерда нима қилиб ўтирибсан? – деб сўрадим. У жавоб берди:

- О, шайх, шу ерда ўтириб, йўқотган вақтимни топдим, энди Ҳаққа етишиб, роҳатланаётган вақтимда бу жойни ташлаб кетсам бўлмас. Агар шу ерда жонимни Ҳаққа топширсам, қиёматда ҳам шу оромбахш тупроқдан бош кўтарсам, дейман.

Ҳол - етишган вақтни тўлдириб, жисмга жон бўлиб кирувчи неъматдир, вақт эса ҳолга муҳтождир, чунки, ҳол вақтга жон бериб, уни безайди.

Вақтини топган одам ҳолни ҳам топса, энди у мустақим, барқарор бўлиб, ҳеч қандай ўзгаришлар унинг руҳига таъсир кўрсатолмайди.

Агар ким мутамаккин бўлса (риёзат чекиб, софликка интилаётган бўлса, у кўп нарсани (бу ерда эришган фазилатларини дейилмоқчи - М.М.) унутиб қўяди. У ҳолга эришганида эса, етишган вақти барқарор, мустаҳкам, мутамаккин бўлади. Энди у ҳеч нарсани (бор фазилатларини) унутмайди.

Ҳол тили сукут сақлайди, фақат хайрли, эзгу иш, амаллари ҳолидан сўзлайди.

Ҳолдан сўз сўраманг, чунки ҳол бир жойда мақол (сўзлар) йўқдир. Ҳақ таоло кимга ҳол ато қилса, унинг кўнгли турли кечинмалар (ғам-ташвишдан) ҳоли бўлиб қолади.

Мақом ва тамкин

Мақом толибнинг тилагида собитлигидир. Ким Ҳаққа етишишга ташна бўлса, у бораётган йўлнинг бошланиши мақомдир. Толиб бу йўлдаги ҳар бир мақомга етишганида ором олса ҳам сўнгги манзилда кўнгли таскин топиб, таркибу хийладан (мураккаб ғам-ташвишлардан) тозаланади.

Одам (а.с.) тавба мақомида, Нуҳ (а.с.) зуҳд мақомида, Иброҳим (а.с.) – таслим мақомида, Мусо (а.с.) инобат (қалб кўзининг очилиши) мақомида, Довуд (а.с.) – рижо (умид), Яҳъё (а.с.) – ҳавф мақомида, бизнинг пайғамбаримиз (Муҳаммад с.а.в.) зикр (Ҳақ-таолони ёдда тутиш) мақомида эдилар. Буларнинг барчалари ўз ҳаёт йўлида кўп (яхши ишлар қилиб) амалларга, фазилатларга эришдилар, аммо ҳар бири ўз мақомига қайтиб келдилар.

Ҳаққа уч йўл билан етишилади: 1. Манзил, мақом. 2. Ҳол. 3. Тамкин (барқарорлик, мустақимлик, дил ҳотиржамлиги).

Ҳақ таоло бандаларини ҳақ йўлига солиш учун турли мақомлардаги 124 минг пайғамбарини юборди. Бу мақом ва манзилларнинг энг сўнггиси тамкин мақоми бўлиб, бунга етишув йўлидаги барча ҳолатлар (ҳоллар)ни таърифласам, сўзим сира тугамас эди.

Тамкин аҳли дилларнинг энг юксак манзилидир. Турли манзилдагилар ўз манзилларидан бирма-бир ўтиб, охири тамкин манзилига келадилар. Манзиллар бошловчилар – толиблар эришадиган мақомлардир, тамкин эса, Ҳаққа етишиб, ором олинадиган сўнгги манзилдир. Мусо (а.с.) тамкин манзилига етишганида (Ҳаққа етишганида) Ҳазрати Ҳақ унга чориғингни улоқтир (Қуръон, 20:12) ва асо (таёқ)ингни ташла (Қуръон, 20:12), деб амр қилди.

