Home icon Бош саҳифа»Кутубхона»Наср»Озод инсон ҳақида қўшиқ - 3
Facebook
Озод инсон ҳақида қўшиқ - 3 PDF Босма E-mail
Материал индекси
Озод инсон ҳақида қўшиқ
1
2
3
4
Ҳамма саҳифа
4 дан 5 сахифа

Бир сурат тарихи

Потсдамда эканликларида Мирзакалон газетанинг янги сонини босиш жараёнини кузатиб турганида аввал Мелиев, унинг ортидан Илёсов ҳовлиқиб кириб келдилар. Мелиевнинг қўлида сурат бор эди.
-Мирза!-деди у эшикни очиб кириши билан, сўнг қўлидаги суратни узатди.-Танийсанми?
Мирзакалон суратни қўлига олмади, Мелиев бундан ғашланмасдан қўлини чўзганича  тураверди. Мирзакалон темир хоч таққан, “СС” кийимидаги одамни аниқ таниди: уруш йиллари унинг номи тилга олинса, албатта “ватан хоини, фашист” деган сифат қўшиб айтиларди. Шу боис суратдаги Абдулла Тўлаганни    таниган Мирзакалон беихтиёр “Оббо ит эмган!” деб юборди. Абдулла Тўлаган урушдан илгари “Қизил Ўзбекистон” газетасида Мелиев билан хизмат қилиб, ўзини ҳамиша ҳақиқий коммунист қилиб кўрсатиб келган ўрта-миёна савиядаги журналист эди. Фашист кийимидаги суратнинг пайдо бўлиб қолиши Мирзакалонни ажаблантирди. Оғзидан чиққан иккинчи қатор сўз “Қаердан олдинг?” сўзлари бўлди.
Мелиев тўртинчи қаватга югуриб чиққаниданми ёки суратни топгани туфайли ҳаяжонланганиданми, хансирашини босолмас эди.
-Ресторанда хотинини кўрдик!-деди-да, гапининг ёлғон эмас, ростлигини тасдиқлатгиси келгандек, орқасидан келган Илёсовга ўгирилиб гапирди:-А, Илёсов?
Табиатидаги қўрқоқликни камгаплик ниқоби билан тўсувчи Илёсов бу сафар ҳам одатига хилоф қилмай: “Ҳа”, деди-қўйди. Илёсовнинг “ҳа”си Мелиевга далда берди чоғи, у чаламан-чатти қилиб, гапира кетди:
-Биз унинг хотинини ресторанда кўрдик,-Мелиев шундай деб такрорлаб, яна Илёсовга бир қараб олди.-Ресторанга кирсак, офицерлар столи ёнида иккита немка ўтирган экан. Биз ўз жойимизга ўтириб, пиво чақирдик. Иккаламиз ўзбекча гаплашиб ўтирган эдик,-шу ерга келганда Мелиев яна шеригига “А, Илёсов?” деб тасдиқлатиб олди. Илёсов яна бояги бир бўғинли “ҳа”сини юмалатгач, Мелиев давом этди:-Ҳалиги немкалардан бири: “Сизлар қаерликсизлар?” деб сўраб қолса бўладими?! Мен “Тошкентликмиз”, деган эдим, немка: “Туркистонданми?” деб қизиқди. Кейин ўзининг эри ҳам туркистонлик эканини айтди, а, Илёсов?-сўроққа жавобан Илёсов ўзидаги “ҳа” заҳирасининг яна биридан ажради.-Кейин сумкасини очиб, шу суратни кўрсатиб қолса бўладими?! Муни қара!-деди Мелиев суратни Мирзакалоннинг тумшуғига суқиб.-Абдулланинг ўзи-я?!
-Хўш, ундан кейин нима бўлди? Уёғини гапир,-деди Мирзакалон.
Мелиев энди ўзини анча тутиб олган эди, шошилмасдан, ҳовлиқмасдан гапирабошлади.
-Хотинга: “Ие, бу менинг ўртоғим Абдулла-ку?” девдим, “Ҳа, Абул Завқий”, деди,-Мелиев гапи шу ерга кеганида Мирзакалоннинг елкасига туртди:-Эсингдами, ҳов журналда “Завқий” деган таҳаллуснинг кимлигини билолмаган эдик. Ана ўша шу қизталоқ экан. Кейин Абдулланинг қаердалигини сўраган эдим, “кетган”, деди. Ўзи ҳам бир-иккита ўзбекча сўзларни билар экан, айтди, тузук. Эртага уйига борадиган бўлдик, а, Илёсов?- Илёсов яна битта “ҳа”сидан маҳрум бўлди.-Сурати билан адресини  олиб қолдим. Ё ўзи келиб бизни олиб кетади ё ўзимиз қидириб борамиз.
Кечки пайт, Мирзакалон ётишга тайёргарлик кўраётганда Мелиев кириб келди:
-Даюсни ўлиб кетди, десак, бу ерда мазза қилиб юрган экан... Биз бўлсак ўрмонларда не-не азобларни кўрмадик,-деди афсус билан.
Уйқуси келиб турган Мирзакалон у билан бу ҳақда гаплашгиси келмай:
-Э-э... маззаси бошини есин!-деб қўйди, кейин эътирозига изоҳ берди:-Унинг ҳозирги ҳолати менга қўл-оёғи синган, ўласи ҳолда калтакланган ва фақат ўлиш учунгина инига судралиб кириб кетган юмронқозиқни эслатяпти. Агар шу “мазза” дейиладиган бўлса, кечдим мен бундай маззадан.
Мелиев яна бир оз ўтирмоқчи эди, лекин Мирзакалон босмахонада чарчаганини айтгач, чиқиб кетди.
Эртасига эрталаб Абдулла Тўлаганнинг хотинини ваъда қилган соат ўнга қадар кутдилар, аммо у келмади. Тўртовлари маслаҳатлашиб, Илёсовни қолдириб кетишга келишдилар. Агар хотин кечикиб келадиган бўлса, Илёсов у билан бирга орқаларидан бориши керак эди. Мирзакалон Йўлчиев, Мелиев билан бирга йўлга тушди. Мелиев ҳамроҳларини Шварцкопфентрассе кўчаси билан бошлаб, бир тоннелдан олиб ўтди-да, бирор ўн дақиқа юрганларидан кейин Абдулла Тўлаганнинг хотининикига бошлаб келди. Мелиевнинг қўлида адрес ёзилган қоғоз бўлса-да, ундан қарийб фойдаланмай, адашмай, тез ва чаққон топиб келиши Мирзакалонга ажабтовур туюлса-да, индамади.
Мелиев биринчи қаватдаги хонадон эшигини тақиллатди. Ичкаридан йигирма икки-йигирма тўрт ёшлардаги кўримсиз, арвоҳ, бадқовоқ, қотма бир хотин эшикни очди ва Мелиевни кўрибоқ. “А-а, келдингларми?” деди. Даҳлизга киришгач, Мелиев шу бадбашара жувонни Абдулла Тўлаганнинг хотини, деб дўстларига таништирди. Уйда иккинчи, бундан кексароқ, ўттиз икки-ўттиз беш ёшларда яна бир немис хотин ҳам бор эди. Ўзини “Рут” деб айтган  хотин иккинчи аёлни “онам” деб таништирди. Бу хотин бўйининг пастлиги, ўзининг тўлалиги ва башарасининг тамоман бошқалиги билан Рутга она бўлолмас эди. Уларнинг икки хонадан иборат бўлган уйлари бисотларининг камлиги, фақирона мебеллари билан етим боладек қимтиниб турар эди.
Ўртага қўйилган стол атрофига ўтирдилар. Немисчани нисбатан яхшироқ билгани учун, шунда ҳам юз, қўл, бармоқ ҳаракатлари ёрдами билан кўпроқ Мирзакалон гаплашди. Ҳаммаси бўлиб ярим соатдан ошмаган суҳбат натижасида маълум бўлди-ки, Абдулла Тўлаган “Туркистон комитети”нинг марказий нашри “Янги Туркистон”да масъул муҳаррир бўлиб ишлабди. Рутдан Абдулла Тўлаган чиқарган газета-журналлардан борми-йўқлигини сўрашган эди, у: “Бор эди, эрим кетишда “ҳаммасини ёқиб юборгин”, деб тайинлагани учун ёқиб ташладим Ундан хотира фақат шу икки нарсагина бор халос”, деб бир фото сурат билан журнал қирқмасини кўрсатди.  Фото аллақандай меҳмондорчилик пайтида стол атрофида олинган бир тўда нотаниш кишиларнинг сурати эди. Унда Абдулла Тўлаган ҳам, шунингдек, улар танийдиган бошқа кишилар ҳам йўқ эди. Журнал қирқмасидаги суратда эса Вали Қаюмхон билан Абдулла Тўлаганнинг ўз журналларини кўриб турган пайтлари акс эттирилган эди. Сурат остига: “Севгили президентимиз ва шефимиз Вали Қаййумхон ва “Янги Туркистон” журналининг муҳаррири Абул Завқий навбатдаги сонни кўрмоқдалар. Фото Ражаб”, деб ёзилганди. Қирқмани Илёсовга кўрсатиш учун сўраб олдилар-да, фотосуратни эса танийдиган одамлари йўқлиги учун, эгасига қайтардилар.
Мирзакалон тураржойларига қайтгач, журнал қирқмасидаги суратни Илёсовга кўрсатди. Илёсов суратга қараб калласини қимирлатиб қўйди-ю, ҳеч нима демади. Калласининг қимирлатишида “Оббо, итваччалар!” деган нафратдан кўра, “Ҳа, мен буни кўрганман”, деган маъно кучлироқ эди. Журнал қирқмасидаги суратни Илёсовга кўрсатиш баҳонасида олган бўлса-да, Мирзакалон ундаги тасвирдаги Вали Қаюмхон чеҳрасининг чанг босиб ётишини ёки ахлатхонада чиришини истамаган эди. Уруш йиллари немислар томонида бўлгани учун Вали Қаюмхонни ватан хоини деб билиб, ундан нафратланиши лозим эди. Лекин бу одам урушдан анча илгари ўз фаолияти билан Мирзакалон каби юзларча ёшлар юрагида миллатга муҳаббат туйғусини уйғотган, миллат озодлиги учун кураш иштиёқи чўғини ёш қалбларда ёққан эди. Уруш йиллари бу одамларнинг миллат озодлиги учун кураш услубини қанчалик тўғри ёки нотўғри танлашганини Сталинграддан то Берлинга қадар қарийб пиёда, қон кечиб келган, неча мингларча ўзбекларнинг номли ва номсиз қабрларда кўмилиб ётганига гувоҳ бўлган Мирзакалон узил-кесил тўғри баҳолай олмас эди. Бу ҳақда кўп ўйлар эди, аниқ хулосага келолмай, ҳукмни тарих ихтиёрига топшириб қўя қоларди. Суратни кўрганда бу одамга нисбатан урушгача бўлган меҳри уйғонганини шериклари сезишган бўлса эҳтимол...
Суратни Илёсовга кўрсатгач, ташлаб юбориши керак эди, бироқ кўнгли бўлмади. Ўз суратлари орасига қўйди. Шу тарзда журнал қирқмаси қирқ еттинчи йилда Тошкентга келди. Уни йўқлаб келган дўстлари Адҳам Раҳматов билан Маъруф Ҳакимовлар Берлиндан келтирилган суратни томоша қила туриб бу қирқмага кўзлари тушди-ю, Мирзакалонни калтабинликда айблаб, танбеҳ бера кетдилар. Сўнг “ҳозироқ ёқиб ташланг”, деб маслаҳат бердилар. Мирзакалон “хўп”, деди-ю, маслаҳатга амал қилмади. Оқибат нима бўлди? Тинтув натижасида ГПУ ходимлари қўлига тушиб, асосий ашёвий далиллардан бири сифатида “Иш”га тикилди. Мана энди Вали Қаюмхон билан Абдулла Тўлаганга қандай яқинлиги борлигини исботлаб бериши керак. Ўзини Чўлпоннинг шогирди, деб ҳисоблагани ҳақиқат, бу улуғ зот билан кўп марта ҳамсуҳбат бўлгани ҳам тўғри, аммо Вали Қаюмхон билан бирон марта бўлсин учрашмай туриб, уни  ўзига сарвар эканини қандай исбот қилиб беради?
Дарвоқе... Вали Қаюмхон масаласида олдинги терговчи янада чуқурлашмоқчи бўлган эди.
-Фарзандларингизни яхши тарбиялаган экансиз,-деганди папирос тутатганича унга кўз қадаб,-Фаррух ҳадемай мактабни битиради. Флора ҳам олтин медалга асосий даъвогар экан.
Мирзакалон болалардан сўз очишдан терговчининг мақсади нима эканини аниқ билмай, юраги бироз титраган ҳолда жавоб берди:
-Ҳа, болаларим илмга чанқоқ.
-Рус мактабига берган экансиз? Сабаби уйингизга яқинлигими ё бошқами?
-Ўзбек мактабларига нисбатан рус мактабларида яхшироқ билим беришади. Мактабнинг уйга яқин ёки узоқлиги иккинчи даражали масала, муҳими – пухта билим олиш.
-Шунақами?-терговчи истеҳзо билан кулимсиради.-Юсуф Тоҳирийга бошқачароқ гап айтгансиз шекилли? Эслайсизми?
