АБУ АЛИ ИБН СИНО  “ат-ТАНБЕҲ ва- л- ИШОРАТ” дан

Тўққизинчи нигоҳ. Дарвишлик даражалари ҳақида

Танбеҳ¹. Дарвишлар бу ҳаётий дунёда турли мақомларда ва даражаларда бўладилар. Уларнинг руҳи гўё ўз баданларининг қафасидан қутилиб (тухум пўчоғини ёриб чиққандай) илоҳий олам сари парвоз қиладилар. Уларнинг қалбида ботиний ҳислар ва хислатлар бор бўлиб, у хислатларни тушунмаганлар (уларга) қарамайдилар, тушунганлар эса таҳсин айтадилар. Биз ҳозир шу ҳақда ҳикоя қиламиз.

Агар сен мусаффо қалбларга роҳат бағишловчи “Саламон ва Ибсол”² қиссасини эшитиш бахтига мушарраф бўлсанг, билгилки, Саламон – сенинг бир ўхшашинг ва Ибсол сен тасаввуф тариқатида эришадиган юксак даражангдир. Агар сен дарвишлар аҳлидан бўлсанг, бу мажоз, масалнинг маъноларини тушуна оласан.

Танбеҳ. Бу дунё роҳатларидан воз кеча олган инсон - зоҳид, ибодатда намозни, рўзани ва бошқа фарзларни тугал адо қилувчи инсон - обид; Аллоҳнинг қудрат қудсияти ҳақида тафаккур денгизига ғаввос каби мустағрақ ва ҳақиқат сир-асрорининг анворига мунаввар бўлган инсон орифдир. Гоҳо бир инсонда бу сифатлар бирлашган бўлиши мумкин.

Танбеҳ. Суфийликдан хабарсиз одамнинг зоҳидлиги риёдир. Бундай одам гўё бу дунё роҳатларини охиратдаги роҳат ва лаззатларга алмаштиришни ўйлаган кимсадир. Чин суфий эса пок ният билан, дини-иймонини, ҳаёли ва тасаввурларини кучайтириш мақсадида тинимсиз машаққатлар, риёзатлар чекади, ёлғондан, ужб - манманликдан, кибру ҳаводан қутилишга ҳаракат қилади, Ҳаққа, ҳақиқатга (инсоф-адолатга) интилади, шу риёзатлар самараси ўлароқ, унинг пок ниятлари, фикру зикри ҳақиқат нури билан ёришади, аммо бу нур мазҳади унинг кўзини қамаштирмайди. Унинг қалбида ҳақиқат асрори (сирлари) нур ёғдулари билан ёришади ва бу ҳол унга одат, малака бўлиб қолади. Ҳар гал у бирор сирли, маҳжуб³ муаммони кашф этмоқчи бўлса, ўша муаммога ҳақиқат нурини йўналтиради. Бунда у айтарли куч-қувват cарфламайди, балки нур манбаидан фойдаланади. Шу тариқа у комилликка, илоҳий валоятға эришади, валийуллоҳларга қаторига киради.

Ишорат⁴. Инсон бир ўзи ёлғиз яшай олмайди, унинг ўзи каби инсонларга муҳтожлиги бор (иши тушади), чунки одамлар ўзаро ёрдамлашадилар, фикр алмашадилар, шу йўл билан бирор мушкул, оғир юмушни бажаришда бир-бирига ёрдам берадилар. Мушкул ишни бир одамнинг ўзи ҳал этишга қийналади, бунга бир ўзининг куч-қуввати ҳам етмайди. Шу сабабли одамлар ўртасида дўстона, яқин муносабатлар ўрнатилади. Бу муносабатлар адолатли, ҳаққоний бўлиши учун одамлар Ҳақ таолога амри маъруф қилган, заррача шак-шубҳа уйғотмайдиган қонунга амал қилишлари зарур. Ҳар замонда ва ҳар маконда мавжуд Вожиб таоло ҳар бир ҳалол, пок инсонга ва ҳар бир тубан, золим одамга, албатта, муносиб ажрини, жазо-мукофотини беради. Шундай экан, ҳар бир инсон жазо-мукофот Берувчини ва қонун, шариат аҳкомлари (ҳукмлари)ни ўрнатувчи пайғамбарни яхши таниши керак. Ҳақ таолонинг амрини ва пайғамбарнинг айтганлари (амри маъруф ва нахий-мункар)ни яхши билиш энг яхши билимдир. Барча яхшиликлар, эзгуликлрнинг сабаби – мана шу билим туфайлидир. Бу билимни қўлга киритганлар Аллоҳнинг амp-фармонларини унутмаслик учун ҳар бир инсон кунига бир неча марта (мусулмонларда - беш марта) Тангрига ибодат қилиши бу амр-фармонларни то абад ёдда сақлаш унутмаслик учундир. Шу тариқа абадий, шаксиз адолат тамойили бутун инсониятга (бани одамга) маълум ва маъруф қилинди. Умр бўйи мана шу адолатли қонунга амал қилувчиларга бу ҳаётий дунёда берилажак жуда кўп ноз-неъматлардан ташқари нариги дунё - охиратда сон-саноқсиз ажр- мукофотлар ато қилингай. Пок ниятларига, Ҳақ таолонинг барча амр- фармонларига амал қилувчи дарвишларга, суфийларга ҳам нимани тилаган бўлсалар, барчаси муҳайё қилинур.