Ишқ, ошиқликнинг бошланиши – талаб (толиблик), охири - тамкин, ҳотиржамликдир. Дарё уммонига етишганида тез оқишдан тўхтайди, сувнинг таъми ҳам ўзгаради. Сувга ташналар уммон сувдан ўлимга тайёр туради, бўйнига оғир тош боғлайди ва уммонга шўнғийди. Шу йўл билан у ё гавҳарли садафни топади, ё гавҳардай қимматли жонини йўқотади.

Машойихлардан бири айтур: “Тамкинга етишганида талвин йўқолади”.

Талвин суфийлар истилоҳида толибнинг йўлида ва турли манзилларида турли ҳолларни кўнгилдан кечиришидир. Тамкинга эришган зот (мутамаккин) Ҳаққа етишгани сабабли ҳеч қандай ҳоллардаги ўзгаришларга учрамайди.

Муҳозарат (қалб ҳозирлиги) ва мукошафат

Муҳозарат турли ҳолларга қалбнинг тайёрлиги, ҳозирлигидир. Мукошафат – толиб, суфий қалбида сир (илоҳий руҳ)нинг кўриниши, аён бўлишидир.

Муҳозарат – дилга илоҳий аломатларни (оятларни) кўришга тайёрлиги, мукошафат – дилнинг мушоҳадага (Ҳақ таолонинг қудрати комиласини тафаккур қилишга) тайёрлигидир.

Муҳозарат аломати диққатни жону дилдан муттасил илоҳий аломатлар - оятларга қаратиш, мукошафат аломати Ҳақ таоло қудратининг чексизлигидан доимий ҳайратланиб яшашдир.

Муҳозарат билан мукошафат ўртасида катта фарқ бор. Биринчиси, Аллоҳга дўстлик йўлидан бориш, иккинчиси, шу дўстликка етишганликдир.

Ҳазрат Иброҳим дўстлик йўлидан бориб, тоққа кўтарилди. Тоғнинг юксаклигини кўриб, Худонинг борлигини билиб, унинг аломатларида уни кўришга тайёр, ҳозир бўлди. Унинг яратмишларида Уни кўриб, ҳузурга етишди ва ҳайқирди: Мен ҳақ йўлга мойил бўлган ҳолимда юзимни осмонлар ва ерни яратган Зотга қаратдим... (Анъом сураси, 79-оят)

Аллоҳнинг севимли дўсти – ҳабиби Муҳаммад (с.а.в.) меърожга чиққан (кўтарилган) вақтида Аллоҳ яратган барча мавжудотлардан ва ўзидан ҳам кечиб, юзини фақат Аллоҳ тарафга қаратди. Бу мукошафат, кашф вақтида унинг Ҳаққа ташналиги кучайди, у Худо одамлар тасаввур қилган барча сифатлар, ўхшатишлардан танзиҳ, пок эканлигини тушуниб, ҳайрати ортиб, унда олдинга юришга ҳам, орқага қайтишга ҳам мажоли қолмади. Дўстликда ҳайрат Ҳақ таолонинг борлиги, ишқдаги ҳайрат эса Аллоҳнинг зоти ва сифати бирлашуви оламда якка, ягоналиги, яъни тавҳиддир.

Шу сабабдан Шиблий раҳматиллоҳи алайҳи доимо “Эй, ҳайронларни ҳайрон қилган Зот, ҳайратимга ҳайрат қўшдир” дер эди.

Қабз ва басит

Қабз – қисувга олиш, басит кенгайтиришдир. Бу икки ҳолат бизнинг ирода – истагимизга боғлиқ эмас, буларни одамзод ўзига яқин ҳам, ўзидан узоқ ҳам қила олмайди.

Аллоҳ-таоло сўзи: Ва Аллоҳу йақбизу ва йабсуту туржун (Физқингиз эшигини тор ва кенг қилгувчи Аллоҳдир) (“Бақара” сураси, 245-оят)

Қабз - ҳижоб (парда) билан тўсилган қалбнинг қисилиш, басит-Аллоҳни кашф этиш ҳолатида қалбнинг кенгайишидир.