-Эслайман, эллигинчи йил августида отам вафот этган эдилар. Ойнинг охирги кунларидан бирида Тоҳирий бизникига фотиҳа ўқигани кирди. Отамнинг вафоти ҳақида бир-икки юпанч сўзлари айтиб, кўнглимни кўтаргандан кейин ўз дардини гапира кетди: “Ўғлимни қайси мактабга берсам экан: рус мактабигами ё ўзбек мактабигами?”- деб иккиланди. Саволини яхши тушунсам ҳам, жавоб беришга қийналиб, елкамни қоқдим. У эса мендан жавоб кутмай ўзи ўртага қўйган саволни таҳлил қила бошлади:  “Русча мактабда билимни яхши беришади-ю, тарбияга яхши эътибор берилмайди, Адҳам Юнуснинг ўғли Рустамга ўхшаб ахлоқи бузилиб, ҳархил ёмон сўзларни оғзига оладиган хулиган бўлиб чиқармикин, деб қўрқаман. Ўзбек мактабига берай, десам – у ерда таълим қурғур кучсизроқ. Жуда бошим қотиб қолди. Бир маслаҳат бериб юбормасангиз бўлмайди”.
-Қайдам,-дедим мен, нима маслаҳат беришни билмай. Кейин ўз билганимни айтдим:-Менинг болаларим ҳам рус мактабида ўқишади. Аммо оғизларидан бирон чакки гап чиққанини билмайман. Менингча, гап рус мактабида эмас, гап бола ўсаётган муҳитда, ота-онасининг тарбиясида, боланинг доирасида. Сиз қандай ушласангиз – болангиз шундай бўлади-да, демак, бир жиҳатдан, гап отада, отанинг қандай кўз-қулоқ бўлишида, отанинг тарбиясида экан.
-Тўғри айтгансиз... Сиз “гап отада” деганингизда миллатчилик руҳидаги тарбияни назарда тутгансиз, шундайми? Мен уйингизга бориб, Фаррух билан гаплашдим. Вали Қаюмхон ҳақида чиройли ҳикоялар айтиб берган экансиз.
Ғоят ҳотиржам айтилган бу гап Мирзакалонни сескантириб юборди – терговчининг мақсадини англади: у Фаррухни бекорга гапирмади! Уйга бориб, Фаррух билан гаплашганига ишониш қийин. Фаррухнинг Вали Қаюмхон ҳақида сўзлаши эса мутлақо ёлғон! Чунки у болаларига Вали Қаюмхон ҳақида мутлақо гапирмаган. Асосан рус тилидаги китобларни ўқувчи болалари бу ҳақда бирон ўзбекча китоб орқали билишлари ҳам мумкинмас. Терговчининг Фаррухни тилга олишидан қўрққулик, ғоят қўрққулик эди. Мирзакалон ўзинининг бошига ёғилаётган барча туҳмат тошларига чидайди, терговчи бўйнига қўяётган барча уйдирма айбларга иқрор бўлади. Лекин Фаррухига миллат фидойилари ҳақида ҳикоя айтганини бўйнига олса, фақат ўзи эмас, ўғли ҳам абгор бўлади. Ҳудди Абдулла Қодирийнинг, Ғози Юнуснинг яна ўнлаб фидойиларнинг фарзандларини қамоққа тиққанлари каби унинг ўғлини ҳам аямайдилар. Тепада “мўйлов” “фарзандлар оталари учун жавоб бермайдилар”, деб тургани билан пастдагилар аёвсиз равишда қамоққа тиқяптилар.  Шуларни ўйлаб туриб, Мирзакалон терговчига дадил жавоб берди:
-Мен фарзандларимни ҳеч қачон миллат хоинларини ҳурматлаш руҳида тарбия қилмаганман. Улар асосий тарбияни фақат мендан ёки аясидан эмас, Пушкиндан, Толстойдан, Достоевскийдан олишган. Мен таржима қилган Горкийнинг “Бўрон қуши”ни ёд олишган. Уларнинг қалбига хоин Қаюмхон руҳи кириши мутлақо мумкинмас.
Мирзакалон гапини тугатмай, терговчининг оёғи ишга тушиб кетди. Тепа-тепа толгач, хансираганича:
-Афсуски, тилингни кесиб олишга ҳаққим йўқ, бўлганида эди, итларга ташлардим,-деди.
Кейингисига нисбатан аёвсизроқ бўлган бу терговчи Мирзакалоннинг бахтига кўринмай қолди. Ўзини “Александр Александрович” деб таништирган янги терговчи салафининг юқори идораларга “кўтарилиб” кетганини айтди. У юқорига кўтарилдими ё қора ер остига кириб йўқ бўлдими, Мирзакалон учун фарқсиз эди. Янги терговчи зоҳиран маданиятли, зиёли табиат бўлгани билан, ўзига керакли гапни эшитмаган пайтида Мирзакалоннинг жонини омбур билан бурагандан баттар жазо усулларини қўллашдан қайтмасди. Буниси ҳам Вали Қаюмхон масаласида салафининг талабларни такрорлади.
Турманинг бир кишлик камерасида ўтириб, терговчи томондан тунги йўқловни кутаётган Мирзакалон учун бу вазифани бажариш ниҳоятда оғир эди.


Тошкент, Дархондаги уч хонали уй.
1986 йил, 4 феврал, сешанба, соат 18.40. 

Орқа миясида турган қаттиқ оғриқ Мирзакалонни хаёл уммонидан, ҳаёт соҳилига чиқарди.  Қулоқлари остидаги замбаракларнинг гумбури ҳам тинди, турмадаги залворли эшикларнинг шарақлаши ҳам эшитилмай қолди. Ётган хонасидаги, нариги меҳмонхонадаги овозлар ҳам аниқ-тиниқ эшитилди. Кўзларини очиб, овоз эгаларини кўргиси келди, бироқ, мижжалари ўзига бўйсинмади. Киприклари салгина қимирлаб қўйганини ёнида ўтирган онаси сезди:
-Мирзакалон, ичингиз куяётган бўлса, бошингизни кўтарайми, чой ичиб оласизми?
Ичи куяётганини кампир қайдан билди?
“Кампир тушмагур сезгир”,-деб ўйлади Мирзакалон, лекин жавоб бера олмади. Жавобга уринган лаблари салгина қимирлади. Кампир пиёладаги сувга оппоқ пахтани ботириб, унинг лабларини ҳўллади. Мирзакалон Ўшдаги ҳовлилари олдидан оқиб ўтувчи сой соҳилига ётиб олиб, зилол ва муздек сувдан симиргандек бўлди. Танасига роҳат югургилади. Сувдан ичаверди... ичаверди...
-Мирзакалон, ошналарингиз келишган, кираверишсинми?
Бу савол уни Ўшдаги зилол сой бўйидан кўтариб, яна Дархондаги уйига, неча кундан бери ётган тўшагига қайтариб, михлади.
Кампир айтмаса ҳам билди келишганларини. Йўлчиевнинг жарангдор, баланд овозини, ҳуда-беҳудага қаҳ-қаҳ отиб кулаверишини бу тўшакдагина эмас, лаҳадда ётганида ҳам бемалол эшитса керак.
Киришди. Саломлашишди. Алик олмоқчи эди, тили ҳам, лаблари ҳам ўзига бўйсунмади. Бундай ҳолларда зиёратчилар ранжимайдилар, балки бир-бирларига маънодор қараб қўядилар.
-Мирзакалон билан Берлинни тоз-за гуллатганмиз-а!
Йўлчиевнинг гапи кулги садоси остида қолгани туфайли қолган сўзларини англай олмади.
Илёсовнинг овозини эшитмади. У одатдагича “ҳи-ҳи”лаб, бош ирғаб қўйган бўлса керак. Талвасали замонлар ўтиб кетган бўлса-да, ҳали ҳам қўрқиб яшайди бечора. Қўрқа-қўрқа яшаб, Сталин замонида неча пок чеҳраларга балчиқ чаплаганини ўйлармикин? Ўйла-ўйлай, Худодан уялармикин?..
Мирзакалон  унинг қўрқувдан пирпираб турувчи кўзларига сўнгги марта қараб олишни истади. Оғир мижжалари истагининг амалга ошишига йўл бермади. Фақат киприклари амрга бўйсунишга бир ҳаракат қилиб қўйди. Киприкнинг ҳаракатини сезган дўстлари гапларини эшитиб, тушуниб ётганини англашди-да, кўнглини кўтарадиган гаплардан бир чимдим-бир чимдимдан сўзлай кетишди. Мирзакалонга Йўлчиевнинг Берлинни гуллатиб юрганлиги ҳақидаги гапи малол келди. Мирзакалон-ку, Ғалабадан кейин оиласини Берлинга кўчириб келиб бирга яшаган эди. Мелиевда урушдан кейин яйраб олиш истаги кучли бўлса-да,  Мирзакалоннинг маслаҳатига кўниб, у ҳам оиласини олиб келганди. Оиласини олиб келишни истамаган Йўлчиев чиндан ҳам “гуллатган” эди Берлин ресторанларини... Мирзакалон қамоққа олинганда эса... кимдир унинг гестапочи ташлаб кетган хотин билан умргузаронлик қилгани ҳақидаги туҳматни ГПУга етказган эди. Ўша “кимдир” ўлим тўшагида ётган дўстлари билан хайрлашишга келган учовлоннинг бири. Мирзакалон уларни қамоқдан чиққан кезлариёқ кечириб юборган. Сўнгги видолашув онларида ҳижолат бўлишлари ортиқча.
Уч-тўрт йил аввал Шароф Рашидов вафот этганини эшитиб, кўнгли ғашланиб ўтирганда дўстларидан бири қўнғироқ қилиб, табриклади. Бу пасткашликдан Мирзакалоннинг этлари жимирлашиб кетди. Дўстига жавоб бермай, гўшакни жойига қўйган онда жияни кириб келди. Салом бериб, қўлидаги қоғозларни стол устига қўя туриб:
-Корректурани олиб келдим. Кўриб берсангиз бугун босмага тушириб юборамиз. Босмахона инсофга келиб турибди, журнални бир ҳафтада чиқариб бермоқчи,-деди.
“Ўзингдан кўр” деб номланган ахлоқий қиссанинг нашр этилишини ўзи интиқ кутаётган эди. Шунга қарамай, жиянининг гапи хуфтон кўнглини шодлантира олмади. Жияни унинг руҳсизлигини ҳам, бунинг сабабини ҳам сезди. Эзилган кўнгилга бир оз ёруғлик бериш мақсадида шахмат доналарини терди:
-Бир қўл ташлашга чоғингиз келадими?
Жияни шахматни ёмон ўйнамайди, лекин кейинга пайтда бекорга вақт кетказишни истамай, бу ўйиндан ўзини тортиб юрадиган бўлиб қолган. Ўзининг айтишича, фақат шу уйда ўйнайди, демак, унинг кўнглини кўтариш учун ўйнайди. Ўйиннинг ўрталарига қадар унинг қаршилигини синдириш қийин бўлади, кейин кутилмаганда “шох”и мот ҳолатига тушиб қолади. Демак, бу ҳам кўнгил учун... Ҳозир ҳам кўнгил учун дона теряпти... Бундан Мирзакалоннинг жаҳли чиқиб, доналарни суриб қўйди:
-Сенинг бу айёрлигинг менинг чўнтагимдан аллақачон тушиб қолган. Сен ҳам бошқаларга ўхшаб суюнчи олгани келдингми?-деди овозини бир парда кўтариб.
Жияни ажабланиб, елкасини қисди:
-Нимага суюнчи оламан? Кечаги гапингизга кўра, корректурани олиб келдим...
Мирзакалон жиянига бежиз таъна қилганини англаб, бош чайқади:
-Сен келмасингдан илгари биттаси телефон қилиб, Рашидовнинг ўлгани билан мени табриклади. Одамнинг разиллигини қарагин: бировнинг ўлими билан табриклашяпти-я?! Бу қанақа тубанлик?! Рашидов мени ёқтирмаган бўлса ёқтирмагандир. Ҳар бир тирик одам кимнидир яхши кўради, кимнидир хушламайди. Бировнинг жони узилса суюнадиганларни “Одам” деб атаймизми?-жияни ҳаммасига ўзи айбдордай бошини эгиб жим ўтираверди. У эса уф тортиб, сўнг давом этди:-Мен фақат бир нарсага хурсанд бўлишим мумкин – ҳеч кимга бўйин эгмадим. Виждонимга хилоф иш қилмадим! Юрагим мени алдамади. Дунёда ҳамма нарса ўткинчи, шундай экан, итга айланиб, хўжасининг оёғини яламаслик керак. Қийналган бўлсам, хорланган бўлсам, биргина Рашидов айбдор эмас. Атрофидаги ялоқхўрлари кўпроқ айбли...
Шундай деб стол устидаги корректура қоғозларини қўлига олди-да, назар ташлаган бўлиб, жиянига қайтарди:
-Буни бугун кўриб бера олмайман. Эртага ҳам балки кўролмасман. Топшириш зарур бўлса, ўзингнинг қараб чиққанинг  етарли. Қўлёзмадаги қисқартиришларинг яхши бўлувди, бошқа ўзгартиришларинг бўлмаса, менинг кўришим шарт эмас. Сен эртага  Рашидов билан қаерда, соат нечада видолашув маросими бошланишини билиб кел.   Ҳасан аканг яна Майлисойга кетган, мени сен олиб борасан.
-Шу аҳволингизда бормоқчимисиз?-деб жияни уни бу фикрдан қайтармоқчи бўлди.
-Аҳволимга нима қилибди? Тўрт-беш қадам ҳам юролмайдиган нотавонга айланиб қолганманми? Қўрқма, опичиб олмайсан...
Жиянига шу кесатиқ кифоя эди. Эртасига келди. Видолашув ерига бордилар. Тумонот одам орасида уларни Йўлчиев кўриб қолиб, яқинлашди:
-Мирза, нима қилиб юрибсан бу ерда?-деди норози оҳангда.
-Мен одамийлик бурчимни бажаргани келдим. Ҳар ҳолда бирга ишлаганман, бирга туз тотганман. Орамизда яхши гап ҳам, ёмони ҳам ўтган. Ёмон гаплар қиёматга етиб бормасин, шу ерда видолашиб олай.
