Home icon Бош саҳифа»Кутубхона»Назм»Қалдирғочларга бер айвонларингни. Сирожиддин Саййид - ХОТИРА
Facebook
Қалдирғочларга бер айвонларингни. Сирожиддин Саййид - ХОТИРА PDF Босма E-mail
Материал индекси
Қалдирғочларга бер айвонларингни. Сирожиддин Саййид
МУҲАББАТНИ ТАШЛАБ КЕТМАНГ БОҒЛАРГА
СЎЗ ЙЎЛИ
ХОТИРА
ДАСТХАТ
Ҳамма саҳифа
4 дан 5 сахифа

ХОТИРА

СЎЗБОШИ ЎРНИДАГИ СЎНГСЎЗ

Собиқ шўролар тузумининг энг мудҳиш ва қаттол хатоларидан бири бўлмиш Афғонистон жангида ҳалок бўлган ўзбекистонлик ўғлонлар хотирасига бағишлаб ёзилган ушбу “Ном”нинг “Адабиёт ва санъат” газетасида босилганидан буён 15 йил вақт ўтибди. 1989 йил, ошкоралик бўлишига қарамай, бу надоматнома анча-мунча қисқартишлар билан эълон қилинган эди. Шундоқ бўлса-да, у фожианинг мингдан бирини ҳам айтолмаганим ушбу битикларнинг акс садоси ўлароқ, жумҳуриятимизнинг барча гўшаларидан мингдан зиёд хат олдим. Булар — хатлар эмас, оҳу фарёдлар, нолаю фиғонлар, мотам ва надоматлар эди. Уч ойлар уйқум йўқолди, нима қилишимни билмай лолу карахт юрдим...
У машъум урушда собиқ иттифоқ республикаларидан 15 мингга яқин гулдай йигитлар бекорга жувонмарг бўлиб кетдилар, салкам 37 минг ёш-ёш ўғлонлар майиб-мажруҳ бўлиб қайтдилар. Бу йигитлар ҳам урушнинг қалбан, руҳан қурбон бўлиб қайтган иштирокчилари эдилар. Бизнинг Ўзбекистонимиздан қанча қурбон берилгани, ногиронларнинг сону саноғи ҳаммадан сир тутиларди, айтилмасди. Ҳолбуки, бирданига икки қўл, икки оёғидан айрилиб, ёлғиз “буталган” тирик тана билан қайтганларга ҳам гувоҳ бўлган, у шўрлик тананинг: “Жон окалар, мени отиб ташланглар, мен энди кимга керакман?!” дея зор-зор йиғлаганларини кўрган инсонлар бор.
У бетайин қирғиндан жасадлари қайтган ўзбек йигитларининг қабрлари эндиликда майсазор бўлиб, лолаларга кўмилиб ётибди. Қабрдаги лолалар — шўрлик ота-оналари, ака-укаларию ёру сингилларининг доғларидир балки...
Хотира эскирмайди. Хотира ҳеч қачон ўчмайди.
Ҳурриятига 14 йил тўлаётган озод Ватанимизда элу юртнинг жонфидо фарзандлари ёди, Инсон хотираси учун нечоғли инсоний, эзгу амаллар қилинаётгани бугунги кунда беш панжадай аён. Улуғ зотларнинг рағбату раҳнамолигида бино бўлган “Хотира боғи”, “Шаҳидлар хиёбони” сингари табаррук зиёратгоҳларда уйғоқ руҳлар янглиғ ям-яшил дарахтлар хомуш чайқаладилар. Худди, тузумлару замонларнинг хатоси учун ҳаммамиздан узр сўраётгандай, қаршимизда хижолат бўлиб тургандай.
Мен ҳам узр сўрайман.
Яна бир бор эслатганим учун, у дардли, тилу забонсиз кунларга яна бир бор қайтаётганим учун йиллар оша, ўзга асрдан туриб кечирим сўрайман.
Ватанимиз гулу чечакларга бурканажак. Бу гулларга у ўғлонларнинг ҳам ҳақи, улуши бор эди. На чора, уларга шундоқ ёзмиш буюрган экан, Худо ҳаммаларини раҳмат қилган бўлсин.