Аллоҳ таоло сўзи: “Бас, уларнинг орасида (Қуръонини ўқиб, унга амал қилмайдиган, ўз жонига жабр қилгувчилар ҳам бор, уларнинг орасида ўртача амал қилгувчилар ҳам бор ва уларнинг орасида Аллоҳнинг изну иродаси билан доимо яхшиликларга шошилгувчилар ҳам бор” (“Фотир” сураси, 32-оят).

Машойихдан баъзиларининг қабз даражаси баландроқ, басит даражаси пастроқ дейдилар. Баъзилари бунинг тескарисини айтадилар (Ҳақ таоло гоҳида яхшиларнинг ризқ эшигини тор, ёмонларнинг ризқ эшигини кенг қилиб қўяди, бунинг сабаби Аллоҳга аёндир – М.М.)

Қабз қилинган (ризқи кам) одамларнинг қалби турли кенг одамларнинг қалби бузилиши ва иллатларга мойил бўлади. Қабз Аллоҳнинг (севимли) одамларини бошқа ризқ берувчилардан рашк қилишидир. Яҳъё (а.с.) йиғлаб туғилган, Исо (а.с.) эса кулиб дунёга келган экан. Шунда (устози) Яҳъё (а.с.) (шогирди) Исо (а.с.)га “О, Исо, Худо даргоҳидан узоқлашувдан қўрқмайсанми?” – деб сўраган. Исо (а.с.) унга: “О, Яҳъё, сен Худонинг марҳаматига умид қилмайсанми? Сенинг кўз ёшларинг ва менинг кулгим мангу илоҳий аҳдни ўзгартиролмайди”, - деган.

Унс ва ҳайбат

Унс ва ҳайбат Ҳақ йўлида толиб эришадиган икки ҳол (ҳолат)дир. Ҳақ таоло инсон кўнглига бор буюклиги, шон-шавкати, жалолатини билдирса, бундан дарвишлар ҳайбатга тушадилар. Агар Ҳақ таоло жамолидан хабар топса, дарвиш бу гўзалликка анис (яқин дўст) бўлиши унсдир.

Машойихдан баъзилари ҳайбат Ҳақни таниганлар мақоми, унс бу йўлга энди кирган – янги толиблар мақоми, дейдилар. Ҳақ таолонинг буюклиги, жамолини ҳали англаб етмаганлар ўзини Ул зотга яқин тутадилар, билганлар эса ўзини Ҳақ таолога дўст дейишни одобсизлик деб биладилар, улар Ҳақ таолонинг буюклиги, жамолидан (қўрқиб) ҳайбатга тушадилар. Чунки Ҳақ билан инсон ўртасида дўстлик, яқинлик бўлиши асло мумкин эмас.

Менинг шайхим мана бу гапни такрорлашни яхши кўрар эди: “Ҳақ таоло “Ҳақиқатан, менинг бандаларим”, “Эй бандаларим, сендан сўрайдилар”, “бандаларимга айтгинки” деб айтганидан кейин бандалар Худога яқин бўлишлари мумкин эмас, дейишлари ажабланарлидир.

Ҳақ таоло Қуръони каримда марҳамат қилган: “Эй, бизнинг оятларимизга иймон келтирган ва мусулмон бўлган бандаларим, бу Кун (қиёматда) сизлар учун ҳеч хавфу хатар йўқдир ва сизлар асло ғамгин бўлмайсизлар (Зуҳруф сураси, 68-оят).

Шу сабабли машойихдан баъзилари ҳайбат - бегоналик, унс - яқинлик, дейдилар.

Камина (Али ибн Усмон Хужвирий) айтаманки, бу иккала тоифанинг сўзларида ҳам ҳақиқат бор. Аҳли фано ҳайбатни афзал кўрадилар, аҳли баҳо унс, яқинликни афзал биладилар.