Ҳақ таолонинг дониш ҳикматини кўрсанг, унинг марҳамати, меҳру мурувватини билсанг, ҳайратлар ёғдусига мустағриқ бўлгайсан. Шундай экан, Раббингни эъзозла ва Ҳақ йўлиға ўзингни созла!

Ишорат. Ориф Олий Ҳақиқатни тушунишга, Ҳаққа етишга интилади ва бунинг эвазига ҳеч нарса талаб қилмайди. Ва уни Ҳақиқатдан бошқа ҳеч нарса қизиқтирмайди. У фақат Унга, ибодат қилишга энг муносиб Зотга сажда қиладилар, яъни суфий бошқа бирор инсон зотига сажда қилмайдилар. У Ҳаққа кўнглини ёзиш учун эмас, қўрққани учун эмас, фақат Ул Зот саждага муносиб бўлгани сабабли сажда қилади. У Ҳақ (адолатига) ташна, фақат Ундангина ҳавфсирайди ва фақат Ундан умид қилади. У олий мақсадга интилар экан, бу мақсад уни Олий Зотга яқин қилишини билади.

Ишорат. Кимдир ҳақиқатни бошқа бирор мақсадга етиш учун восита қилса, у ожиз ва тубандир, чунки у ҳақиқат барча неъматлардан азизроқ, барча роҳатлардан лазизроқ эканлигини билмайди. Бундай одам чин суфийнинг олдида бир гўдакка ўхшайди. Чунки ёши улуғлар болаларнинг арзимас ўйинларига ва ўйинчоқларига хурсанд бўлишини кўриб куладилар ҳамда уларга эътибор қилмай, жиддий ишлари билан шуғулланадилар. Ҳақ-ҳақиқатнинг юксак қадр-қимматини билмаган одамлар турли сохта лаззат, бойликларга бериладилар, ақли кирганида эса ўша нарсалардан нафратланиб, юз ўгирадилар. Чунки энди улар бу роҳатлардан минг чандон буюк неъматлар борлигини тушуниб қоладилар. Аммо бу одамларнинг асосий мақсади (Ҳаққа етишув эмас), бу дунёдаги неъматлар ва роҳатлардан яхшироқ неъматлар ва ширинроқ лазатлардан баҳраманд бўлишдир. Яхшилаб қаралса, бундай одамлар бу дунёда ҳам, у дунёда ҳам нафсини ва эҳтиросини қондиришни (овқат ва шаҳватни) ўйлайдилар...

Фақат машаққатлар, риёзатлар, илоҳий кароматлар йўли билан борувчи инсонларгина ҳақиқий роҳат деб Ҳақ таолонинг ҳикматларини билдирганига шукргузорлик билан яшайдилар. Доноликка фақат ўз меҳнатлари ва Ҳақ таолонинг марҳамати билан етишганлари сабабли булар муносиб ажр-мукофотлар олғайлар.

Ишорат. Тасаввуф тариқатининг биринчи босқичи, поғонасини орифлар талаб, толиблик дейдилар. Бу поғонада эришиладиган Ҳақиқат сабр ва шукр фазилати бўлиб, булар ёрдамида мурид (толиб) ёки солик ҳотиржамликни ва иймонга содиқликни қўлга киритади. Бу муқаддас йўлда у шодлик ва ҳаловат топади. Бу поғонадаги одам мурид (ёки толиб) деб аталади.

Ишорат. Бу поғонада толиб, мурид яна риёзат, қийинчиликларга чидаб, уч мақсадни кўзлайди: 1. Ҳақиқатга алоқаси бўлмаган барча ақидалардан воз кечиш. 2. Осий (исёнкор) руҳини хотиржам руҳга айлантириш. Чунки хотиржамликда фикрлаш, тафаккур қуввати зиёда, хаёл муносиб, савобли ишлар билан машғул бўлади ва тубан, гуноҳ ишлардан узоқлашади. 3. Муқаддас сирни англаш, мукошафат бошланади.