17.12.04

НОМ

Афғон жанги қурбони рассом
Сирожиддин Тўрахўжаев хотирасига

Мен беш йил бу мавзудан чўчиб юрдим.
Беш йил бу ҳовлига келишга иккиландим мен. Айтдимки шўрликларнинг дардини янгилаб нима қилдим, фарзандини тирилтириб беролмасам?
Беш йил!
Беш тоғдан ўтгандайин қийналиб кечдим беш йилдан. Гўё беш тоғ чўкиб кетдию ўрнида беш ғор қолди — гувиллаб ётган беш бўшлиқ. Ва беш шеърий дафтарим беш оққуш сингари жонсиз, паришон — уларга дардимни тўкаман деб тўколмадим. Уларда — ёзганимдан кўра ўчирганим кўпроқ.
Кечалар баланд теракнинг қуюқ шохларига ой илашиб қолади. Ой, ошиқларнинг оташ нигоҳларини ҳам, Афғонда ҳалок бўлган йигитларнинг сўник, кўкимтир юзларини ҳам бирдек ёритган ой. Беш йилдан буён шу теракнинг шохларига илашиб қолади. Гўёки сарҳаддан у ёққа ўтгиси йўқдай. Сарҳаддан у ёқда...
“Қора лолалар”1 эса музтар-нигорон мамлакатга жимгина келиб кетавердилар. “Қора лолалар” — мақсад-моҳияти ноаён урушнинг мунглуғ темир қушлари.
“Сизнинг ўғлингиз интернационал бурчини бажараётиб мардларча ҳалок бўлди”.
“Сизнинг ўғлингиз...”
“Сизнинг  ўғлингиз...”
“Сизнинг...”
Мана бу сатрлар ҳам беш йил бурун ёзилган эди:

Афғонистон қумларида йиқилганида аскарлар,
Мен ҳам ёзув столимда сўзсиз яраланганман.

“Саксонинчи йиллар” достонидан ўрин олган ушбу сатрлар ўшанда цензура томонидан олиб ташланди. Журнал терилаётганда тўхтатиб қўйилди. Сатрлар ўрнини тўлдириш учун шошилинч равишда рассомга сурат буюришди. Мавзуга мос келмаса-да достон қоқ ўртасида дидсизларча солинган гул расми билан босилиб чиқди.
Мен бу сўзларни нима учун ёзмоқдаман?
Вақт ўтиб олиб ташланган сатрларни қайта тиклаш мумкиндир, лекин бетайин қатағонда ҳалок бўлган ўғлонларни ҳаётга қайтармоқ, уларга жон ато этмоқнинг ҳеч иложи йўқ. Уларнинг ўрнини ҳеч қандай гул, ҳеч қандай орден билан тўлдириб бўлмайди! Уларнинг ўрни бўш. Уларнинг ўрни... Вокзал, аэропортларда “Улуғ Ватан уруши” қатнашчиларига...” ёзувлари ўрнига “Байналмилал жангчиларга навбатсиз хизмат кўрсатилади” деган лавҳалар кўзга чалиниб қолди. Қани эди бу билан яралар битса, ногирон хаёллар шифо топса, қани эди... Салкам 15 минг қурбон, майиб-мажруҳлар сони 37 мингга яқин! Бу авлодга ном ҳам топилган: “Уруш кўрмаган оталарнинг уруш кўрган болалари”. Ном.

* * *

Сирожиддин Тўрахўжаев. 1963 йилнинг 26 январида Тошкентда туғилган. 1984 йилнинг 14 январга ўтар кечаси хизмат бурчини ўташ вақтида ҳалок бўлган.

Изтиробнинг қора ҳошияси. Айрилиқнинг мудҳиш чизиғи. “1963—1984”. Мени бир шафқатсиз ҳақиқат ларзага солади: Афғонистонда ҳалок бўлганларнинг кўпчилиги 1963-64-йилларда туғилган. Бу рақамларни қўшиб чиқса 19,20 сонлари келиб чиқади. Ўн тўққиз, йигирма ёш! Тақдирнинг ўзи туғилган йилларининг санаси билан умрларини белгилаб қўйгандек. “1963—1964”. Бу саналар оралиғида кечган муддатни умр деб аташга тил бормайди, бу муддат туғилиш билан ўлимни ажратиб турган чизиқдан ҳам қисқа, гўёки умид гулбаргларига бир қатра шабнам индию қуёш нурларига етишмайин йилт этди кетди.

Бўёқлардай рангин тасаввурига
Ҳали чанг солмайин кибру қабоҳат.
Уни ўлдирганлар “душманлар” эмас,
Уни ўлдиргандир бизнинг жаҳолат.
У кетганда ўн йил уйга навбатга
Турганлар ниҳоят уйга етганлар.
Уни ўлдиргандир элни заволга
Ҳамда мамлакатни чоҳга элтганлар.
Асфальт қатламини ёрган ҳар гиёҳ
Кўнглини завқларга тўлдиргандилар.
Уни ўлдирганлар
бунда боғлару
Байкал, Оролни ҳам ўлдиргандирлар.
Лунжлари осилиб чириб тушгунча
Раҳнамо бўлганлар ўлдирган уни.
Уйига келаман.
Яланғоч январь.
Ҳовлида чирқирар туғилган куни.