Йўлчиев одамлар орасидан олиб ўтиб, майит қўйилган тобут яқинигача бирга борди. Кейин уйгача бирга қайтди. Ичкари кирмай, остонада хайрлашаётганда:
-Юрагинг бунчалик кенглигини энди билибман. Унинг айбини кечириб юборган экансан-да, а?-деди.
Мирзакалон унинг кўзларига тикилиб қараб туриб:
-Мен ундан баттар айбларни ҳам кечириб юборганман. Мендан кейин бу дунёда қоладиганларда ҳеч қандай ҳаққим йўқ,-деди.
Ҳозир ҳазил-ҳузил қилб ўтирган дўстлари шу ризоликни эслашдимикин? Қаттол замон уларни бир-бирига ёв қилмоқчи бўлган эди. Юрак  тор бўлганида дўстлар душман либосида қолаверарди. Жонлари қил устида турган кезлари тўрттагина ўзбек бирга яшаб, ҳамнафас бўлиб, кейин бир-бирининг юзига балчиқ чапласа-я! Дўстга хиёнат қилиш шунақа осонми?

Қамоқхона. 1952 йил, 26 август.

Терговчи ҳеч бир кутилмаганда дўстларининг номини тилга олди:
-Йўлчиев, Мелиев, Илёсов... дўстларингми?
-Ҳа.
-Уларга ишонасанми?
-Ҳа...
-Улар сенга туҳмат қилишлари мумкинми?
Нима десин? Улар бу онда озодликдаларми ё шу турманинг бирон хонасида азоб чекиб ётибдиларми? Азобларга чидолмай унга қарши бирон нима дедиларми ё ҳимояси учун бирон воқеани тилга олдиларми? Уларга ишонади... туҳмат қилишларига эса... ким билади, орада шайтон бор...
-Мумкин эмас,-деди Мирзакалон ишонч билан.
-Сен бўлмаганингда эҳтимол Мелиев ҳам, Илёсов ҳам фронтга жўнатилиб, битта ўққа ем бўлиб кетарди. Сен уларни редакцияга чақиртириб олдинг. Илёсовнинг ўзи менга айтди, младший лейтенантлар мактабида ўқиётганида сенга хат ёзиб, ялинган экан. Сен нима учун уларни қанотингга олдинг? Улар ҳам ўзинг каби миллатчиларданми?
-Йўқ, уларда миллатчилик зарраси ҳам йўқ. Газетани яхшилаш учун уларнинг қалами керак эди.  Совет жангчиларини руҳлантириш учун кучли қалам керак эди. Улар эътиқодли коммунист эдилар.
-Эътиқодли коммунист эканликлари менга ҳам маълум. Улар шу эътиқодларига содиқ бўлиб, сенинг ғайрикоммунист фаолиятинг ҳақида гапирдилар, инкор этмассан?
-Гапларини билмай туриб, бирон нима дейишим қийин.
-Масалан, энг оддийси: Илёсовнинг айтишича, Ғалабадан кейин сен эсэсчи, гестапочиларнинг хотинларини қанотингга олиб, маишат қилгансан? Оти эсингдан чиқмагандир? Моллимиди?
-Бекор гап!
-Сенга тушунолмай қолдим, Исмоилий? Ҳозиргина “дўстларимга ишонаман, улар менга туҳмат қилмайди”, дединг. Энди эса Илёсовнинг маълумотини тан олгинг келмайди. Илёсов туҳматчими?
-Туҳматчи эмас... лекин... янглишган бўлиши мумкин. Молли деган аёл билан танишлигим рост. Лекин у гестапочининг хотини бўлмаган, оддий немис ишчисининг қизи эди. Бир куни уни тасодифан хароб бир бостирмада яшаётганини кўриб қолдим. Ит боғлаб қўйсангиз, чидаб туролмайдиган жойда оч-наҳор яшаётган экан. Ўртада яширадиган сиримиз йўқ, уни оилам ҳам танир эди.  Вақти-вақти билан келганда бир дастурхондан овқатланарди.
-Илёсовнинг айтишича, Берлиндан қайтар маҳалингизда Молли ҳомиладор экан.
-Илёсов шунақа дедими?-Мирзакалон алам билан жилмайди.-У ўзиники билан алмаштириб қўйгандир...
Терговчи ундан кўзлариини узмаган ҳолда дўстларнинг маълумотларини бирма-бир баён қилди-да:
-Биламан, сен бу гапларни инкор этасан. Лекин инкоринг ишонарли бўлиши керак. Инкорингни ўз қўлинг билан ёзиб бер, агар туҳмат қилишган бўлишса, жазоланишлари керак,-деди.
Мирзакалон турмадаги хонасига етгунича алам чўғларини ялангоёқ босиб борди. Ажал билан олишувда елкама елка турган дўстларнинг бу қилмишларига нима деб жавоб қайтаришни билмай гаранг эди “АҚД” масаласида хиёнат қилган Фозиловнинг қилмиши буларники олдида ҳолва бўлиб қолди. Унда Мирзакалон ёшлигига бориб, нодонлик қилиб Фозиловнинг қўлидаги сиртмоққа бошини ўзи тиқиб берган эди. Бу сафарчи? Бугунги дўстларининг туҳматлари катта жазога лойиқ гаплар эмас. Узоқ муддатга қамаладиган бўлса, ёки отишга ҳукм этилса, бошқаларнинг туҳматлари ҳам етиб ортади. Мирзакалон дўстларининг қилмишларидан қанчалик ғазабланмасин, уларнинг бу катта ғирромликка аралашиб қолишларини истамади. Эртами-индинми чиқадиган ҳукмга уларнинг ҳам ҳиссалари қўшилиб қолишини хоҳламай, раддия ёзишни маъқул кўрди.
У хонасига киргач, кўкрагида нимадир ёниб, юрагини куйдира бошлади. Назарида ҳозир қовурғалари ортида ғимирлаётган вулқон оташи кўкракни ёриб, портлаб кетадигандай эди. Бу ғазаб олови пасайишини кутиб, сўнг қўлга қалам олиш нияти вулқон олдида ожиз эди. Ўтирди. Қўлига қалам олди. Қоғозни яқинига сурди... Титроқ бармоқлар амрига бўйсунмади – бирон ҳарфни ҳам ёзолмади. Қаламни отиб юбориб, ўрнидан турди. Хона бўйлаб юрди. Ўтирди... Бу ҳол бир неча марта такорлангач, ҳовури сал пасайгандай бўлиб, ёзишни бошлади:
“Мен юрагимдаги миллатчилик, душманчилик кирларидан виждонимни батамом ва абадий тозалаш учун Ватан олдидаги барча жиноятларимни мутлақо соф кўнгиллик билан иқрор қилган ва қилаётган эканман, Мелиев билан Илёсовнинг гувоҳликлари тугал тўғри бўлганда, буларга ҳам тан бериб қўя қолардим. Мен ҳозир уларнинг сўзларида ҳақиқатга тўғри келмаган жойларни кўрсатиб ўтаман.
1946 йилнинг охирроғи ёки 1947 йилнинг бошларида ҳарбий хун ҳисобига босмахона мошиналари олиш учун Ўзбекистондан Маҳмуд Зуфаров билан “Қизил Ўзбекистон” ва “Правда Востока” газетасининг бирлашган босмахоналари директори (фамилияси эсимда йўқ) вакил бўлиб келдилар. Булар келиб, Потсдамда меникига тушдилар ва қайтгунларича менинг меҳмоним бўлдилар. Биз (мен, Йўлчиев ва Мелиев) уларни етаклаб Совет администрациясига олиб бордик. Улар “Баъзи нарсалар оладиган бўлдик”, деб биздан айрилиб қолишди. Кечқурун уйга келиб, бир-иккита япалоқ босма машинаси билан бир нечта “американка” беришмоқчи бўлишганларини, кўзлаган умидларига етиша олмаганларини айтишди. Уларнинг бу гапи менинг нашриётчилик нафсимга тегди. Мелиев ҳам шу ерда эди. Мен вакилларга ҳақиқат гапни айтдим:
-Урушнинг тугаганига бир ярим йил бўлса-ю, машина оламиз, деб энди келасизларми? Шу вақтгача қаерда ётган эдингиз?! Мана энди, Америка олтинларни олиб кетаётганда сиз “барахло”ларни олиб кетинг! Босмахоналаримизда бунингсиз ҳам “американка”лар чанг босиб ётибди-ку!
Мен бу гапим билан Ўзбекистон босмахоналари раҳбарларининг парвосизлиги, “мева пиш – оғзимга туш”, қабилида оғиз очиб ўтирганларини ҳақли равишда танқидладим. Американинг Германия олтинларини олиб кетганлигини эса матбуотимиз саҳифаларида ҳамма ўқиган эди. Мелиев бу фактни бузиб: “Исмоилий: “Америка олтин олиб кетаётганда Совет Иттифоқи “барахло”ларни ташияпти”, деб айтди”, дебди. Мелиевнинг бу гапи ҳам, унинг кўп гаплари каби, ёлғонлгини яна бир карра таъкидлаб ўтаман. Бу менинг бошқа жиноятларим олдида фил ҳузуридаги пашша бўлса-да, ёлғонни – ёлғон, ростни – рост деб айтишни бурчим деб биламан.
1946 йилдамикин, ҳозир аниқ эсимда йўқ, СССР Олий Советига сайловлар тайёргарлиги қизиб кетган кунларнинг бирида, Потсдамдаги совет офицерлари уйида сайлов комиссиясининг сайлаш мажлиси бўлди. Биз Мелиев билан ёнма-ён ўтирдик. Редакциямизнинг ҳарбий мухбирларидан майор Поляков комиссия аъзоларидан бирининг номзодига қарши гапирди. Мелиев дарҳол:
-Иҳ, расво бўлди!-деди. Мен сабабини сўрадим. У тушунтирди:-Бизнинг сайлов системамизда кўрсатилган кандидатга қарши чиқиб бўлмайди, чунки рўйхат юқоридан тушади, пастдагилар эса фақат овоз беради, қарши гапиришга ҳақи бўлмайди.
Менга бу қизиқ туюлди:
-Бу аҳволда демократия қаерда қолди?-дедим, Мелиевнинг гапига ишонқирамай. Мелиев кулди-да:
-Эсингиз жойидами,-деди,-мана шунинг ўзи демократия! Ҳали кўрасиз, Поляковнинг адабини беришади.
Мен тийилмадим:
-Бу кимнинг демократияси, айтиб беролмайсизми?-дедим, уни масхара қилиб. У кулди, ҳазилми-чин қилиб туриб:
-Бизнинг демократиямиз!-деди.
-Сизнинг, яъни Мелиевнинг?
-Ҳа, бизнинг.
-Демак, сиз демократ?
-Демократ.
Ана шу суҳбатдан кейин Мелиевга “демократ” деб лақаб бердим. Бу суҳбатда мен совет сайлов системасидан кулган эдим, лекин Мелиевнинг кулгиси сабаби менга қоронғу. Эҳтимол, у менинг нодонлигимдан кулгандир?
Булардан ташқари Мелиев менинг тўғримда берган гувоҳликларида “Исмоилий партия мажлисида одам кўнглидагини гапира олмайди”, “Исмоилий Маршалл плани бўйича Туркияга берилаётган Америка ёрдамини маъқуллади”, дебди.
Партия мажлиси ҳақида, Туркияга ёрдам ҳақида Мелиев билан менинг орамда ҳечвақт гап бўлмаганини аниқ биламан. Бу масалаларда Мелиев бошқалардан эшитган ёки миясига келган фикрини менга тўнкаётгани мен учун ойдан-да, кундан-да равшан. Аммо мен бу билан ўзимни ундай фикрда эмас эдим, дейишдан жуда-жуда узоқдаман, чунки ҳар бир ўзбек миллатчиси каби, мен ҳам Туркияга сажда қилгувчилардан, Туркиянинг муваффақиятларини эшитганда ичига сиғмай қувонгувчилардан эдим-ки, Маршалл планини, албатта, кўнгилда ёқлар эдим. Мелиевда шундай туйғу мавжудлигига ишонмайман, демак, у билан бу ҳақда гаплашмоғимиз мантиқдан эмас.
Энди “партия мажлисида одам кўнглидаги гапни айтолмайди”, деган масалага келсак, бу ҳам Мажидий ҳақида ёзилган ҳикоя ҳам Мелиевнинг уйдирмаси. Орамизда бундай гап бўлган эмас. Партия мажлисида партияга қарши эмас, партия олдинга сурган тадбирларни амалга ошириш масаласи ва чоралари кўрилади.  Партия мажлиси мен сингари миллатчиларнинг душманчилик, емирувчилик ҳаракатлари амалга ошириладиган жой эмаслигини яхши биламан. Мен Мелиевнинг уйдирмаларини рад қилиш билан ўзимни гуноҳлардан, ҳеч бўлмаганда тилга олинган гуноҳлардан пок эдим, деб даъво қилмоқчи эмасман. Зинҳор, мен бу фикрлардан жуда-жуда узоқдаман. Мен, туядек гуноҳларимни бўйинга олатуриб, пашшадек ингичкасидан воз кечиш ҳаракатида эмаслигимга ишонилишни илтимос қиламан. Мен бу нарсаларни ўзимни оқлаш учун эмас, ҳақ-адолат хотири учун рад этаётибман, халос.