Қаҳр ва лутф

Бу иккала истилоҳ (термин) дарвишга Худо ато этган ҳолатларни билдиради. Худонинг қаҳридан қўрқувчи дарвиш ўз табиатидаги тубан, ярамас майл, истаклардан (бахиллик, ҳасад, тамаъ, такаббурлик, мол-дунёга очлик)дан қутилишга интилади.

Ҳақ таолонинг лутф марҳаматига умид қилган дарвиш Худонинг ўзи каромати билан уни ёмон йўллардан қайтаради, нафсини жиловлашга ёрдам беради, деб ишонади.

Нафий ва исбот

Суфийлар тилидан нафий инсондаги жониворлик сифатларини инкор қилиш, исбот эса – илоҳий мақсад, яъни таъйидни исботлаш орқали ёмон қилиқларни маҳв этиш, йўқотишдир. Толиб, дарвиш ўзидаги яхши ҳулқ, ҳислат–фазилатларни тасдиқлаш, барқарор қилиш йўли билан инсонга хос иллатларни йўқотишга, бу орқали ҳақиқатни қарор топтиришга ҳаракат қилади.

Суфийлар яна айтадиларки, агар инсонлар Худо танлаган йўлидан борса, инсондаги йўл таниш эркинлиги йўқолади, яъни танлашга ҳожат қолмайди. Худони яхши билмаган одамнинг йўл танлашдан кўра Худо танлаган, буюрган йўлдан бориши афзалроқдир (Инсон Худо танлаган йўлни яхши танлаганида, билганида унинг ўз танлови Худонинг танловига мувофиқ келади – тарж.)

Муҳодасат (мулоқот) ва мусомарат (тунги мулоқот)

Бу истилоҳлар инсон билан Худо ўртасидаги муносабатнинг икки турини – ички ва ташқи ҳолатларини англатади. Худои таолога кундузги муносабатлар – муҳодасат, тунги яширин муножотлар мусомаратдир. Булар иккаласи сўзсиз, кўнгил муножотларидир. Муҳаммад Расулуллоҳ (с.а.в.) меърож кечаси Ҳақ таолонинг чексиз буюклигига, жалолатидан ҳайратларга шўнғиб, тили калимага келмай, “Илоҳо, сенга мадҳу сано айтишга мажолим етмайди” дея олган холос.

Муҳодасат Мусо (а.с.) қирқ кун (чилла ибодат қилиб ўтиргандан сўнг Сино тоғи (Тури Сино)га чиқиб, Худонинг овозини эшитгач, унинг жамолини кўришни илтимос қилиш ва Худо бу сўровни инкор этиб, тоғни талқон қилишдир.

Ҳақ таоло томонга инсон ўзи бориши бошқа, Худо уни ўзига яқин қилиши бошқадир. Қуръони каримнинг 17-сура 1-ояти (Худо меърож кечаси Расулуллоҳни ўз томонига келтиргани) ва 7-сура 139-ояти (Худо Бани Исроил қавмини Нил денгизидан ўтказиш) Худо танлаган йўлнинг ёрқин намунасидир.

Тунгги суҳбатда (мусомарат) ошиқ ва маъшуқлар бир-бирига бегона бўлмайдилар

Илм ва маърифат

Уламолар илм билан маърифатни бир-биридан ажратмайдилар. Фақат бир масалада уламолар орифлардан фарқланадилар: уламолар фикрича, Ҳақ таоло олимдир, аммо Уни ориф дейишга рухсат этилмаган.

Суфий шайхлар фикрича, маърифат – ибодат ва ҳол билан боғлиқ барча билимлардир. Бундай билимлар соҳибини ориф дейдилар. Суфий шайхлар яна айтадиларки, маънавият ва илоҳиёт билан алоқадор бўлмаган барча билимлар – маърифат эмас, шунчаки илмлардир. Бундай илмларнинг соҳиблари – уламо, олимлардир.