* * *

Бу ҳовлига бир ўзим келишга ботинолмадим. Далда бўлсин учун ҳаётнинг аччиқ-чучугини обдон тотиб кўрган кекса журналист Абдулла Пўлатовдан бирга боришни илтимос қилдим. Йўқ демади. Келдик.
Қўйлиқ мавзеидаги чоққина ҳовли. Қиш охири. Осмон тийра. Кўнгил осмондан-да тийрароқ. Шу ҳовлига қадам қўяётиб, умримда илк марта ўз исмим ўзимга халал бераётганини англадим. Уйдан барваста гавдали, юзлари қорайиб-қовжираб кетган киши чиқди. Ота. “ўам қорайтирган”, деб ўйладим дарров. Кўзларимиз бир тўқнашди! Садриддин аканинг кўзларига бошқа тик қарай олмадим. Улардаги мунг юздаги ғам рангидан қуюқроқ, тубсиз эди. Туганмас андуҳ чинқириб ётарди уларда.
Уйга кирдик. Хонтахта. Кўрпачалар.
Жиккакина мома дастурхон тузаяпти. Салом бердик. “Сирожиддин шу кишининг қўлида катта бўлган, бувиси”, — деди Садриддин ака. Мулозаматдан сўнг ўтирдик. Жимлик... (Ҳеч бир оиланинг бошига солмасин бундай жимликни!) Кейин буви нола қилди:
— Болам шу ергинада ётарди ҳар саҳар ўзим уйғотардим чинникосани тўлдириб шу қаймоқлардан ичарди олинглар силага насиб қилган экан ман Худодан эмас бандасидан кўраман болам болам... тирик кетган боламни бўйи икки метрлик боламни тобутга солиб қайтаришди тобут ҳам кичкина хонтахтача келади (бўғзимда тош ёш, қоядай бўп ўтирган Садриддин ака кўз олдимда муштдай кичраяди. Пўлатов йиғлайди) тобутни очиргани қўйишмади бу манинг болам эмас деб дод деб ёқаларига ёпишдим... кейин ўрден беришди қизил юлдуз деган беш йил бўлди эшик тиқ этса болам дейман болам болам...

Дўстлари келсаю келмаса болам,
Дўстлари кулсаю кулмаса болам.
Бир пайтлар сочини тўзғитган еллар
Ҳовлида елсаю елмаса болам.
Яхши кўрган қизи келиб йиғласа,
Сўнгра тўй бўлсаю билмаса болам.
Суратдан чиқолмай мўлтираб зор-зор
“Тўйлар муборак”ни тингласа болам.
Куйган кечаларда уйқум келмайин
“Милт-милт” юлдуз бўлиб имласа болам.
ўира-шираликда дарахт эшикда
Боламдай турсаю кирмаса болам.
Саҳар косаларга қаймоқ тўлсаю
Кексайган бу кўнглим тўлмаса, болам.
Кеча топширишди “Қизил юлдуз”инг,
Орденни “болам” деб бўлмаса, болам...

* * *
Сирожиддин қанақа бола эди?
Садриддин ака сўзсиз сўровимни илғагандай куйиблар кетади, армон қилади:
— Феъли ўзгача эди унинг. Эгриликни билмасди, кишининг раҳми келадиган даражада тўғри эди. “Сен болам ҳаётда кун кўришинг ҳали қийин бўлади” дердим. Болалигидан сурат чизарди. “Битта ишимни Италия ё Францияда кўрсатмагунимча қўймайман” дерди. Ҳаёт бўлганда бу йил битириши керак эди. Жуда қизиқ эди-да у. Армияга кузатгани вокзалга чиққанимизда қайси шаҳарга тушиши бизга ҳали маълум эмасди. Поезднинг ичида офицерлардан билиб олганми, жўнаётганда вагоннинг ойнасига туянинг расмини чизганди ўшанда. Бу — “саҳрога, Туркманистонга кетяпмиз” дегани эди. Кейин хат келди. Афғонистондан... “Бўёқларимни ҳидини соғиндим” деб ёзарди. Бир хатида блокнот варағига сурат чизиб юборибди: бўри, бўрининг пешонасига тегиб ортга қайтаётган тош... “Ҳа болама, — дедим, — пешанангга тош тегиптида!..” Вой болам, вой-вой болам бечораей! Бизларни ҳам бир болта уришдида! Уришганда ҳам ёмон уришди!..