Энди Илёсовнинг мени “антисовет киши эканлигини кўп вақтлардан бери билар эдим”, деган сўзига пича тўхтаб ўтмоқчиман. Бу гапи ёлғон, аниқроғи, мантиқсиз. Мен антисоветчи сифатида ўзимни ҳар жойда кўз-кўз қилмаганман. Давлатга қарши фикрларимни ҳаммага ҳам айтавермаганман. Илёсов табиатида қўрқоқлик бўлгани учун сиёсат ҳақида мутлақо гаплашмаганман. Назаримда, Илёсов энг яқин танишлари билан ҳам бу ҳақда гаплашмаган бўлса керак.  Билганим шуки, бирон даврада сиёсатдан гап очилгудай бўлса, ўша заҳоти Илёсовнинг ё қорни оғриб қоларди, ё бошқа сабаб билан бу даврадан узоқлашарди. Агар у махсус идоралар билан ҳамкорлик қилса ҳам, ишончим комилки, етарли маълумотлар етказиб беролмаган бўларди. Хўп, дейлик, Илёсов менинг антисовет киши эканимни билган бўлса билгандир. Энди шу билишини мантиқан таҳлил қилиб кўрайлик-чи, қандай маъно келиб чиқаркин?
Биринчиси шуки, биз Оврупч шаҳри ёнида турганимизда, Новосибирск младший лейтенантлар мактабидан: “Сиёсий бўлим орқали мени чақириб олинг, мен сиз билан ишламоқчиман”, деб нега хат ёзди экан? Соф совет кишилари ёнига эмас, антисовет киши ёнига нечун толпинди экан? Имоним комилки,  аслида ким эканимни билганида менга интилгандан кўра қиёмат жанггоҳини афзал кўрган бўларди. Мен  газетада босилган шеърларининг баъзан ярмини, баъзан ярмидан ҳам кўпини, бадиий ва мафкуравий жиҳатдан паст топиб, ўзим бошқадан ёзиб чиққанимда нега эътироз этмади? Нега буларни кейинча Тошкентда ўз имзоси билан “Шонли саҳифалар” тўпламида бостириб чиқарди экан? Ниҳоят, менинг советларга қарши киши эканимни билатуриб, 1946 йилда ВКП(б) кандидатлигидан ҳақиқийга ўтаётганимда нега тавсиянома берди экан, партияга мендек ярамас ахлатни кўра-билатуриб нега олиб кирди экан?  Бу саволларнинг жавоби битта: “Исмоилийни антисовет киши эканлигини кўп вақтлардан бери билар эдим”, деган гапи қўрқув натижасида тўқилган уйдирмадир.
Илёсов яна бир гувоҳлигида: “Исмоилийнинг пули кўп эди”, деб ўртага шубҳа соясини ташлайди, аммо айтган гапига ўзи ҳисоб бермайди. Демак, ҳисобни мен беришим керак. Мен, аввало, газетанинг масъул секретари бўлганим учун Илёсов ва Мелиевлардан бир неча юз марка  ортиқ ойлик олардим. Бу – бир. Қолаверса, Илёсов ва Мелиев каби ҳар қаерларда санқиб юрмай, кўпроқ уйда бўлар эдим. Бу – икки. Ниҳоят, мен Илёсов ва Мелиев сингари ҳар кун бир-икки бутилкадан арақ бўшатмас эдим. Бу – уч! Йўлчиев, Мелиев, ҳатто Илёсовнинг ўзи ҳам тасдиқ этса керак, Потсдамда турганимизда бирон кун ўтмас эди-ки, Илёсов столига эрталаб икки-уч бутилка шнабс териб қўйиб, кечгача ичиб битирмасин!
Гапимнинг охирида шуни ҳам айтиб кетайин, хотиним Тошкентдан ўн минг сўм пул билан келди. Хотинимнинг опаси Муҳтарам янги уй солган экан, шунга турли парда, ҳар ҳил нарса олиб кел, деб синглисига, яъни менинг хотинимга ўн минг сўм пул бериб юборибди. Хотиним Потсдамга келганидан кейин ўша пулга харид қилди. У пулдан Мелиев хабардор бўлганидек (чунки хотин- бола-чақамизни Тошкентдан Мелиев олиб келган), Илёсовнинг хотини, хусусан Илёсовнинг ўзи ҳам хабардор бўлиши керак. Менда пулнинг нисбатан кўплиги, Илёсовда эса нисбатан озлиги сабаби шундай. Илёсов ўзининг гувоҳлик кўргазмасида “Мелиевни 1943 йилдан бери танийман”, деб ёлғон гапирганидек, “Берлинда, Абдулла Тўлаганнинг хотининикига менга билдирмай боришган, мен бехабарман”, дейиши билан ҳам ҳақиқий ҳолни тамом бузиб кўрсатган. Абдулла Тўлаганнинг хотини Рут билан алоқани баён қилишда Мелиев ҳам нотўғри гапларни ёзган. “Мен,-деб ёзибди Мелиев,- махсус бўлимнинг топшириғи билан Рутга икки-уч бор учрашдим. Мақсадим: Вали Қаюмхон билан Абул Завқий сурати босилган журнал қирқмасини олиш эди. Биз бу қирқмани мен, Исмоилий, Йўлчиев Рутникига борганимизда кўрган, лекин олмай, ташлаб келган эдик. Махсус бўлим: “Тезроқ олиб кел”, деб қистагани учун, Рутни кўришга, уникига боришга мажбур бўлдим”.
Эҳтимол, Рутникига боришга бошқа нарса мажбур қилгандир, буниси менга қоронғу. Менинг аниқ билганим шуки, биринчи борган кунимизоқ Абдулла Тўлаганнинг немис хотини бизга журнал қирқмасини ҳеч бир қаршиликсиз, гумонсиз берган ва биз уни олиб келиб уйда Рутни кутиб ўтирган Илёсовга кўрсатган эдик. Сўнг бу сурат менинг ёзув столим устида очиқ ҳолда бир неча кун ётган эди. Махсус бўлим ходимларининг бу сурат билан қизиқишганларини мен эслолмайман. Ҳақиқатда бўлган воқеани ёлғонга бўктириб баён қилишдан Мелиев билан Илёсовга қандай манфаат бор экан, ҳайронман!..
Болаларимиз ҳаркун: “Қачон уйга кетамиз? Қачон Тошкентга кетамиз?” деб қистар, уларни ҳар тарафдан бизга ёт бўлган чет эл ҳаёти, қандайдир юракни сиқучи кулранг табиати, умуман, ҳамма нарса, ҳамма нарсаси зериктирган эди. Болаларимиз, ҳамма бахтли болалар каби, ўз ватанларига пок дил, оқ кўнгил билан интилар, бахт қуёшининг ҳаётбахш нурларини биринчи марта эмган ўз инларига қуш бўлиб учишни истар эдилар. Болаларимизни интизор қилган ўша ёруғ кун келди. 1947 йил апрелининг охирида Потсдамдан машиналарга ўтириб, Одер Франкфуртига келдик ва у ердан, поездга тушиб, совет Иттифоқига, Брестга жўнадик.
Франкфурт вокзалидан чиқиб, Одер кўпригига яқинлашганимиз сари бизнинг нигоҳларимиз Германия тупроқларига михдек санчилиб борди. Мен Йўлчиев билан, Мелиев Илёсов билан, вагон деразаларига ёпишиб олиб, кечаги душман еридан кўз узолмай тикилиб борар эдик. Бир-биримизга ҳеч нима демас, тўғриси, сир бой бермас эдик. Илёсовнинг гувоҳлигига қараганда, болалар чақчақлашиб турганда мен хомуш бўлиб қолган эканман. Одер кўпригидан ўтаётганда эса юрагимда чўкиб ётган дард, енгил пўкакдек, юзага қалқиб чиқиб:
-Хайр, бахтимизни кулдирган иккинчи ватаним!-деб юборганмишман. Кейин бўшашиб “бу ерларда яйрашганларимиз бир туш бўлиб қолди энди. Энди тушда ҳам ҳам кўриш йўқ бу роҳатли ҳаётни. Дунёга бир келдиг-у, кетдик-да!” деганмишман.
Эсимда бор, Илёсов тилга олган вақтда поезд уруш вақтида бузилган омонат кўприкдан ўтаётганди. Поезд дарёга қулаши эҳтимоли борлиги учун қўрқиб кетганидан унинг ранги бўзарган, қайси биримиз гапирган бўлсак-да, эшитиб, эсида сақлаб қолиши мумкин эмасди. Агар бу воқеа Туркияда содир бўлганида эди, уни “иккинчи ватаним”, десам арзирди. Неча миллионлаб одамларнинг ёстиғини қуритган урушни бошлаган мамлакатни “иккинчи ватаним” дейдиган тилимни ўзимла кесиб ташлаган бўлардим...
Дўстларимнинг уйдирмаларига қарши мен бундан ўзгачароқ изоҳ бера олмайман...”
Турманинг бир кишилик сиқиқ хонасида хотиралар исканжасида ўтирган Мирзакалоннинг қўли толиб, қаламни қўйди. Нафис адабиёт намуналарини ёзиши керак бўлган бу қўл, бу қалам, ҳаёт ҳақиқатларини ўйлаб, мулоҳаза қилиши лозим бўлган бу онг қандайдир пасткаш юмушлар билан банд эди. Мирзакалоннинг юраги бу турма сиқиқлигидан эмас, шу тубан ишлар билан банд эканидан азоб чекарди. Баённи ёзиш олдидаги ғазаби бир оз босилгандай бўлиб, дўстларининг гувоҳликларини яна бир бор ақл кўзгусидан ўтказди. Айниқса Илёсовнинг гаплари уни сергаклантирди. “У нодон,-деб ўйлади,- менга қарши гувоҳлик бериб, ўзининг жонини сақлаб қолмоқчи бўлган. Агар терговчи сергаклик қилса, унинг гапларидан тескари маъно ҳам топиб, ўзини қамайди. Исмоилийнинг миллат душмани эканини узоқ вақт давомида билгани ҳолда индамай юриш жиноят эканини наҳот у нодон билмаса?”  Бу саволга жавоб ўрнига унда нохуш гумон уйғонди: “Индамай юрганмикин ё узоқ вақт давомида керакли жойга гап ташиб, тирикчилик қилганмикин?” У гумонга асосланиб дўстини айблай олмас эди. Шу сабабли хаёлини чалғитишга уринди.
Дўстлар ҳақида фикр юрита туриб, терговчи икки-уч марта Жалоловнинг номини тилга олди. Тўғри, Жалолов яраланиб, уйига қайтгандан кейин хат орқали муомала қилиб турдилар. Лекин бу мактубларда сиёсатга тегишли бирон бир калима йўқ, бўлиши ҳам мумкин эмас эди. Тўғри, у Жалоловни урушдан олдин яхши билмаса-да, фронтда сирдош, дарддош дўст мақомига эришган, шу боис уйга қайтган кунлариёқ у билан топишган эди. Терговчи эслатган зиёратга ҳам у билан бирга борганди.
...Мирзакалон божасининг хасталигини эшитиб, байрам куни уни йўқлади. Божаси ҳузурида Жалоловдан ташқари  яна бир киши бор эди. Божаси уни “дўстим Қорахўжаев”, деб таништирди. Мирзакалон яқинда Германиядан қайтгани учун у одам ҳорижнинг аҳволи билан қизиқди. Мирзакалон Германия ҳақида гапира туриб, савдо-сотиқда устаси фаранг ҳисобланган божасига қараб ҳазил қилди:
-Хўб, сиз боп жой экан-да... Сиз ўшандай жойда бўлсангиз, оз вақтда миллионер бўлиб кетардингиз. Сизга ўхшаб савдо ишларида суяги йўқларга макон бўладиган экан. Ҳар ким хоҳлаганини қилади: биров дўкон очиб сотса, биров корхона олиб, мол чиқаради.
-Ўшандай жойларда мазза қилиб юрдим денг?..-Жалоловнинг бу гапи замирида ҳасад бормиди ё огоҳлантиришми, Мирзакалон у дамда англай олмади. Фақат ҳазил тариқасида бошлаган гапи “капиталистик системани, хусусий савдони мақташ” либоси билан керакли ерга етиб боришини фаҳмлаб, мавзуни ўзгартирди. Кўнгли ўшанда алдамаган экан, орадан уч йил ўтса-да, у гап унутилмабди. Кимнинг хизмати эвазига шундай бўлган – унга қоронғу. “Бу вагон қулоқдан ишланган” деган, ўзбек жангчиларининг аянчли аҳволидан куйган одамнинг бундай тубанлик қилишига ишонгиси келмайди.
1947 йил, ўша кунларнинг нари-берисида Жалолов ишлайдиган идорага борган эди. Идора раҳбарлигини яқинда қабул қилиб олган Жалолов ўша куни нимадандир ғашланиб ўтирарди. Мирзакалонни кўриб дардини ёрди:
-Мендан олдинги одам ҳамма ишнинг расвосини чиқариб кетибди. Унинг пўстагини қоқай десам, юқоридагилар қўйишмайди. ЦКда унинг ҳимоячилари бор! Ҳаммаси бизни эшак қилиб минишади. Бир нарса десанг –“миллатчи!” деб миянгга бир мушт уришади – ерга кириб кетасан. Ҳақиқат йўқ, Исмоилий, ҳақиқат йўқ!-Жалолов, алами ортиб, тутақди. Чекиб турган папиросини зарда билан кулдонга эза туриб, сўзини тамомлади:- Менинг номим раҳбар эмиш! Битта фаррошни ҳам ЦКнинг санкциясисиз ишга ололмаганимдан кейин менинг қимматим нима бўлди?! Э-э, менга деса ўт тушиб кетмайдими!
Ўшанда бу аламни Исмоилийдан гап олиш учун айтмаган эди. Юрагини сиқиб турган дард туфайлигина гапирганди.