Хуллас, суфийлар барча мавжудотларнинг маъно ва моҳиятини билувчиларни ориф дейдилар. Илоҳиятга, руҳиятга, маънавиятга боғлиқ бўлмаган билим соҳибларини олим дейдилар. Шу сабабли, суфийлар ўз рақиблари – турли-туман илмларни билувчи олимларни менсимай донишманд, билимлар йиғиндиси деб атайдилар.

Суфийлар фикрича, олимларни диний илмларга амал қилмагани, фақат ўз илмига ишонгани учун мутакаббир дейдилар. Орифлар эса ўз илмларида Ҳақ таоло мададига суянадилар. Масаланинг бу жиҳати ҳақида аввалроқ (15-бобда) муфассал фикр юритгинимиз сабабли бу ерда шу айтилганлар билан чекланамиз.

Шариат ва ҳақиқат

Суфийлар бу икки сўзни зоҳирий ҳолатни қувватлаш ва ботиний, ички ҳолатда Ҳаққа содиқ бўлиш маъносида қўллайдилар.

Бу масалада икки хил адашувчилар бор. Баъзи тақлидчи дин уламолари шариат билан Ҳақиқат ўртасида фарқ йўқ, шариатда ҳақиқат бор ва ҳақиқатда шариат бор, дейдилар. Иккинчи тоифа адашувчилар – зиндиқлар айтадиларки, ҳақиқатда шариатсиз ҳам яшай олади. Уларнинг фикрича, ҳақиқат бор жойда шариат йўқолар ва шариат бор жойда ҳақиқат йўқолар эмиш. Қаромита (қарматийлар), шиалар ва уларнинг иблисга эргашганлари (мувасвисон) шундай ақида қиладилар.

Ҳақиқат билан шариат бир-биридан бошқа эканлигига улар дин билан ибодат бошқа-бошқа эканлигини далил қиладилар. Шариат ва Ҳақиқат моҳиятан бир эканлигига далил шуки, ибодатсиз динни дин демаймиз ва динсиз ибодатни ибодат демаймиз. Аммо булар ўртасида фарқ бор. Ҳақиқатнинг маъноси ният холислиги. Одам атодан то қиёматгача ўзгармас, барқарордир. Шариатнинг маъноси турли даврларда (ва турли мазҳабларда) баъзи аҳкомлари бекор қилиниб, баъзилари ўзгартиб турилади.

Шариат – одамларнинг аъмоли, қилмишлари, амалларидир, Ҳақиқат эса Ҳақ таолонинг ҳифзи (бало-қазолардан асраши) ва ҳимоя қилишидир. Шу сабабли ҳақиқат шариат билан ҳамда шариат ҳақиқат билан қувватланади. Буларнинг ўзаро муносабатини бадан ва руҳ муносабатига ўхшайди. Руҳсиз бадан ўликдир ва бадансиз руҳ бу дунёда яшай олмайди. Жонли инсонда бадан ҳам, руҳ ҳам бўлиши зарур.

Ҳақиқатсиз шариат қуруқ сўз, шариатсиз ҳақиқат бор дейиш мунофиқликдир. Ҳақ таоло марҳамат қилади: “Бизнинг йўлимизда жиҳод қилган, курашган зотларни албатта ўз йўлларимизга ҳидоят қилурмиз” (Анкабуд сураси, 69-оят). Бу ерда жиҳод қилиш – шариатдир, ҳидоятга йўллаш ҳақиқатдир. Биринчиси, зоҳирий ҳукмлар-аҳкомларга амал қилиш, ҳақиқат эса Ҳақ субхонаҳу ва таолонинг инсонни маънавий-руҳий йўллаши ва қўллашидир. Шу сабабли шариат инсон қўлга киритган амаллар, ҳақиқат эса – Худо ато қилган нодир қобилиятдир. Бу сўзлар бошқа истилоҳлар ва ифодаларда кўчма маънода ҳам қўлланилади. Буларни таҳлил ва таъвил қилишда маълум қийинчиликлар бор. Мен буларни мухтасар изоҳлаш билан чекланаман.