Бу уч мақсаддан биринчисида толиб чин зоҳидликка эришади. Иккинчи мақсад бир неча қисмдан иборат: мурид (усмонли туркчада - ҳақ йўлчиси) фикру хаёли фақат Аллоҳ зикри билан машғул (бунда махсус вирд-дуолар вазифа қилиб олинади - тарж.). Кўнгилда фақат муқаддас куй, оҳанг жо бўлади. Таъсирли, нозик иборалар билан ваъз айтишга тайёрланиш. Учинчи мақсад - фикр нозиклиги, зарифлиги, муҳаббат шайдолиги, шаҳвоний истак билан эмас, балки кўнгил билан ёр жамолини ўйлаш.

Ишорат. Солик ўз риёзатларида маълум чегарага етганида унинг руҳи тўлиқ хотиржамликка эришади, бу унга одатий ҳол бўлиб қолади. Қалби йўлчи юлдуз - иймон нури билан ёришади. Иймон, эътиқоди қувватланиб, бундан ҳузурланади. Агар солик риёзатларни тўхтатиб қўйса, иймони зарар кўради ва бундан афсусланади.

Ишорат. Эҳтимол, мана шу чегарага етганида соликнинг кутган кашфиёти юз беради. У олий ҳақиқатга қанчалик яқинлашса, ўз менидан, ўзлигидан шунча узоқлашади. У ўзи йўқ жойда ҳозир бўлади, ўтирган жойида юксакларга интилади.

Ишорат. Солик бу даражага яқинлашганида илмлари гоҳида унинг ақлини ёритиб, нурлантиради, кейинчалик аста-секин у ўзи истаган вақтида ақлини нурлантира олади.

Ишорат. Солик шу даражага етганида ҳам тўхтаб қолмайди, у мақсад йўлида давом этади. У бирор нарсаларга (ёки одамга, воқеа, ҳодисага) қараганида бошқа кўра олмаган аломатларни кўради, гарчи бу аломатларни у ҳам тушуниб етмаган бўлса ҳам. Яъни у аста-секин ёлғонлар оламидан ҳақиқат оламига ўта бошлайди, гарчи атрофида билимсиз, маърифатсиз, жоҳил одамлар бўлса ҳам.

Ишорат. Солик ўз риёзатлари билан излаётган даражага етганида у (унинг кўнгли) моҳиятан кўзгуга айланади, бу ҳақиқат олдига қўйилган кўзгуга ўхшайди. Бу кўзгуда (кўнгил кўзгусида) ҳақиқатни кўраётганидан беҳад севинади, завқ-шавқ олади. У бир ҳақиқатга, бир кўзгуга қарайди.

Ишорат. Сўнг фақат илоҳий ҳақиқатга қарайдиган, ўз “мени”ни эсламайдиган бўлади. Гарчи у ўз кўнглига қараса ҳам у ерда ҳақиқатни кўради. Мана шу ҳолда у Ҳаққа етишган бўлади.

Ишорат. Соликнинг ўз кўнглини чиркинликлардан тозалаши, Ҳақ йўлга кириши – фаолият жараёнидир. Ўз кўнглининг айтганларини қилиш ожизликдир. (Вужудий) роҳат-фароғатга берилиш хато, янглишув бўлиб, Ҳаққа, ҳақиқатга чексиз садоқат билангина нажот топиши мумкин.

Ишорат. Илоҳий, ғайбий билимларга етишиш учун инсон (ўз менидан) узоқлашуви, (ёмонликлардан) воз кечиши ва (кибру ҳаво, шон-шуҳратни) рад этиш керак. Шундан сўнг у ҳақиқатнинг сифатлари бўлган барча сифатларни билишга чуқур шўнғиши зарур. Ғайбий билимларнинг сўнгги поғонаси, даражаси Ҳаққу ҳақиқат билан бирлашиб (унда йўқолиш), фано бўлишдир.

Ишорат. Ғайбий билимларни (илми ғайбни) ўрганишдан мақсад фақат уларни билиш бўлса, бу – риё, мунофиқликдир. Агар орифнинг мақсади ғайбий билимларни ўрганиш эмас, балки маъруф билимларни (табиатшунослик, физика, химия, математикани) ўрганиш бўлса, бундай одам Ҳақ билан бирлашув денгизида қолмайдиган фақат уни сузиб ўтадиган (ва мусобақада ғолиб чиқадиган) одамга ўхшайди (Яъни, бу одам томчининг денгизга қўшилиб, денгизга айланишини ўйламайди – тарж.).

Биз юқорида мухтасар баён қилган тариқат мақомлари, даражаларидан бошқа яна муҳим мақомлар борки, уларни сўз билан тушунтириш мумкин эмас. У мақомларга фақат теран тафаккур қилиш билан етишиш мумкин. У мақомларга сўзлаш ва эшитиш билан эмас, балки ўйлаш, мушоҳада қилиш (ҳаётни кузатиш) билан эришиш мумкин.