Мирзакалон “Қизил Ўзбекистон” раҳбари билан чиқиша олмай ишдан кетишни мақсад қилиб Жалолов билан маслаҳатлашди. Гарчи бу вазифа матбуот оламида юқори мартаба ҳисобланса-да, ижоддан узоқроқ бўлгани сабабли Мирзакалоннинг бу ишга кўнгли бўлмаган, аввал-бошдаёқ Марказкомнинг таклифини қабул қилишдан бўйин товлаб, “бу ишнинг оғирлигини, хўжалик ва маданиятнинг ҳамма тармоқларида маълум даражада билимга эга эмаслигини” баҳона қилган эди. Бу баҳонаси ўтмагач, партия лозим кўрган вазифадан бўйин товлашнинг ёмон оқибатга олиб келишини ўйлаб, кўнганди. Газета раҳбари билан чиқиша олмаслигига кўзи етгач, ишдан кетишга янги баҳона излади. Жўяли баҳона хаёлига келавермагач, эскисини сал бошқача услубда баён этди: “қишлоқ хўжалик ва саноатда қарийб ҳеч нарса билмаганлиги натижасида масъул котибликни кўнгилдагидек эплаб кетолмаслигига кўзи етганини” Жалоловга айтганида, у Мирзакалоннинг аҳдини маъқуллади:
-Тўғри қиласиз, бўйнидан боғланган ит овга ярамайди, деганларидек, сиз билан биз бунақа дастёрчиликка ярамаймиз. Ахир мана бу...- деди  Жалолов, кўрсатгич бармоғи билан кўкрагига икки-уч уриб. Мирзакалон унинг нима демоқчи бўлганини дарҳол англади ва ҳам тасдиқ, ҳам савол оҳангида:
-Дил бошқаю тил бошқа?! -деди. Жалолов чарақлаб кетди ва кўнглидаги гапни ярим сўзидаёқ тушунгани учун, чўзиб таҳсин айтди:
-Ҳа-а баракалла!-Кейин маслаҳат бера бошлади:- Жанжал қилманг, яхшилик билан бўшаб олинг. Ишқилиб, буларнинг кўзига ёмон кўринишдан сақланинг. Ҳа! Бўлмаса, биласизми, еб ташлашади, ҳа, Исмоилий, кўзингизни очинг! “Мен фронтда у қилдим, бу қилдим!” дейсиз-да? Ҳе-е, икки чақа! Эшак лойдан ўтиб бўлган!
Шу мазмунда анча гаплашишгач, Жалолов марказком котиби билан гаплашиб, унинг ишдан бежанжал, осонгина бўшашига ёрдам беражагини айтди.
Улар кунда бўлмаса – кун ора, бунинг иложи топилмаса, ҳафтада икки марта учрашишарди. Жалолов уни кўрган заҳоти “Нима гап? Радиода нималарни эшитдингиз?” деб сўрарди. Мирзакалон қисқа тўлқиндаги Анқара радиосидан эшитганларини, Жалолов эса “Би-би-си”дан эшитганларини ўртоқлашарди. Мирзакалон  Нуриддин Осим исмли бошловчи томонидан ўқиладиган “Ўтмишда бугун” деб номланган эшиттиришни доимий равишда тингларди. Бу радиоэшиттиришда ўтмишда бўлган тарихий воқеалардан баҳс этиларди. Бир куни Нуриддин Осим Амир Темурни “Самарқандда ўтган машҳур турк саркардаси”, деб гапирганда Мирзакалоннинг ғаши келди. Эртасига буни Жалоловга айта туриб: “Ўзбек” деган сўзни тилга ҳам олмади, даюснинг боласи! Ҳатто “Ўзбекистон шаҳарларидан бири Самарқандда ўтган” деса ҳам майлийди”, деб куйинди.
-Булар шунақа... Битта катта оғадан безиб, у томон қарасак, яна бошқа катта оға даъво қилиб турибди,-деди Жалолов афсус билан.
Уларнинг ҳар суҳбатлари шу каби янгиликлар баёни билан ўтарди. Айниқса Жалоловнинг қизиқиши кучли эди. “Нима гап? Қандай янги хабарлар эшитдингиз?” деган саволлардан чарчамасди. У Мирзакалондан янгиликларни шундай сўрардики, баъзида гўё жонини омбур билан суғуриб олаётгандек бўларди.  Мирзакалон унинг бунчалик қизиқишларидан охири шубҳага туша бошлади ва бу шубҳасини яширмади:
-Жалолов, сиз, нима бало, Давлат ҳавфсизлиги министрлигининг одамимисиз? Мендан ҳадеб шунақа нарсаларни сўрайверасиз-а?-деди. Жалолов аввалига кулди, кейин хафа бўлган бир қиёфада гапирди:
-Топган гапингизни қаранг!-шундай деб олдидаги қоғозларни кавлаштира бошлаб, илова қилди:-Қўрқманг, сизнинг нархингиз менинг қўлимда эмас!
Мирзакалоннинг шубҳаси нафсониятига тегди шекилли, Жалолов энди ундан янгиликларни кам сўрайдиган бўлиб қолди. Мирзакалоннинг Германиядан олиб келган радиоприемниги бузилиб қолгач, янгиликларни ўзи айтадиган бўлди. Ана шундай кунларнинг бирида у Нью-Йоркда бир рус муаллимаси Совет элчихонасининг иккинчи қаватидан ўзини ташлаб қочганини, Совет Иттифоқига қайтмаганини, Германияда хизмат қилаётган совет офицери Лондонга қочиб келиб, “Би-би-си” радиоси орқали гапирганини айтиб берди. Бундай суҳбат фақат икковлари орасида бўларди. Жалоловнинг қадрдонлари иштирокидаги паловхўрликда сиёсатдан умуман гап очилмасди. Давра асосан аския билан қизирди. Расулжон Муҳаммадиев уста аскиябоз, Иброҳимжон Эргашев ундан қолишмас, Жалолов бу соҳада нўноқроқ бўлса-да, таталашиб турарди. Нўъмонжон Ғуломов билан Мирзакалон аскияни кулгилари билан қувватлаб ўтиришарди.
Самоворда ё уйда, паловга бирон қозон осилмас эдики, у ерда Жалолов билан Мирзакалон бирга бўлишмаса. Айниқса, Жалолов уйида ўзи ош дамлайдиган бўлса, дарҳол телефон билан: “Келинг, ўзим ёлғиз егим йўқ, бирон улфат бўлмаса ўтмайди”, деб чақирар, хотинининг эса паловни ёмон кўрганлигини айта туриб, ярим ҳазил, ярим эркалаш оҳангнида: “ўрус-да, ўруслигига боради, паловнинг қадрига етмайди хуш ёқмас!” деб қўярди.
Жалоловнинг уйидаги  ана шундай паловхўрликдан сўнг икковлашиб Тельман номидаги боғни айлангани чиқдилар. Пиво сотилаётган жойни четлаб ўтолмай,   томоқларини “ҳўллаб” олиш баҳонасида тўхтадилар. Ўша кунлари Берлин тақдири юзасидан келишмовчиликлар чиқиб тургани учун суҳбатлари шу мавзуга кўчди. Жалолов Америка-Англия тутган йўл ҳақида гапира туриб, уруш чиқиб кетиш эҳтимоли борлигини айтди. У табиатан сиёсий таҳлилни ёқтирарди. Бу сафар ҳам ташаббус унинг қўлида бўлди:
-Уруш чиқиб кетса ҳам ажабмас. Аммо биз ғафлатда қолмаслигимиз керак. Ҳозир уюшиш вақти-ю, лекин уюшиб бўлмайди...
Жалоловнинг бу гапи Мирзакалонга “АҚД”нинг биринчи мажлисини эслатиб, эти бир жимирлашди-ю, суҳбатдошини беиҳтиёр бу савол билан бўлди:
-Ростингизни айтинг, Жалолов, сиз МГБнинг одами эмасмисиз,а? Шу қадар қўрқмасдан очиқ гапирасиз-ки, гўё бу гапларингиз учун сизни биров жавобгарликка тортмайдигандек.
Жалолов бу сафар кулмади. Бўзарди. Қуюқ, туташиқ қошларини осилтириб, нафрат тўла ғазаб билан гапирди:
-Сиздан қўрқаманми? Бориб гапиринг, сўрасалар: “Бу туҳматчи!” деб бетингизга туфураман. Сиз ҳам худди шундай қилишингиз мумкин. Аммо гаплашишнинг йўлини билиш керак. Ҳозир ёнимизда яна бир киши бўлса, мен бу гапларни айтмас эдим. Нега? Бир кишининг гувоҳлиги ўрин ўтмайди. Икки киши гувоҳлик бериб турса-чи? Қочиб бўпсиз! Алоҳида гаплашиш мумкин. Лекин уюшдингизми, қамаласиз! Мана шунинг учун уюшиб бўлмайди, дейман. Лекин ҳар биримиз ўз ҳолимизча тайёр бўлиб туришимиз керак. Ҳаракат пайти келганда ивирсиб қолмайлик. Дарҳол ҳокимиятни қўлга олиб, ички ишлар министрлигига кучли одамларни қўйиш керак.
Жалоловнинг ишонч билан айтаётган гаплари таъсирида Мирзакалон бу вазифани унинг ўзига юклаб қўйди:
-Сиз ўзингиз борсиз-ку? Сиздан маъқули йўқ,-деди ҳозиргина ундан шубҳаланганини унутиб. Жалолов унинг бу гапига “ҳа” ҳам демади, “йўқ” ҳам демади. “Ўз кўнглича, ҳукумат раҳбарлигини мўлжаллаб юради шекилли, мен уни пастга уриб юборибман-ку?”-деб ўйлади Мирзакалон.
Пивахонадан чиқиб Пушкин ва Асака кўчалари бурчагида, майдонча олдида туриб, бошқа мавзуга ўтдилар. Жалолов энди ўзи хаёл қилган “келажак ўзбек миллий буржуа давлати”нинг хўжалик министрига айланган эди, гўё. У “Ўзбекистондан саксон йилдан бери ташиб кетилаётган” қоракўл терилари ҳақида гапира бошлади:
-Москва Ўзбекистондан ҳар йили  икки юз мингга яқин қоракўл ташиб кетади. Ҳар бир терига Америкада битта автомобил берар экан. Агар териларни Ўзбекистон ўзи сотса, унингда аҳолисининг ҳар бири биттадан автомобиллик бўлиб қолар эди.
Мирзакалон хўжалик ишларига омил бўлмагани учун, бу ҳил ҳисоб-китоблар билан қизиқмас эди. Шунинг учун ўз манфаати кўзгуси билан қараб, бундай деди:
-Қирқ ёшга кириб, ҳали битта қоракўл ёқа кўрмабман-ку, сиз автомобилдан гапирасиз. Ҳаммаси Америкага кетади, денг?
-Бўлмаса, магазинларда босилиб ётмасмиди?-деди Жалолов афсус билан уф тортиб.
Бу сўздан кейин, хайрлашиб, уй-уйларига кетдилар. Мирзакалон Жалоловнинг гапларини йўл кўйи ўйлаб борди ва кўрпага кирганидан кейин ҳам, бу ёпишқоқ ўй чангалидан узоқ вақтгача уйқусини ажратиб ололмади. Уни икки ваҳима босар эди: бир ёқдан Жалоловни провокатор-иғвогар деб қўрқса, иккинчи ёқдан унинг ҳалиги гапларини  “Совет давлатига қарши уюштирилган миллатчилар ташкилоти” номини олган “АҚД”нинг программа нутқига ўхшатиб, юраги орқага тортиб кетар эди. Ахир бир қур ташкилот тузиб таъзирини еган эди-да! Жалоловнинг даҳшат бўлиб туюлган у гапларини бир кеча эмас, бир неча кечалар ва кундузлар ўйлади. Натижада бирини танлаб олиш шарти билан олдига икки масала қўйди. Бири – Жалолов билан алоқани узиш-у, тинч яшаб қолиш, иккинчиси – Жалолов билан алоқани давом эттириб, советга қарши миллатчилик гапларини ва ҳаракатларини жонлантириш баробарида ўзларига ўхшаганларни бирлаштириб, ташкилот тузиш. Бир марта оғзи куйгани учун қатиқни ҳам пуфлаб ичадиган одам нима қиларди? Албатта биринчи йўлни танлайди-да.
Мирзакалон Жалоловдан узоқлашди-ю, аммо тинч яшаб юриш унга насиб этмади. Барибир қамоқ панжараси уни оиласи бағридан, ширин орузлардан ажратди. Терговчи Жалоловнинг номини тилга олиб тургани билан улар орасидаги суҳбатларнинг икир-чикирига тўхталмади. Уюшмоқлик муаммоларини ҳам тилга олмаганидан билди-ки, ўша пайтда Жалоловдан бекорга шубҳаланган экан. Советларга қарши янги ташкилот тузиш ҳақидаги гап, демак, бошқа оқава орқали етиб келган бу ерга. Бу оқаванинг бошида ким турган бўлиши мумкин? Бу саволга Мирзакалоннинг  жавоб топиши қийин бўлмади. Қамалган кунларининг учинчи ҳафтасида аввал ташқарида, даҳлиз томонда, таҳмини бўйича, рўпарадаги темир эшикнинг шарақлаб очилганини сўнг ёпилганини эшитди. Кейин соқчининг “деворга қараб тур” деган қисқа буйруғини, сал ўтмай эса оғир-оғир қадам товушларини эшитди. Беш-ўн қадам юрилгач, таниш овозни эшитиб, сесканиб кетди:
-Охуновни ҳам ташкилотга киришга мажбур қилган экан, де!
-Гапирилмасин!-деб буюрди соқчи. Лекин у қулоқ солмади:
-Ўлдираман, деб қўрқитган!-деб бақирди таниш овоз.
-Гапирилмасин!
Соқчи шундай деб бақириб тепди шекилли, маҳбус ихранди.