Суфийлар ҳақиқат, Ҳақ деганда Худони тушунадилар, чунки Ҳақ – Тангри таолонинг исмларидан биридир. Қуръон каримда бу оят шу маънода келади: “Бунга сабаб Аллоҳ Ҳақ экани ва унинг Ўзи ўликларга ҳаёт бериши ҳамда У ҳамма нарсага қадар эканлигидир” (Ҳаж сураси, 6-оят).

[Ҳақ сўзининг бошқа маънолари]

Ҳақиқат - инсоннинг Ҳақ таолога яқинлик манзилига (даража, ҳолига) келиши, қалбининг барча носозликлардан покланиши (танзиҳ).

Хотирот - инсон кўнглида яхши-ёмонни фарқловчи ақл-идрокнинг ёдда сақланиши (аҳкоми тафриқ).

Ватана - ҳар қандай илоҳий хабар, огоҳликларнинг қалбда макон қуриши.

Тамис - турли хатти-ҳаракатларнинг оқибатларини қалбдан қувиб чиқарилиши.

Алойиқ - бу дунёга хос турли алоқалардан ўзини четроқда тутиш зарурлиги.

Васойит - Ҳақ таоло билан турли воситалар орқали боғланишлар.

Завойид, зиёдалик – руҳий нурланиш, онг ёришувининг кучайиши.

Куллийат (истиғроқ) – инсоний сифатларнинг оламий сифатга айланиши.

Муолажа - қалбнинг илоҳий билимларга яқинлиги.

Муонажа - қалбнинг турли нуқсон, қусурлардан узоқлашуви.

Лавойиқ - қалбга марғуб нарсалар рад этилса ҳам, кўнгилдан кетмаслиги.

Лавомеъ - қалбнинг нурлашиш, ёруғланиш.

Таволеъ (тулуъ сўзининг кўплиги) - қалб осмонида юлдузлар-маънолар, тушунчалар порлаши, равшанлашуви.

Тавориқ - тунги таҳажжуд (Ҳақ билан мулоқот) вақтида қалбга хушхабар ёки нохуш хабарнинг келиши.

Латойиф - қалбга нозик, латиф маънавий, руҳий ҳиссиётларнинг қуйилиб келиши.

Сир - ишқнинг яширин манзили.

Нажва - Худодан бошқани танишга алоқадор яширин иллатларнинг очилиши.

Ишорат - ишқ манбаи ҳақидаги билимни сўзлар билан эмас, бошқа усулда англатмоқ.

Имо - сўз айтмай, бошқаларга эътиборни қаратиш.

Ворид - қалбга руҳий хабарларни тажалли қилиш.

Интибоҳ - қалбдан беғамлик, бепарволикнинг кетиши.

Қарор - инсон ҳиссиёти, туйғуларига боғлиқ ўзгаришлар ўрнига доимий ҳолатнинг келиши.

Инъизож, важд - қалбнинг ҳайрат вақтида тўлқинланиши...

25-боб. Ўн биринчи ҳижобнинг очилиши: самаъ

Тасаввуфда шеърият ва мусиқа

Шеър тинглаш гуноҳ эмас. Расулуллоҳ шеър тинглар эди, саҳобалар шеър эшитар ва шеър айтар эдилар. Расулуллоҳ сўзи: “Шеърда ҳикмат бор”. Яна марҳамат қилганлар: “Ҳикмат мўъминнинг йўқотган туясидир, қаерда топса олишга ҳақлидир”. Яна айтганлар: “Лабиднинг мана бу байтида ҳақиқат арабларда энг яхшисидир:

Тақдир ҳам топар завол,

Ҳақдан ўзгаси бекор.

Шеър тинглаш ҳақидаги қарашларида икки хил хато учрайди. Баъзилар шеър тинглаш бутунлай гуноҳ, деб (шоирлар) ўз мусулмон биродарларини ноўрин ҳақорат қиладилар. Бошқалар эса, аксинча, барча турдаги шеърларни яхши деб, маъшуқанинг юзи, зулфи, холини мақтовчи ишқий шеърларни тинглашга (ўқишга) вақтларини зоеъ кетказдилар.