Ота, мен ҳақимда гапириб беринг
Мени сўраб келганларга,
йўқлаганларга.
Мени ёқламаган, ёқлаганларга
Ота, мен ҳақимда гапириб беринг!
Йиллар енггайдирлар Сизни ҳам охир,
Дилда соғинчингиз боғлайди йиринг.
Мени излаб келган ёзу қишларга
Ота, мен ҳақимда гапириб беринг.
Кунгай кунга етмай куйиб кетдим мен,
Кунгай чорпояда бир зум ўлтиринг.
Мен расмини чизган терак, толларга
Ота, мен ҳақимда гапириб беринг.
Хуфтон,
чора топмай хуфтон кўнгилга,
Ҳеч кимга билдирмай хонамга киринг.
Ўзим чизиб кетган ўз суратимга
Ота, мен ҳақимда гапириб беринг.
Ота, мен ҳақимда гапириб беринг.
Кечиринг, тўйларга буюрмадим мен.
Фарзандлар сингари — Сиз ҳақингизда
Гапириб беришга улгурмадим мен.

* * *

Хатлар.
Уларда ўлим йўқ. Умид ва соғинч бор уларда. Ўқиётиб, уларни ёзган фарзанд ҳозир эшикдан кириб келадигандай бўлиб туюлаверади. Бу туюлишлар ушбу хонадонда беш йилдан буён муттасил давом этиб келаётганига шубҳа йўқ. Шу даражада муттасилки, энди буви, отаю волида, ука-сингиллар учун эшик эшик эмас, невара — фарзанд — ака тимсолини олган. Улар рутубатли кечаларда ҳовлида шилдираган хазондан ҳам хушхабар кутадилар. Улар учун деразада чайқалган соя дилбандлари бўлиб туюлаверади.
Хатлар. Хонтахтадаги пиёлаларда чойимиз совуб қолган, кўрпачада — хатлар, бир йигитнинг илиқ нафаси келаётган, соғинчи, умид-омоли ҳали совуб улгурмаган хатлар!..
“... уйдаги ишлар қандай кетяпти? Ромларни қилишни ҳам бошлаб юборгандирсизлар?..”
Илкис ҳовлига қарайман. Ён томондан янги иморат тушган. Янги эшик, янги ромлар — ҳали бўялмаган ҳам, ойна ҳам ўрнатилмаган. Бу, балки, фарзанд хизматдан қайтгунга қадар битиши лозим бўлган, фарзандга ният қилинган уйдир? Ота-она келин туширамиз деб орзу этган умид уйи шудир балки? Синчлар тил чиқарсалар — осмон ёниб кетарди, остонага забон битса — шаҳар сел бўлиб оқмоғи муқаррар!
“...Мандан хавотир бўлманглар. Ўзимни эҳтиёт қилиб юрибман. Ойижоним ҳам хавотир бўлмасинлар. Бу ёғи, Худо хоҳласа, яхши бўлади...”
“...Бу ерда хат олиш жуда бошқача бўлар экан. Нима билан шуғулланаётганим ҳақида ёзолмайман... 1,5 йилдан кейин, албатта соғ-саломат бораман...”
“...Энди Сизлар билан фақат 1986 йилни бирга кутамиз... Янги йил Сизларга фақат бахт келтирсин!..”
1983 йилнинг 21 декабрида бу сўзларни битаётган фарзанд ҳали билмасдики, 24 кундан кейин ҳаммаси тамом бўлади, орзу-ниятлари чирқираб қолади, у ҳатто нима учун, қайси Ватан учун, қандай маслак йўлида ҳалок бўлганини билмасдан ҳайронлар кетади. У ҳали билмасдики, янги йилнинг 25 январида, яъни туғилган кунига бир кун қолганда туғилиб-ўсган ҳовлисига биқинида “Очиш мумкин эмас” деб ёзилган тунука тобутни кўтариб кирадилар ва бу қутининг ичида унинг борлигини ҳам, йўқлигини ҳам ҳеч ким айтиб беролмайди, у ҳали билмасдики, Савр инқилоби деган шовқин-суронлар сиёсий алаҳсирашдай бир гап бўлиб чиқади ва бу алаҳсираш салкам 15 минг ўғлоннинг умрини хазон қилганини, 37 мингга яқин гулдай йигитни ногирон этганини, у ўзини эҳтиёт қилиб юрса ҳам, “инсонпарвар” мамлакатининг калтафаҳм пешволари уни аллақачон ўлим комига топширганини у ҳали билмасди! У ҳали билмасдики, унга аталган уйнинг ромлари олти йилдан кейин ҳам бўялмайин қолаверади, уларни бўяшга, ойна ўрнатишга отасининг қўли бормаслигини у ҳали билмасди...
Хатлар ичра бир хат...
Мен бу хатнинг чиқишини билардим, одобдан бўлмаса-да, кўнглимнинг қай бир гўшасида бу хатни ўқиб кўришга илҳақ ҳам эдим, айни пайтда, Худоё!.. Лекин хат қўлимда эди, энди уни ўқимаслик асло мумкин эмасди ва отадан ҳамда уни ёзган қиздан ғойибона изн сўрадим. Гарчи бу номанинг қўлидан энди ҳеч нарса келмаса-да, гарчи, гарчи... Хат Сирожиддиннинг номига ёзилган эди ва ўлимидан сўнг шахсий буюмларига қўшиб оилага топширилганди.
“Менинг ягонагинам!
Биз сен билан бир йилда, бир ойнинг бир кунида туғилганмиз. Биз ўн саккиз ёшда учрашгандик ва мангу бирга бўламиз! Бизни ҳеч нарса энди бир-биримиздан ажратолмайди! Биз ҳамиша бирга бўламиз. Биз вақтдан ҳам кучлироқдирмиз. Сени яхши кўраман. Сенга ишонаман! Сенинг...”