Мирзакалон дўстларидан бири Абдуманнон Раҳимовни овозидан таниб, унга ачинди. Аммо кимга гапирганини, бу гапнинг маъноси нима эканини англамади. Буни орадан икки ой ўтиб, терговчининг сўзидан, сўнг юзлаштиришдан билди. Унгача Абдуманноннинг укаси Абдужавлоннинг ҳам қамалганини билмаган эди. Терговчи дастлабки сўроқда Охуновни нима учун қўрқитганини сўраганда Мирзакалон бундай гапдан хабари йўқлигини айтган эди. Бу савол бир неча марта такрорланганда ҳам туҳматни бўйнига олмагач, Абдужавлон билан юзлаштирилди.
Одатда киши бошқа одамга юзма-юз турган ҳолда туҳмат қилаётганида, агар виждони озгина сақланиб қолган бўлса ҳам, кўзларини олиб қочарди. Абдужавлон Мирзакалонни ҳайрон қолдириб, киприкларини ҳатто пирпиратмади ҳам.
-Исмоилий аввал акамни, кейин мени зўрлагани етмай, Охуновни ҳам “ташкилотга киринг”, деб мажбур қилган,-деди. Кейин тусини ўзгартирмаган ҳолда бу “воқеа”ни ҳикоя қилиб кетди:-Мен ҳовлимда у ер-бу ерни чопиб юриб эдим. Бир вақт Охунов келиб қолди. У аслида акамни излаб келган экан, тополмай, менинг олдимга кирибди. У ёқ-бу ёқдан гапиришиб туриб, Охунов менга: “Биласизми, Исмоилий жуда ёмон одам экан-ку!” деди. “Нега?” десам, “Мени бир антисовет ташкилотга таклиф қилди. Сизни ҳам таклиф қилган экан-ку?” деди. Мен қуруққина қилиб: “Ҳа”, дедим-да, гаплашмай ишимни қилавердим.
Акасининг қутқиси билан ўртага ташланган бу уйдирма ўз разиллиги билан Мирзакалонни қанчалик ҳайратга солган бўлса, теровчи учун ҳам ёлғонлиги ошкор бўлди шекилли:
-Нега бу хабарни ўша пайтда бизга маълум қилмадингиз? Қамалганингиздан кейинги дастлабки сўроқ пайтида ҳам индамадингиз?-деб сўради.
-Исмоилий бўйнига олар, иқрор бўлар, деб ўйлаган эдим,-деди Абдужавлон, уят кўчасининг нарёғида туриб.
Охуновнинг айтганларига Абдужавлоннинг парвосиз қарагани, “ҳа” деб қўя қолгани унинг феълини яхши билгани учун Мирзакалонга янада ғалати туюлиб, савол беришдан ўзини тўхтата олмади.
-Охуновнинг кўзига “ҳа” деб қўя қолганингиз сира характерингизга мос келмайди-ку? Бундай пайтларда индамай кетавермасангиз керак эди, а?
-Жим бўлинг! Савол беришга ҳаққингиз йўқ!-деб бақирди терговчи Мирзакалонга ўқрайиб қараб.
Жалоловнинг икки йил олдин айтган гапи ҳақиқат сифатида шу қамоқхонада ўз исботини топди: “бир кишининг гувоҳлиги ўрин ўтмайди. Икки киши гувоҳлик бериб турса-чи? Қочиб бўпсиз!” Икки кишининг гувоҳлиги етарли, деб ўйладими, ҳар ҳолда терговчи Раҳимовлар ҳақида камроқ сўради. Мирзакалон бундан ҳавотирлана бошлади. Очиғи, янги туҳматлар, уйдирмалар оқавасининг очилиб кетилишидан қўрқди. Бугун терговчи Берлиндаги дўстлар уйдирмалари ҳақидаги янгиликни ошкор қилгач, уларга тегишли гапларини баён қилиб бўлганидан кейин, гарчи терговчи талаб қилмаган бўлса-да, Раҳимов ҳақида билганларини ёзишга киришди:
“Мен, армиядан бўшаб келгач, Абдуманнон Раҳимовнинг адабий танқидчи бўлиб етишганини эшитган ва адабиётимиз тараққиёти учун энг зарур бўлган танқидчилик соҳамизнинг бир иқтидорли кишига ортгани сабабли чинакам қувонган эдим. Мен “Шарқ юлдузи” юлдузида масъул секретар бўлиб ишлаб юрган кезларим, Ойбек Ёзувчилар союзи раислигидан бўшаб, унинг ўрнига Шароф Рашидов сайланган куни Абдуманнон икковимиз Ўзнашр томонга қараб юрдик. Мен  Шароф Рашидов билан алоқамиз яхши эмаслигини, у билан бирга ишламай, газетадан кетиб қолганимни айтдим. Шунда Абдуманнон ўйланиб туриб:
-Ундай бўлса журналдан тезда бўшаб олинг, бу одамнинг феъли ёмон сизни тинч қўймайди – еб ташлайди,-деди. Мен ҳам шу фикрда эканимни билдирдим.
1949 йилнинг эрта баҳорида бўлса керак, Ўзбекистон совет ёзувчилари клубининг айвонида, иккинчи қаватда Асқад Мухторов “1948 йилда ўзбек поэзияси” деган мавзуда доклад қилди. Бу мажлисда аксар ёзувчилар қаторида мен, Абдуманнон Раҳимов ҳам бор эдик. Мажлисда докладчи Раҳимовни формализмда пича  айблаб ўтди. “Мирмухсиннинг “Уста Ғиёс” поэмасидаги энг яхши жойларни ёмонлаб, танқид қилган”, деди. Раҳимовнинг ғазаби қайнаши учун шу бир-икки танқиднинг ўзи кифоя эди. Мажлисдан сўнг пастга, кўчага тушганимизда у мен билан Маъруф Ҳакимовни Пушкин мусофирхонасининг буфетига кириб пиво ичишга таклиф қилди. Рози бўлдик. Кирдик. Бироқ, пиво йўқ экан. Оч қоринга ароқ ичдик. Союздаги ишлар ҳақида, ўша кунги доклад ва танқид ҳақида гаплашиб ўтириб, 200-300 граммдан ароқ ичиб қўйдик. Раҳимов ҳисоб-китобни қилди, туриб кетдик. Яшиннинг уйигача бирга бордик. Яшин ва Ҳалимахоним қаёққадир кетганлари учун, Маъруф Ҳакимов вақтинчалик Яшиннинг уйида турган экан. Дарвозаси рўпарасига келганимизда ўзбекчилик қилиб, уйга таклиф этди, биз ҳам “йўқ”  демасдан кирдик. Мен кайф устида кирганимни ва у ерда Маъруф Ҳакимовга (пулини мен бердим шекилли) ярим литр ароқ олдириб ичганимизни, мастликда алланималар ҳақида гаплашганимизни эс-эс биламан. Абдуманнон  ўзининг бир аёл мижози билан телефонда гаплашди чоғи. Кейин хайр-маъзурлашиб чиқиб кетдик. Уйларимиз бир томонда бўлгани учун Раҳимов билан бирга кетдик. Аммо пиёда кетдикми ё трамвайдами – аниқ эслолмайман. Шунисини эс-эс, аранг хотирлайманки, Абдуманнон икковимиз Пушкин ва Ниёзбек кўчаларининг бурчагида, Лагерлар бошқармасининг қаршисида, ҳозирги троллейбуслар айланасида туриб узоқ гаплашдик. Бу “узоқ вақт” деганим ҳақиқатда узоқ вақтмиди, узоқ вақт бўлса – минутлар ё соатлар давом этдими ёинки қаттиқ маст бўлиб эс-ҳушимни йўқотиб қўйганим учун менга шундай узоқ вақт бўлиб туюлдими? Мен бу саволларнинг ҳеч бирига жавоб бера олмайман. Шунингдек, Раҳимов билан менинг ўртамда қандай гап ўтганини ҳам аниқ билмайман. Ҳар ҳолда биз миллатчилик руҳида, советларга қарши руҳда гаплашган бўлишимиз ҳам мумкин, деб тахмин қиламан. Аммо бу гапларнинг нималардан иборат бўлганлигини асло билмайман. Шуни яхши ва аниқ биламанки, ўртамизда Раҳимов уйдирган гап бўлган бўлиши мумкин эмас! Раҳимов берган гувоҳликда айтилишича, мен гўё унга Тошкентда советларга қарши яширин ташкилот борлигини, унда жуда катта одамлар аъзо эканлигини сўзлаб, уни шу ташкилотга аъзо бўлиб киришга чақирган ва кирса моддий жиҳатдан ёрдам беришга ваъда қилган эмишман. Раҳимов бу уйдирмасига одамларни ишонтириш ва унга детектив характер бериш учун: “Агар ташкилотга кирмасангиз, ўртамизда ўтган гапни бировга айтсангиз – бола-чақангиз билан қириб ташлаймиз!” деб қўрқитди”, дейди. Кейин у, ўз тулкилигига ҳеч шубҳа туғдирмаслик учун, ака-укаларнинг “уйдирма ошхонаси”да пиширилган “бўтқа”га мана бу “гарнир”ни қўшиб тутади:
-Икки марта чақириб: “Оғзингиздан чиқарманг, бировга айтманг”, деб тайинлади,-дейди. Раҳимовнинг кимлигини билмаган киши унинг бу уйдирмасига учмай тура оладими? Албатта йўқ! Раҳимов бир адабий мақоласида ёзувчининг ростгўйлиги масаласига тўхтаб, Горькийдан қуйидаги мисолни келтириб:
-Горький ёзувчининг ҳамма ёзганлари ҳақиқат бўлавермайди, ичида ёлғонлари ҳам бўлади, аммо бу ёлғонни шундай қотириб бериш керак-ки, ростдан ажратиб бўлмасин, деган мазмунда таълим берган,-дейди. Бу шуни кўрсатади-ки, Раҳимов нонга сув сепиб сотишнигина, қалбаки ҳужжатлар тайёрлашнигина билиб қолмай, ёлғонни ростдек қилиб кўрсатишни, уни зарур бўёқлар билан рост ўрнида ўтказишни ҳам билар, бу қабиҳ касбни яна амалда қўллар экан! Раҳимов дастлабки гувоҳлигида “Юсуф Тоҳирий  шу ташкилотнинг аъзоларидан бири”, деб айтган бўлса, кейингисида Юсуф Тоҳирийни шу ташкилотнинг раҳбари, депти. Балки, аввалги ёлғони эсидан чиқиб қолгандир?
Таъкид этишим шартки, Юсуф Тоҳирий билан неча йилдан бери таниш бўлсам, ундан сиёсатга доир бирон гап, бирон норозилик эшитмаганман. Агар Раҳимов тўқиган сиёсий ташкилот ҳақиқатда ҳам бўлганда, Тоҳирийнинг унга раҳбарлик у ёқда турсин, аъзо бўлиб кириши ҳам даргумон эди. Хўш, унда Раҳимов нима учун уйдирмасини тўқишда Тоҳирийни эслаб қолди?
Менда меҳмондўстлик одати кучли. Балки ўша лаънати кечаси Раҳимовни мастликда уйимга судраган бўлсам, у уйимнинг қаерда эканини сўраган бўлса, мен айтиб, “Юсуф Тоҳирий билан ҳаммаҳалламан”, дегандирман ва одатим бўйича уни мақтаб кетгандирман. Мен Юсуф Тоҳирийни рус тилини бир рус боласидан ҳам яхшироқ билгани, донг қоларли ихчам, чиройли қилиб, фасоҳат билан ифода этиш маҳоратига эга бўлгани, илми етуклиги учун ҳар ерда, ҳар кимга мақтар ва шундай имконият туғилса, фойдаланмай қўймас эдим.  Жуда яқин эҳтимолки, ўша кечаси ҳам одатимга содиқ қолиб, Раҳимовга мақтаган бўлсам. Аммо бирон ташкилот борлигини билмай, Юсуф Тоҳирийнинг бирон ташкилотга аъзоми-йўқлигини билмай туриб, унинг ҳақида Раҳимовга айтган гапларни айтишим ҳеч ақлга сиғмайдиган гап. Агар  Раҳимов билан миллатчилик ҳақида очиқ гапиришган бўлсам, миллатчилик руҳида, антисовет руҳида мен билан бирон марта суҳбат қилишмаган кишининг, яъни Юсуф Тоҳирийнинг номини эмас, ашаддий миллатчилар Вали Қаюмхонними ё Абдулла Тўлаганними ё Булоқбошиними тилга олиб ўтган бўлардим. Агар Раҳимов билан у қилган туҳмат мазмунида гаплашган бўлсам, унинг дудмал жавобидан кейин қамалиш хавфидан қўрқиб, лоақал уйимни таъқиқ этилган китоблардан ва фотосуратлардан тозалаб қўяр эдим. Агар орамизда чиндан шу гап бўлган бўлса, кейин ҳушёр пайтларимизда ё мен, ё Раҳимов томонидан у масаланинг яна бир карра қўзғалиши аниқ эди. Ҳолбуки, ўша шум учрашувдан кейин Раҳимов билан ҳушёр ҳолда уй томонга бирга қайтдик. У ўша келишимизда ўзининг космополитизмда айбланаётгани ҳақида гапирди-ку?
-Халқимизнинг қанча ажойиб фарзандлари йўқ қилиб юборилди-ю! Бу космополитизмга қарши кураш ҳам ўшандай мақсадга қилинадиган найранглардан биттаси. Қўяверинг, дарё бўлинг: “Карвон ўтар, ит ҳурар”, дейдилар!- деган Раҳимов: “ўша кунги гапингиз чин гапмиди ё мастлик алжирашими?” деб бир оғиз сўрамади-ку?