Танбеҳ. Орифлар камтарин, очиқ чеҳрали, хайрихоҳ (барчага яхшилик тиловчи), кулиб турувчи, каттани ҳам, кичикни ҳам, машҳурни ҳам, нотанишни ҳам бирдай ҳурматловчи инсондир. У ҳақиқатга етишганига севинади. У ҳаммага бир хил муомала қилишининг сабаби Унинг олдида барча тенглигидир. Баъзи одамлар тирикчилик учун ўзини ўтга-чўққа ураётган бўлса-да, суфий барчасига меҳру шафқат, раҳмдиллик билан қарайди.

Танбеҳ. Ориф – тафаккурга шўнғиган вақтида бировларнинг шивирлаб гапириши ҳам унга ёқмайди, у Ҳақиқатга шўнғиган вақтида ҳалақит берувчиларни яхши кўрмайди. Чунки руҳи Ҳақиқатга етиб, унга қўшилиши олдидан сирлар пардаси очилади ва унга асл Ҳақиқат кўринади. Аммо унинг руҳи Ҳаққа етишгач, яна аввалгидай, ҳаётий дунё ташвишларини кўриб яшаса ҳам, энди бу дунё ташвишлари унга аҳамиятсиз кўринади. Шу сабабли у Ҳаққа етишганидан севиниб яшайди, ўзини Аллоҳнинг назари тушган бандаси эканлигини ҳақиқий бахт-саодат, деб билади.

Танбеҳ. Ориф турли ғийбатлар ва мишмишларга парво қилмайди, У тубан, жирканч одамни кўрса, ундан нафратланмайди, балки унга ачинади, чунки у Аллоҳнинг қадар, тақдир ҳақидаги сир-асрорни билади. У хайр-эҳсон қилса, бирор мақсад, ғараз билан қилмайди, бировларга танбеҳ-насиҳат қилса ҳам қўполлик билан дилини оғритмайди. У ҳатто номуносиб одамларга ҳам буюк яхшилик қила олади.

Танбеҳ. Ориф жасур одамдир, чунки у ўлимдан қўрқмайди. У фозил (фазилатли)дир, чунки у ўткинчи мол-дунёга ҳирс қўймаган. У бошқалардан озор топса, интиқом олишни ўйламайди, тез унутиб юборади. Унинг руҳи шу қадар қувватлики, анча-мунча гапларга, бировларнинг ёмонлигига парво қилмайди. Унинг кўнгли бундай нарсалардан юксакдир. Чунки унинг ақл-идроки, фикру зикри Ҳақ билан машғулдир.

Танбеҳ. Орифлар ҳам бошқа одамлар каби феъл-атворига кўра турлича бўладилар. Уларнинг ақлий қобилиятлари, воқеа-ҳодисаларга қараши ҳам турлича бўлиши мумкин. Баъзи ҳодисалар бадавлат орифга бошқача, фақир орифга бошқача кўриниши мумкин. Баъзи ишлар фақат фақир орифга ёқади (Масалан, бирор мажнун, жинни одамнинг қилиғи – тарж.). Лекин барча орифлар учун бировларнинг мақтови ёки ҳақорати аҳамиятсиздир. Баъзи орифлар (ростгўй одамнинг) ҳақоратини ёқтиради, чунки унинг учун Ҳақ ва ҳақиқатдан бошқаси муҳим эмасдир. Баъзи орифлар гўзалликни севади, чиройли буюмларни ёқтиради, бу ноз-неъматларни унга Тангри ато қилганини ўйлайди. Баъзи орифларга бир нарса аввал яхши, кейин ёмон кўриниши ҳам мумкин.

Танбеҳ. Агар ориф ўзининг нима учун мавжудлигини, бурчлари, вазифаларини унутиб қўйса, у бошқа беғам, бепарво одамларга ўхшаб қолади. Чунки унга бошқа одамларга берилганидан кўпроқ бурчлар, вазифалар юкланганини билади. Шу сабабли бу вазифа ва бурчларни унутиш катта гуноҳ ҳисобланади.

Ишорат. Олий ҳақиқат шу қадар буюк, улуғворки, тариқатга кирганларнинг ҳаммаси ҳам унга етишолмайдилар. Шу сабабли тасаввуф илми йўлдаги машаққатлар, риёзатларни тортиш жоҳил, илмсиз одамларга кулгули кўринади. Агар кимдир Ҳақиқатга, Ҳаққа етишувнинг моҳияти ҳақида илм олсаю, лекин бундан юз ўгирса, у (менинг кўнглим Ҳаққа етишишга номуносиб деб) ўз кўнглига туҳмат қилган бўлади. Ҳар ким нима учун туғилган бўлса, ўша иш билан шуғулланиши зарур.