Ҳамма нарса — хонтахта, пиёлалар, теграмдаги ғамзада қиёфалару деразалар нохос чекинади, уларнинг ўрнида оқиш кўланкалар қолади, сўнг булар ҳам ғойиб бўладию қарсиллаб ёмғир қуяди, ва мен ёмғирлар остида куйиб кетаётган бир қизни кўраман.

Бир йилда туғилганлар,
Бир ойда туғилганлар,
Бир кунда туғилганлар,
Бир юртда туғилганлар
Ва ўн саккиз ёшида
Учрашиб, севилганлар
Учрашмаслар ҳеч қачон!

Асрлар тўқнашгайдир,
Топишгайдир замонлар.
Қўш олтин ҳалқа янглиғ
Мос келгайдир армонлар.
Фақат... ўн саккиз ёшда
Берилган аҳд-паймонлар
Қолгайдир зору сарсон,
Учрашмаслар ҳеч қачон!

Сийминтан самоларнинг
Кўксин ювар ёмғирлар.
Севишганлар бошидан
Севинч қуяр ёмғирлар.
Сенинг бир армонинг бор,
Айтсанг — куяр ёмғирлар.
Қайдасан, қора мижгон?
Қайдасан, тоза жаҳон?
Ўн саккизда кезганлар
Учрашмаслар ҳеч қачон!

Бир исм қолди, холос,
Гул қўйиб кетмоқдасан.
Гўё ўз қисматингга
Қўл қўйиб кетмоқдасан,
Соҳилларда гул янглиғ
Тўкилиб кетмоқдасан.
Ўн саккиздан у ёғи
Сен куйиб кетмоқдасан.
Ўн саккизда — мисли жон
Дил берганлар — бу аён:
Учрашмаслар ҳеч қачон!..

* * *

У рассом эди. Аниқроғи, катта рассом бўлиши керак эди. Насиб қилмади, ўзига ҳам, юртига ҳам. Ундан уч юзга яқин иш қолди. Тугалланган, тугалланмаган суратлар. Номига бўлса-да (азбаройи Афғонистонда ҳалок бўлгани учун), ишлари у-бу кўргазмаларда намойиш қилинди, юзта ишини Туркистон Ҳарбий Округи музейи ўз ихтиёрига олмоқчи. Лекин ўзи тирик бўлганида бу ишларни кўргазмага қўйдирмасди. “Ҳали эрта, — дерди. — Ҳали ишлаш керак!”
Суратлар — туғилган уйида, мўъжазгина хонада сақланмоқда. Уларнинг ягона паноҳи — буви. Чангларини артиб туради, шу ерга кириб ҳеч кимга билрдирмайин кўз ёши қилади. Биз ҳам рухсат сўраб кирамиз. Хонадан энди бўёқлар таровати эмас, ўтган узоқ йилларнинг, эскираётган айрилиқнинг ҳиди келади. Лекин шиша идишдаги мўйқаламлар бу айрилиқни инкор этаётгандай, токчадаги китоблар бир-нимага мунтазир тизилиб тургандай...
У энди ҳеч қачон қайтиб келмайди, бу китобларни ҳеч қачон варақламайди, мўйқаламларни ҳеч қачон қўлга олмайди, бир пайтлар бу суратларни чизаётиб, у билмагандики ҳеч қачон институтни битиролмайди, энди ҳеч қачон кўкламда сурат чизгани Бахмалнинг бахмал қирларига боролмайди. Рўзи Чориев ҳеч қачон Бойсунга олиб бормайди уни, “қайноқ ганчдан янги соғилган сут ҳиди келишини” у энди икки дунёда ҳам билмайди, билолмайди! Шерали Жўраевнинг янги қўшиқларини эшитолмайди. Ҳеч қачон! Икки дунёда ҳам! Шу сабабли унинг “Куз” суратидаги кўклам чинқириғи кишини адойи-тамом қилади, 1981 йилда чизилган “Автопортрет”даги кўзлар эса яна бироз тикилсангиз йиғлаб юборадиган даражада зорланиб боқадилар.