Раҳимовнинг ўзига хос пасткашлик билан айтган сўзига қараганда, икковимиз орамизда Пушкин ва Ниёзбек кўчалари бурчагида ўтган шум гапдан кейин гўё унинг қўйнига қўл солиб кўриш учун Юсуф Тоҳирийни уйига юборган эмишман. Бу бориб турган олчоқликдан иборат бир ёлғон! Умид қиламанки, бу ёлғон ҳам Раҳимовнинг бошқа уйдирмалари каби, яқинда аён бўлиб қолажак! Ҳақиқатда эса воқеа бундай:
1949 йилнинг ёз ойида бўлса керак, Ўзбекистон совет ёзувчилари союзининг ҳовлисида Абдуманнон Раҳимов Абдулла Қаҳҳорнинг “Қўшчинор” романи ҳақида доклад қилди. Докладнинг охиригача ўтиролмай, бош оғриб уйга кетаётган эдим, Пушкин ва Гоголь кўчалари бурчагига етганимда кўчанинг у бетида, рассомлар союзининг биноси олдида Юсуф Тоҳирийнинг пилдираб келаётганини кўриб қолдим. У ҳам мени кўриб, узоқдан “Ҳа, местком!” деб қичқирди.  Ўттизинчи йилларда ўзбек “рабфак”и – ишчилар факультетида касаба союз раиси бўлганим учун, у мени ҳамиша “местком” деб атар эди. Кўчадан ўтди. Гоголь хайкалининг ёнида туриб гаплашдим.
-Мунча шошиб қаёққа кетяпсиз?-деб сўрадим. У нафасини зўрға-зўрға олиб, жавоб берди:
-Абдуманнон Раҳимовнинг олдига.
-Унда ишингиз бормиди?
-Абдулла Қаҳҳорнинг “Қўшчинор”идаги образлар психологияси ҳақида диссертация ёзмоқчиман.
Ўшанда “диссертация” дедими ё “мақола”ми, аниқ эсимда йўқ, нима бўлганида ҳам унинг бу нияти менга ёқмади. Чунки романнинг катта камчиликлари бор эди.
-Буни бекор танлабсиз, Юсуф ака,-дедим. Юсуф Тоҳирий ҳайрон бўлиб қолди:
-Нега?
-Асар ҳозир қаттиқ танқид қилиняпти. “Партия раҳбарлиги бузиб кўрсатилган, сиёсий жиҳатдан тутуруқсиз китоб”, деб дўмбира қилишаяпти. Шунинг учун буни қўйиб, ёшларнинг асаридан олсангиз меҳнатингиз зое кетмасмиди, дейман.
Юсуф Тоҳирий бу гапимга “хўп” ҳам демади, “йўқ” ҳам демади. “Қайдам?” дегандай елкаларини учирди, қўл берди, хайрлашиб кетдик: у сквер томонга, мен уйимга. Шу учрашувимизда мен Юсуф Тоҳирийга Раҳимовнинг уйига “борманг” ҳам деганим йўқ, “боринг” ҳам деганим йўқ. Мен унга “танлаган китобингиз бопта эмас, бу масала билан борманг, янги материал олинг”, деган мазмунда гапирганман. Абдулла Қаҳҳор “Қўшчинор”ининг ўша пайтдаги варианти партия раҳбарлигини, совет воқелигини, колхоз ҳаётини бузиб кўрсатгани учун болшевик матбуоти ва совет жамоатчилиги томонидан зарарли деб топилган эди. Юсуф Тоҳирий зарарли деб топилган китобни афзал билиб, зарарли образлар психологияси ҳақида асар ёзмоқ учун барибир Раҳимовнинг уйига борибдики, мен буни юзма-юз учраштирилганимизда Раҳимовнинг оғзидан эшитдим.
Энди Саид Аҳмад (Саидаҳмад Ҳусанхўжаев) ва Шуҳрат (Алимов)ларнинг  сиёсий ташкилотга аъзолиги, менинг миллатчилик маслагимга муносабатлари ҳақида келсак, қуйидагиларни маълум қиламан:
Уларнинг советларга қарши сиёсий ташкилотга аъзо бўлишлари мутлақо мумкин эмас эди, чунки бундай ташкилотнинг ўзи йўқ эди. Ўзи йўқ ташкилотга аъзо бўлишни орзу қилишнинг ўзиёқ нодонлик бўлур эди. Улар менга маслакдош ҳам эмасдилар. Уларга нисбатан ёшим каттароқ бўлгани сабабли айтишга арзигулик улфатчилик ҳам қилмаганман. Тўғри, Саид Аҳмад билан “Шарқ юлдузи” журналида бирга ишлаганман, лекин у проза бўлимининг бошлиғи, мен эсам масъул секретар эдим, ўзаро хизмат муомаласи ҳам шунга қараб эди. Саид Аҳмад ўзининг иш даврида районлардан келган ҳикоя ёки очеркни ишлаб бермаган. Мен иш талаб қилсам, турли баҳоналар билан оқланар, “Шароф ака бир зарур иш топшириб қолдилар”, “Шароф аканинг повестини таҳрир қиляпман”, “Шароф ака мени командировкага юборяпти...” деяр эди. Шунга кўра, аниқ айтишим мумкинки, журналда босилган, сиёсий хатога йўл қўйилган очеркларда Саид Аҳмаднинг иштироки, демак, айби ҳам йўқ. Журналда босилган рус ёзувчиси Снеговнинг Аҳророва таржимасидаги “Мана шунинг ўзи социализм” очеркида автор бу ерда мозорлар, жаҳолатлар билан тўлиқ, қоронғи хасис ўтмиш билан қуёш нурларига чўмган, ёруғ, бинолари оқ, гўзал, ҳаётбахш социализмни таққос этмоқчи бўлади. У “Социализм” колхозини қидириб бориб, узоқ ўтмишга, ҳозирги авлод батамом қутилган жаҳолатга қайрилиб қарайди-да, унинг аянчлигини, қабиҳлигини қоронғу гумбазлар ичида ачиб, сасиб ётганини кўриб, нафаси бўғилади. Тезроқ ёруққа, ҳавога интилади ва ташқарига чиқиб, ёруғ дунёни, социализмнинг оқариб турган биноларини кўради. Ҳамроҳи: “Мана шунинг ўзи “Социализм”, дейди ҳалиги  оқ биноларни кўрсатиб. Жамоатчилик буни қаттиқ танқид қилди. “Социализм”га мозорлар орқали борилганини кўрсатади бу очерк”, дейилди.  Авторнинг асл мақсади бундай бўлмаса-да, истанилганда шундай тушуниш ҳам мумкин эди. Мен бу томонни ўйламай, автор талқин қилганча тушунганман-да, таржимани Саид Аҳмаднинг ўрнига ўзим таҳрир қилиб, нашрга топширганман.
Ориф Юнуснинг номи эсимдан чиққан бир очеркида “Москвалик инженер қилолмаган бир детални ўзбек мастер бир ҳафта уннаб эплаб юборди”, деган фикрни англатувчи абзац ҳам, Мажид Файзийнинг очеркида ҳам: “Кетмон билан олти кунда чопиладиган участкани трактор бир кунда ўмориб ташлади” деган жумла ҳам менинг айбим билан ўтиб кетган. Ҳар ҳолда буни мен ишдаги хатом деб биламан. Мен ҳақиқат, адолат рўйи-хотири учун баланд овоз билан айта оламанки, ҳар қанча миллатчи бўлсам-да, қаламимдан ўтган бирон сатр у ёқда турсин, ҳатто бир сўзни ҳам бу вақтгача тушуниб туриб, жўрттага бузган эмасман. Менга ишониб топширилган қаламга муқаддас деб қараб келганман ва уни жинояткорона сўзлар билан асти-асти булғамаганман. Бу менинг чин гапим.
Ана шу даврда Шуҳрат “Шарқ юлдузи”га бир колхоз раиси ҳақида очерк олиб келди. Мен ўқиб чиқиб, бу аҳволда беролмаслигимизни айтдим. Конфликт қилиб гўнг масаласи олинибди. Колхоз раисининг укасиникида бир том бор экан, у эски гўнгхонага қурилган экан. Колхоз раиси шу томни бузиб, гўнгни экинга олишни хоҳлайди, укаси эса бермайди. Мен гўнг жанжали олиб ташланса, босишимиз мумкинлигини айтдим. Чунки матбуот саҳифасига гўнг можароси билан чиқиш кулгили бўлар эди. Шундан сўнг Шуҳрат мендан қаттиқ хафа бўлди ва кўришга кўзи бўлмай қолди. Мен Шуҳратнинг “гапга тўн кийгизиш” одати борлигини эшитган бўлсам ҳам унинг советга қарши ҳаракатлари, миллатчилиги ҳақида ҳеч нима билмаганман...”
Турманинг биқиқ хонасида қоғозга тушган бу сатрлар Мирзакалоннинг ўз бўйнига ташланадиган айб сиртмоғи эди. У буни биларди. “Ўлсам ўзим ўлай, қамалсам ўзим қамалай”, деб бу сиртмоқни пишиқроқ бўлишига ҳаракат қиларди. “Бу сафар ёзганларимдан терговчининг кўнгли тўлар”, деб ўйлаб яна янглишганди. Терговчи “Иш”га доир янгилик, айниқса янги номни учратмагач, қоғозларни ғижимлаб ташлагиси келди. Қоғозда айб йўқлигига ақли етиб, айбдорнинг юзига тарсаки туширди.
-Ойбек ёзувчилар союзига раислик қилганда сен қаерда эдинг?
-Мен... консультант бўлиб ишлардим.
-Ҳа, ишлагансан. Демак, Ойбекнинг кимлигини, асл башарасини биласан. Хўш, буларни нима учун ёзмадинг?  Мильчаков, Назаров, Фатхуллин, Уйғун, Собировалар Ойбекнинг союздаги миллатчилик тендецияларига ва унинг союзни тушкунликка олиб  бораётган нотўғри раҳбарлигига қарши кескин кураш бошлаганда сен қай томонда эдинг?
-Мен... Ойбек томонда эдим...
-Ҳа-а... тан олганинг яхши. Буни биз ҳам яхши биламиз. Сен партия ташкилотининг соғлом қисми томонда бўлмагансан. Ойбек бирон ерга узоқ муддатга кетадиган бўлса ўз ўрнига кимни қўйиб кетарди? Билмайсанми? Ўз ўрнига президиум составидаги коммунист аъзолардан Шевердин, Уйғун ёки Яшинни эмас, ўзи сингари партия йўлини менсимайдиган партиясиз Шайхзодани қўйиб кетмасмиди?
-Бир марта шундай бўлган эди шекилли, лекин мен бунинг сабабини билмайман.
-Бир марта дейсанми? Майли, сен айтганча бўлақолсин. Ўша бир мартада Шайхзода раислик вазифасида қўққайиб олиб, партия ташкилотининг қарорига тескари ҳаракатлар қилганини ҳам билмайсанми?
-Ростданам билмайман, мен энг кичкина вазифада ишлардим.
-Сен балони биласан! Партия ташкилоти Сафаровни литфонд директорлигига тавсия қилиб, уни Москвага расмийлаштиришга жўнатса, Шайхзода Москвага телеграмма юбориб, бу номзодга союз президиуми номидан “вето” қўйгани ҳам сенга маълум эмасми?
Ойбекнинг бошидан мағзава қуйишлари унга маълум эди. Союздаги ишларга райком ва Марказком аралашгач, бу идорани соғломлаштириш тадбирлари бошланди. Даставвал Ёзувчилар союзи партия ташкилотига қайтадан сайлов ўтказиб, унинг бюросини янги, соғлом кишилар билан кўпайтиришга қарор қилинди. Сайлов кунлари яқинлашиб келмоқда экан, Союз коммунистлари енг ичида иккига бўлина бордилар. Бир томонда ҳозир терговчи тилга олган Мильчаковлардан иборат “соғлом кучлар” бўлса, иккинчи томонда Ойбек тарафдорлари тўпланишган эди. Мирзакалон шулар қаторида эди. Бир куни Жуманиёз Шарипов шошилиб келиб, унга паст овозда деди:
-Ойбек домлани ерга киргизиб юбормоқчилар, асло йўл қўймаслик керак бунга. Шунинг учун Фатхуллин, Милчаков, Уйғун, Сафаровларга зинҳор овоз бериб бўлмайди. Бюрога ўз кишиларимизни кўрсатиб, ўшаларга овоз беришимиз шарт!
Сайловга бир кун қолганда у яна келиб ташвишли овозда деди:
-Булар Сафаровга телеграмма юбориб, сайлов кунига етиб кел, деб чақирдилар Ҳозир ҳар бир овоз учун кураш кетяпти. Мен ҳам колхозга – Абдулла Қаҳҳорга телеграмма юбордим.  Келиб қолса, биз ҳам бир овоз ютамиз.
-У овоз беролмайди-ку? Партияга ҳақиқий аъзо эмас, кандидат-ку?-деб ажабланди Мирзакалон.
-Ўзи-ку овоз беролмайди, лекин хотини овоз беради, келса, ўзим гаплашман.
Ойбек ва унинг раҳбарлиги учун кураш кетаётган бўлса-да, Ойбекнинг ўзи бу курашга аралашмаётган эди. Бу курашни унинг тарафдорлари олиб борардилар.