Суфий шайхлар Расулуллоҳ сўзларига ишонадилар: “шеърнинг яхшиси ҳам, ёмони ҳам бор”. Агар сўзларида ёмонлик, ғийбат, тухмат, ҳақорат бўлса, шеър ҳам, сочма ҳам ёмондир. Насрда ҳам, шеърда ҳам панд-насиҳат, гўзал хулқ, Ҳақ таоло амр-фармонига мувофиқ сўзлар бўлса, улар шаръийдир.

Ашула ва самаъ ҳақида

Аллоҳ таоло айтади: “Ул зот яратган махлуқотида ўзи хоҳлаган нарсани зиёда қилур” (Фотир сураси, 1-оят)

Тафсирчилар айтадиларки, бу ерда мафтункор овоз кўзда тутилгандир. Расулуллоҳ сўзи: “Овозинигизни Қуръон ўқиш билан безанглар”. Яна айтганлар: “Довуднинг овозини эшитишни истаган одам Абу Мусо Ашъарийнинг сўзини эшитсин”.

Яна ҳадисларда айтиладики, Рой аҳолиси ҳар бир дарахтнинг ўзига хос овози ва куйини эшитар эканлар. Турли товушлар бирлашганида оҳангдорлик келиб чиқади. Барча жониворлар чиройли товушларни яхши кўрадилар. Руҳ латиф ва нозик, товушларда ҳам латифлик, назокат бор. Шу сабабли руҳ ўз табиатига яқин нарсаларга интилади. Ҳақиқатни теран билишга даъво қилувчи шифокорлар ва файласуфлар бу ҳақда кўп бахс юритганлар ва мусиқада оҳангдорлик ҳақида асарлар ёзганлар. Исҳоқ Мавсумий соз чалганида боғдаги булбул сайрашдан тўхталиб, йиқилиб тушгани ҳақида ёзганлар.

Иброҳим Ҳаввос ҳикоя қилишича, у саёҳатда юрган вақтида бир араб қабиласининг шайхи занжи қулини кишанлаб, қамчилатаётган экан. Меҳмон “Бу қулнинг гуноҳи нима?” – деб сўраса, айтибдики: “Бу занжи қул ажойиб қўшиқ айтади. Унинг қўшиғини эшитиб, карвондаги туялар устида оғир юки бўлса ҳам ўйноқлаб, чопиб кетадилар ва манзилга тез етибдилар. Аммо, туяларнинг устидан юклари олингач, барча сиҳоли қолмай ўлибди. Меҳмон бу қулнинг овози шу қадар мафтункор бўлса, мен ҳам бир эшитиб кўрай, дебди. Қулнинг қўл-оёғини ечиб, ашула айттирибдилар. У ростдан ҳам шундай ажойиб куйлабдики, туялар сув ичмасдан ўйноқлаб, югуриб кетибдилар. Меҳмон завқланиб, қулнинг Худо берган овози бор экан, - деб уни мақтабди. Қабила бошлиғи меҳмонни хурсанд қилиш учун қулининг гуноҳини кечиб, уни озод қилибди”.

Хуросон, Ҳинд ва Ироқда баъзи овчилар оҳуларни ушлаб олиш учун қўнғироқчалар товушидан фойдаланар эканлар.

Кимдир агар мен овоз, оҳанг, мусиқадан сира завқ олмайман деса, у ёлғончи ва мунофиқ ёки одамзодга ҳам, ҳайвонга ҳам ўхшамаган бир махлуқдир.

Қўшиқ ва мусиқага қарши чиқиб, маъно этувчилар ўзларига зулм ва зарар етказган бўладилар. Уламолар фикрича, агар қўшиқ ва соз шариат аҳкомларига зарар етказмаса, шаръийдир. Лекин агар қўшиқ ва сўз (симоъ) аҳлоққа зид, нопок, тубан ҳис-туйғу ва эҳтиросларини уйғотса, ношаръийдир.