Тунлар деразамда мўйқаламларинг
Думли юлдузлардай юзаверади.
Ойнанинг музлаган варақларига
Сенинг суратингни чизаверади.
Ойна дош бермайди.
Инграйди ойна,
Рахна-рахна бўлиб йиғлайверади.
Терак мўйқаламин юргизиб шамол
Кўкка суратингни чизаверади.
Тошкент осмонида беш йилдан буён
Бир варрак муаллақ турибди ҳамон.
Туш, дейман.
Қиш ўтди. Ёз ўтди. Тушмас.
Ерга тушмайдию кўкда ҳам учмас.
Айвонга чиқаман.
Ярим тун. Осмон.
Варрак учган жондай турибди ҳамон.
Зирқираб ўйлайман:
Ўтолмайди у,
Руҳларга қўшилиб кетолмайди у.
Шу шўрлик, афтода, ғариб заминга,
Сизнинг ҳасратингиз,
Менинг ғамимга
Узилмаган умид иплари бўлиб
Боғланиб турибди.
Булутлар юлиб
Кетмоқчи бўладир — кетолмайди у,
Ердан кўнгил узиб кечолмайди у.
Ерда...
Яна баҳор. Бўтана анҳор.
Биллур ёмғирлардан биллур шомлари,
Қаймоқдай қизларнинг чеҳраларига
Ол бўёқ сачратар Тошкент томлари.
Ва бари туш янглиғ сирғалиб кетар,
Ҳаёт шовуллайди кундузу кечин.
Тириклар тириклар учун яшарлар, фақат
Ҳеч ким яшамайди ўлганлар учун!
Бир бола туғилди. Ўсди. Улғайди,
Чизди,
чўмилгандай қувнаб, расмлар.
Фақат ўз кулгусин чизолмай кетди,
Кетди кетган янглиғ тонгги насимлар.
Куртаклар бўртса ҳам Олам — кўҳна куй.
Кўнгилни тирнайди мисли “Дилхирож”.
Олис юлдузлардан бир ўкинч келар:
“Эҳ, Сирож... Сирож...”

* * *

Шаҳарда атлас ёнғин,
Гуллар портлар Кўкчада.
Бир кеча суратларинг
Чиқиб кетар кўчага.

Юлдуз аралаш ёмғир
Ёғар ўша тун кўкдан.
Эски жўвада сен йўқ,
Чилонзорда ҳам йўқсан.

Суратлар сени излар
Ҳар кўчаю гўшадан.
Шарпалари етган жой
Кўклам бўлар ўша дам.
Рассомлар союзига
Қоровул киргизмайди.
Кўрикларда сен йўқсан,
Сен йўқсан кўргазмада.
(Тунда бир тўда сурат
Хадрада сени сўраб
Йиғлаб ўтирганини,
Кечаси кўрганини
Айтиб берар бир одам).
Улар уйга қайтмайди
Қолса ҳам жалаларда,
Ўрик, олчалар бўлиб
Гуллайди ҳовлиларда.
Тонгда отанг лол қолар
Кўзларини уқалаб:
Сув солинган идишда
Барг ёзибди мўйқалам.