Ўша куни хуноби ошган Жуманиёз Шарипов:
-Адабиёт пайровида ивирсиб юрган, адабиётга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган саводсиз Милчаковларнинг думлари адабиётнинг ҳозирги устуни бўлган гигант Ойбекни кўтариб ташлаб, ўзбек адабиёти тақдирини ўзлари ҳал қилмоқчи бўладилар. Ойбек қаерда-ю, бу разиллар қаерда?! Ойбекни Москвагина эмас, чет эл ҳам танийди! Булар эса шундай буюк инсонни мажлисларда ахлатга булаб, оёқ ости қилиб ташлаяпти!-деди бўғилиб. Мирзакалон унинг бу гапларига тамоман қўшилган эди. Партия мажлиси бошланиб, бюро аъзолигига номзодлар кўрсатиш масаласига энди ўтилмоқчи бўлиб турилганда Сафаров Москвадан етиб келди ва ўз овози билан Ойбек тарафдорларининг ҳисобларини бузиб қўйди. Абдулла Қаҳҳор эса унча узоқ бўлмаган колхоздан мажлисга етиб келмади, оқибатда Милчаковлар тўдасининг қўли баланд келди. 
Ойбек атрофида юз бераётган машмашалар ҳеч кимга сир бўлмагани ҳолда, терговчи нима учун яна бу масалани эслаяпти экан? Ё уларга Ойбекнинг миллатчи, антисоветчи эканини тасдиқ этувчи янги далиллар керакми? Ўттиз еттинчи йилда Ёзувчилар союзи шундай уйдирмалар билан Қодирий, Чўлпонларнинг бўйнига сиртмоқ солиб берган эди. Одатда, одамлар бир-бирларини ҳимоя қилиш, ўзаро кўмаклашиш учун уюшадилар. Ёзувчилар союзини ташкил этишдаги мақсад ҳам шу бўлган. Лекин Сталин чизган чизиқдан чиқмай келаётган бу союзнинг вазифаси бошқача кечди. Энди гал Ойбекками? Қодирийдан кейинги энг мустаҳкам устун кесиб ташлангач, аҳвол нима бўлади?
Ойбекнинг боши узра қора булутлар тўплана бошлаган кунларнинг бирида Маъруф Ҳакимов бир гап айтиб, Мирзакалонни ҳайратга солди:
-Кеча Бобоев иккимиз Регина ресторанида тоз-за маишат қилибмиз, бош тарс ёрилай деб турибди.
-Кечами?-ажабланди Мирзакалон.-Чўнтакнинг қуруқлигидан фиғонингиз фалакка кўтарилятувди-ку?
-Чўнтагим қуруқ эди, Мамарасул ийиб кетиб, меҳмон қилди.
-Унинг бировни меҳмон қилиш одати йўқ эди-ку?-деб яна ҳайрон бўлди Мирзакалон.
-Бир дарди бор экан, юрагига сиғдиролмай, мени ўзига дардкаш қилди,-деди Ҳакимов. Мирзакалон “хўш?”  дегандек диққат билан унинг кўзларига тикилди.  Мирзакалон уни Ўлка ўзбек эрлар билим юртида ўқиб юрган пайтидан бери танирди. Уни ўз укасидек, ҳато ўз жигаридан ортиқ яхши кўрарди. Маъруф нашриёт ишларига янги киришган пайтларида Мирзакалон таҳрир ва таржима соҳаларидаги тажрибаси билан ёрдам берган, уруш даврида ҳам хат ёзиб, ҳол-аҳвол сўрашиб турарди. Маъруф у билан шу қадар сирдош эди-ки, эшитган-кўрганларини албатта айтмай қўймас эди. Бу сафар ҳам одатини канда қилмади – ҳикоясини давом эттирди:
–Кеча уни МГБга чақириб: “бизга ишлайсан”, дейишибди. Шуни айтиб, йиғлади. “Йўқ”, десам ҳам қўйишмади. “Ойбекка, бошқа ёзувчиларга кўз-қулоқ бўласан, билганларингни оқизмай-томизмай бизга маълум қилиб турасан!” дейишди”, энди ўз ўртоқларимни сотаманми? Айтинг, нима қилай? Ё ўзимни осайми?” деб йиғлайвериб, шишиб кетди.
-Сиз нима дедингиз?
-Мен нима дердим? Менинг қўлимдан нима келарди?
Бу нохуш суҳбатдан сўнг орадан икки-уч ой ўтгач, Маъруф Ҳакимов ранги оқарган ҳолда кириб келди:
-Мамарасулнинг бошига тушган бало менга ҳам рўпара бўлди,-деб атрофга бир ҳадиксираб қараб олди.-Менга ҳам ҳуфя бўлиб ишлашни таклиф қилишди. Бир эмас, икки марта чақиришди. “Оғзим бўш, мен сир сақлай олмайман” деб йиғламсираб берувдим, ишонишди шекилли. Лекин кўнглим барибир ғаш. Ҳар ҳолда МГБ Ойбек ака билан жиддий шуғулланаётганга ўхшайди. Йўлини топиб, акани шипшитиб қўйиш керакмикин?
Ойбек бир куни  чақириб, вазифа топширгач, Мирзакалон иғвогарлар ҳақида гап очди. Ойбекнинг зарур юмуши бормиди, ё атрофида бўлаётган гаплардан хабардормиди “кейин...кейин...” деб суҳбатни давом эттирмади.
Турманинг сўроқ хонасида турган Мирзакалон терговчининг саволига эмас, ўзининг хаёлини тўзитиб турган шу саволларга жавоб тополмай ҳайрон эди. Терговчи бир оз сабр қилгач, юмшоқроқ овозда деди:
-Сен Ойбекнинг фақат сиёсий жиноятини эмас, иқтисодий жиноятини ҳам яширгансан. Ҳа, Ойбек “Ўзбек совет антологияси”ни таҳрир қилган, деб ҳақ тўлангани жиноят эди. Чунки у антологияга қалам ҳам урмаганди.  Лекин Туйғун, Ҳомил Ёқубов ва сендан иборат учлик комиссияси, “таҳрир қилинган, тўғри ҳақ тўланган”, деб акт тузиб бердинглар. Ҳолбуки, Сафаров бунинг аксини исбот қилиб берган эди.
-Сафаров бунақа нарсаларни яхши тушунмайди, ундан ташқари ўртада шахсий манфаат бўлган. Учлик комиссияси масалани холис ўрганган.
-Демак, сен бу воқеани яхши эслайсан?
-Ҳа.
-Демак, сен бу масаладаги фикрингга содиқсан?
-Ҳа.
Мирзакалон бу иқрордан кейин ё мушт ё тепки тушиб қолар, деб ўзини зарбага тайёрлади. Лекин терговчи марҳамат қилди – тегмади. Аксинча, худди ёш болани алдаётган оҳангда гапирди:
-Камерага бориб яхшилаб ўйлаб кўр: ғирром акт тузиб Ойбекни оқлаш ғояси кимдан чиққан, аслида нима бўлган?
Терговчи шундай деб назоратчини чақирди. Мирзакалон қўлини орқасига қилиб, чиқишга ҳозирланганда Терговчи тўхтатди:
-Берлиндаги Молли хониминг ишчининг қизи экан, а? Бунга ишондим. Назира Холидова-чи? У ҳам ишчининг қизимиди? Унинг отаси Туркия жосуси, халқ душмани сифатида отиб ташлаганини билмасмидинг? Германиядан олиб келган ёзув машинкангни бекорга совға қилмагандирсан, а?
“Ҳатто машинкани ҳам билишади булар”, деб ғижинди Мирзакалон. Аммо ичидагини сиртига чиқармай, бошини эгганича эшик томон юрди.
-Исмоилий, вақтинг борида ўйлаб ол, кейин вақт қолмаслиги ҳам мумкин. Буниси энди ўзингга боғлиқ...-деди терговчи унинг ортидан.
Терговчи айтмаса ҳам билади – ўзининг тақдири ҳам, оиласининг қисмати ҳам айтадиган сўзларига боғлиқ.  Назира билан дастлаб кўришганда унинг отаси ким эканини чиндан ҳам билмаган эди. Ойбек ҳам билмаганлиги аниқ. 1948 йилда, Ўзбекистон совет ёзувчилари союзида ишлаб юрган кезларида раис Ойбек уни чақириб, қўлига иккита кичкина таржима берди-да:
-Шуни кўриб чиқинг, тузук бўлса чақириб гаплашинг, ёрдам беринг, таржималарини журналда бостирамиз,-деди.
Мирзакалон хонасига қайтиб, қўлёзмага кўз югуртирди. Назира Холидова имзоли бир аёл томонидан ўзбекчага таржима қилинган рус ёзувчиларидан бирининг иккита ҳикояси эди. Маъруф Ҳакимов билан икковлашиб, русчага солиштириб қараб, таржиманинг айрим, аҳамиятсиз камчиликларидан қатъи назар, жуда яхши қилинганига қойил бўлдилар. Бир неча кундан сўнг таржимачи келди. Йигирма икки-йигирма уч ёшларда, жуссаси кичиккина, ўзи пучуққина бир қиз эди. Мирзакалон у билан Маъруф Ҳакимов ҳузурида гаплашди. Гаплари пишиқ, жиддий бир қиз. Таржимасининг яхши эканлигини айтиб, айрим камчиликларини ўзига кўрсатишди. Қиз тажрибасиз эканлигини, ўрганиш орзуси борлигини айтгандан кейин, Мирзакалон унга бир савол бердики, олган жавоби уни ўша топда буюк бир таҳсин билан ларзага солган бўлса, унинг таъсири ҳали ҳам эсида. Мирзакалон ундан:
-Сизда бу ҳавас қайдан туғилди?-деб сўради. Холидова хижолат бўлгандек, кулди. Кейин дадил туриб тушунтирди:
-Мен китоб ўқишни жуда яхши кўраман. Ўзбек тилида босилган китобларни тамом туширганман, десам куларсизлар, лекин ҳақиқат. Рус тилида ҳам жуда кўп китоблар ўқидим. Русча шундай ажойиб, шундай яхши китоблар борки, ҳамма дугоналарим ҳам русчани баҳузур ўқий олмайдилар, демак, бой рус адабиётидан мен олган руҳий озуқни ололмайдилар. Дугоналаримга ачинаман. Шунинг учун ҳам, дугоналарим менга ўхшаш лаззатлансинлар, деб, таржима билан машғул бўлишга қарор қилдим.
Қизнинг бу жавоби икковларини қувонтирди. Рус китоблари ҳақидаги сўздан кейин беихтиёр болалиги ёдига тушди...
Андижоннинг Булоқбошисидан, отасининг зулмидан безиб, Ўшга қочиб келган кунлари эди. Кўчага чиқса, бир малла рус боласи қўлида китоб, ўқиб ўтирибди. Ёши ўзи билан тенг кўринди. “Мен тенги бола ҳам китоб ўқийдими?” – ўзига берган биринчи саволи шу бўлди. Унинг ёнига бориб, қўлидаги китобга қаради. У бола Мирзакалонга ўрусча гапирди, назарида “сен ўқишни биласанми?” дегандай бўлди. Мирзакалон эса ўқишни билмайди, билимсиз. Китобни қўлига олди. Ёниб кетди. Шу бола ўқийди-ю, нега мен ўқий олмайман, деб ўзидан ўзи нафратланиб кетди. Юрагига ўша онда ўқиш ишқи тушган эди...
Таржимачилик ижодига юқори баҳо олган Назира журнал таҳририяти топшириғи билан ҳикоя ва очеркларни русчадан ўзбекчага таржима қилиб бера бошлади. Войничнинг “Сўна” романи, Лев Толстойнинг “Тирилиш”и, Радишевнинг  “Саёҳат”и каби ўнлаб асарларнинг беназир мақомда таржима қилган ижодкорнинг ҳар бир маслаҳатини у жон қулоғи билан тингларди. Назира феъли ва одати жиҳатидан ўзбек қизидан кўра кўпроқ рус қизига ўхшарди. Ғайрати туганмас кўринарди. Бир ёқдан ўзи таржима қилса, бир ёқдан устознинг маҳорати сирларини ўрганиш учун унинг қўлёзмаларини ёзув машинкасида тозага кўчириб берарди. Шу сабабли Мирзакалоннинг ихчам ёзув машинкаси уникида турарди. Бундан ким хабар топгану бу идорага қўшиб-чатиб етказган – Худо билади!
Ўзбек қизларидан таржимон чиқиши адабиёт ва нашриёт соҳаларидаги катта ютуқ дейиш мумкин эди. Мирзакалон Назиранинг ижодига фақат шу нуқтаи назардан қаради ва ёрдамини аямади. Унинг отаси ким эканини эса кейинроқ билди. Билди-ю, унга бўлган эҳтироми янада ортди. Назира отаси ҳақида гапирмасликка тиришарди. Мунаввар қорининг маслакдоши бўлган бу турк зиёлисининг Москвага олиб кетилганини, ўша ерда отиб ташлангани ҳақидаги миш-мишларни Мирзакалон ёшлик чоғларида эшитган, гарчи Мунаввар қорини ҳам, уни ҳам кўрмаган бўлса-да, устози Чўлпондан улар ҳақида кўп ҳикоялар эшитиб, номларини қалби тўрига қўйган эди. Ана шундай миллат фидойисининг қизига нисбатан унда қандай ёмон ният бўлиши мумкин? Отаси ҳақидаги ҳақиқатни билгач, Назира унинг кўзига гўё “Сўна” романидаги матонатли, садоқатли Жемми бўлиб кўринди ва... ўзида Артурнинг жасорати, ҳайбати йўқлигидан ўкинди. Назиранинг келажагини ўйлаганда эса унга Артур каби ўтюрак йигит насиб этишини орзу қилди...
Буларни терговчига айтсинми? Бўлмаган гап!! Назиранинг пок номига доғ тушишини сира истамайди. Терговчи бекорга гапни айлантирмади. Халқ душманининг қизини қамоққа олиш учун унга далил етишмай турибдими? Ўша етишмаган нарсани Мирзакалон тўлдирши керакми? Ҳеч қачон! Шу қатъий қарорга келиши учун терговчи хонасидан ўзининг камерасига қадар бўлган йўлдаги вақт кифоя қилди ва бу аҳдига хиёнат қилмади.