* * *

Қабристон.
Февралнинг ўрталари, кўклам нафаси ҳам сезилиб қолган.
Эшикдан кирганимизда четдаги ҳужрадан миқтигина бир киши чиқди. Салом-аликдан сўнг ўзимизни таништирдик. У киши шу қабристон хизматчиси Жамбул ака экан. Мен гапиролмадим. Пўлатов “Афғонистонда ўлган йигитнинг” қабрини кўрсатишни илтимос қилди. Жамбул ака бир зум тараддудланди, сўнгра айтдики “Қайси бирини? Улар бу ерда саккиз киши...” Мен жунжикиб кетдим, Пўлатовнинг лаблари қуруқшаб пирпирай бошлади. “Рассом йигит, — деди у ниҳоят. — Тўрахўжаев. Сирожиддин”. Жамбул ака йўл бошлади, биз эргашдик.
Қабристонга кўклам эрта келади. Ташқарида, шаҳарда қор уюмлари ҳали эриб улгурмаган эса-да, бу гўшада тупроқ кўпчиб, илк майсалар ниш урган, тепачалар нафас олаётгандай, улар кўтарилиб тушаётган кўкраклар бўлиб туюлади. Кўкламлари бевақт хазон бўлганлар ётгани учун шундайдир балки? Сирожиддин бувасининг ёнига қўйилган экан. Ариқ ёқасидаги ўтирғичга ўрнашамиз. Жамбул ака тиловат қилади. Кейин Садриддин ака пайдо бўлади. Бу ерга келишимиздан уни огоҳ этган эдик, уйда ўтиролмай ортимиздан келибди. Қабрдаги оқ мармар лавҳада ёзув:

Сержант Тўрахўжаев С.
1963.26.1. — 1984. 25. 1.
Хизмат бурчини ўташ вақтида
ҳалок бўлган.

Лавҳада унинг сарғиш рангдаги бўртма сурати ҳам ўрнатилган. “Буни ўртоқлари қилган”, — дейди Садриддин ака.
Таомилни бажардик ҳисоб, лекин нимадир мени кетгани қўймайди, нимадир қадамларимни чангаллаб тургандай, нимадир... Жамбул акага ўгириламан, миқтигина одам баттар кичрайиб кетгандай туюлади, қақшабон айтаманки, бошқа йигитларнинг қабрини ҳам кўрсатсангиз. У йўл бошлайди, мен эргашаман. Номлар.

Ва мармар лавҳалардан жилмайиб турган, маъсум, маъюс ўсмирлар нима сабабдан бу ерда ётганларини билмоқчидай бизга томон зор-зор термуладилар. Улар суратларда шу қадар маъсум, шу қадар беозор! Улар — табассум бўлиб улгурмаган лаблар, севинчга чоғланиб, шу тахлит мангу сурат бўлиб қолган юзлар, деворлардаги кемтик нонлар — улар, олинмаган суюнчилар, насиб этмаган тўйлару буюрмаган куёвлик сарполари — улар, оналарининг дилида ханжардай занглаган соғинч — улар, улар шу қадар маъсум, шу қадар ёш!
“Буларни қаранг, — дейди ёнимдаги миқтигина одам, — буларнинг гуноҳи нима? Буларнинг уволи тутмайдими, а?!”
Мен буларнинг севгисини, орзу-ҳавасини ёзолмайман, келажакда ҳам ўринлари бўш қолишини битишга қўлим бормайди, мен, масалан, булардан бировининг оилада ўн фарзанд ичида катта бўлганини, ўлиги келганда онаси ақлдан озиб, ҳанузга қадар ўзига келолмай, қолган тўққиз фарзанд ҳам она меҳридан бебаҳра яшаётганини ёзолмайман, яна кўп гапларни ҳам ёзолмайман мен, чунки... чунки буларга қўшилиб мен ҳам ўз ёшлигимга фотиҳа тортганман, буларга қўшилиб мен ҳам ҳалок бўлгандайман!
Кетамиз. Хайрлашамиз-да кетамиз! Гўё йиғи шишага айлангану бўғзимга қадалиб қолгандай, гўёки тишларим остида йиғи эмас, шиша синаётгандай...
Катта йўлда таксига ўтирамиз. Ҳайдовчи, яна икки йигит. Оғайнилар. Ёшлари йигирма тўрт-йигирма бешларда. Кекирик аралаш суҳбат. Бирови ўн сих кабоб, яна бирови думба ёғида бўлган ош еганини, роса маишат бўлганини ҳайдовчига айтиб келмоқда. Ҳайдовчи эса “кеча зўр жононга борганини” суюлиб мақтанади. Тишларимда энди шишалар эмас, тошлар синаётганини англайман. Кўз олдимда эса — мармар лавҳалардаги маъсум болалар.
“Тушамиз!” — дейман Абдулла акага. Тушамиз.

* * *

ХОТИРА

Бу инсоний туйғу олдидаги инсоний БУРЧ — бировнинг нуридийдаси бўлмиш ўғлоннинг жасадини топшириш, “Сизнинг ўғлингиз интернационал бурчини бажараётиб қаҳрамонларча ҳалок бўлди” деган, ҳалигача бирон-бир ота-она мазмун-моҳиятини англаб етмаган қуруқ сўзларни айтиш ва ёки жувонмарг йигитни тупроққа қўйиб, қабрига мармар лавҳа ўрнатиш дегани эмас. “Қизил Юлдуз” топширилди, бўлди, буёғи бамайлихотир яшайверсак бўлади”, дегани ҳам эмас бу. Асло! Аслида, ўша “Қизил Юлдуз”, фарзандининг ўлимидан сўнг ота-онага топширилган ўша чўғдай орден жудоликка кўника бошлаган нотавонларнинг дардини янгилайдики камайтмайди, куйган қалбларини лахча қўрғошиндай баттар куйдирадики совутмайди.
“Ёлғиз ўғилни катта қилган она, ўғли 19 ёшда Афғонистонда ҳалок бўлган волида Минск вилоят ҳарбий қўмиссариати сиёсий бўлимининг бошлиғи ҳузурига ўғлига ёдгорлик ўрнатишга ёрдам беришни сўраб келадию шу заҳоти дўқ-пўписага дучор бўлади: ўв, нега йиғлаяпсиз, нега ҳаммага ўғлим ҳалок бўлди деб валдираяпсиз? Бу ҳақда гапириш мумкин эмаслигини наҳотки билмасангиз? Мен буни тақиқлайман сизга!..”
Белорус ёзувчиси Светлана Алексиевич келтирган бу мисол 37 йиллардан ёки Брежнев давридан ҳам эмас, атиги бир йил олдинги ҳаётдан олинган. Қани энди ўша сиёсий “зийрак” бошлиқ бировнинг фарзандини била туриб ўлимга юборишни ҳам тақиқлаб чиқса эди ва ҳар бир бошлиқ ундан ўрнак олса эди...
Садриддин ака ҳам ўғлининг номи учун, номи хас янглиғ унутилиб кетмаслиги учун кўп югурди, ҳозир ҳам югуряпти. Ҳар турли ташкилотларга, идоралару маҳкамаларга қатнайвериб, ҳамдардликни ҳам, таъна-дашномларни ҳам кўп эшитди. Ўғлининг хотирасини абадийлаштириш масаласида борганида мингбошилардан бири унга, масалан, шу тахлит жавоб берган: “Бизни тўғри тушунинг. Афғонистонда ўлганлар жуда кўп. Ҳамма кўчаларга уларнинг номини беролмаймиз”.
Илоё, бу йигитларни Худонинг ўзи авф этган бўлсин ва ўз раҳматига олган бўлсин! Уларнинг руҳлари то ҳануз самоларда чирқираб юрибди, мунглуғ ва ўксик руҳлар.

Кечир Сирожиддин, келганим учун,
Беш йил келмаганим учун кечиргин мени!
Дардини янгилаб яқинларингни,
Дардин олмаганим учун кечиргин мени.
Сендин сўрамайин суратларингни
Кириб кўрганим-чун кечиргин мени.
Жонсиз сурат бўлиб боқиб турганинг
Ва мен тирик турганим-чун кечиргин мени.
Овозим етмайди.
Овозинг келмас.
“Қора лолалар”га айттиролмайман
Ва руҳни беш йиллар яғир айлаган
Шеърлар билан сени қайтаролмайман!
Соғинчинг совуйди пиёлаларда,
Бувинг ўлтиради ҳўпламлаб ичиб.
Кечир, мен ичганим бир қултум чою
Бу йил эрта келган кўкламлар учун!
Ҳаёт шовуллайди билмай ниҳоя,
Яшаб бўлгандайман гўзал қисмини —
Туганмас қарз янглиғ тириклик аро
Мен олиб юрибман сенинг исмингни.

* * *

Генерал йиғлади. 1989 йилнинг 15 февралида, “Термиз — Ҳайратон” кўприги устида куппа-кундузи, бутун инсоният кўзи олдида генерал йиғлади! Салкам 15 минг аскарнинг ўлимини кўриб йиғисини ичига ютган, 37 мингга яқин майиб ўғлоннинг кўзига боқиб кўзёшини кўрсатмаган генерал йиғлади! “Термиз — Ҳайратон” кўприги устида куппа-кундузи, бутун инсоният кўзи олдида бронемашинадан тушдию пешвоз олгани чиққан ўн тўрт яшар ўғлини қучиб йиғлади...

1989 йил, январ — март.