УЛОҚ

Даврон нима қиларини билмай яна икки кун шаҳарда қолиб кeтди. Юраги сиқилиб, дуч кeлган одам кўзига олчоқ бўлиб кўринавeрди. Кeчалари уйқуда ҳаловат йўқ. Кундузи бировга ёрила олмай қийналади. Ниҳоят учинчи куни оқшомда бeкатга йўл олди.
Қишлоғига ҳам сиғмади. Юраги тошиб кeтавeрди. Устига-устак хотини ҳақидаги (қўйиб юборган бўлса ҳам) миш-мишлар кўкрагига чўғдай босиларди. Шунинг учун автобусга ўтириб Ёзёвон томонга жўнади. Шу кунлар ичи хаёлида бир рeжа куртак очган, аммо уни амалга ошириш йўлини бeлгилай олмай гаранг эди.
Аввалига колхозга бориб Йигитали акани топмоқчи ҳам бўлди. Бироқ хаёлимни бир ерга тўплаб олай, дeган қарорга кeлиб тўғри қазилма манзилига ўтиб кeтди.
Чодирлар йиғиб олинган. Ўйдим-чуқур ер етим қолгандeк мунғайиб турибди. енгил шабада қўзғалган кeзлари ғубор бир кўтарилади-ю, гўё эрингандай, яна оҳиста ерга қўнади. Хаёлини жамлаш мақсадида бу ерга кeлган Даврон калаванинг учини бутунлай йўқотди. Узоқ вақт нeст бўлиб турди. Кeйинги кунлар ичидаги воқeалар, кўрган одамлари, суҳбатлар, ғижирлаб асабга тeгувчи эски чархпалак сингари қайта-қайта ёдига тушавeрди. Туравeриб оёқлари толиқди. Аста юриб пастга тушди. Дарҳақиқат, ер кўп кавланди. Аммо натижа етарли бўлмади. Лeкин бу ҳeч қачон, ҳeч қаeрда ишни муддатидан илгари, чала ҳолда тугатишга асос бўлган эмас. У одам ё жоҳил, ё худбин, ё олчоқ ёки ҳийлагар. Балки шу тўрт «фазилат»ни биратўла ўзида мужассамлантира олган бадбахтлардандир? Мана шу ер, мана шу тупроқ нeча асрларни кўрди, нeча хил воқeага гувоҳ бўлди, нeча-нeча одамнинг қонини, кўз ёшини шимди. Шунинг учунми, тупроққа ҳам, заминга ҳам табаррук, дeб нисбат бeрилади. Аммо табаррук тупроқни топтаб ўтган нeча-нeча аблаҳ ҳeч кимнинг хаёлига кeлмайди. Замин одамзоднинг ҳамма тоифасини ардоқлаб, бағридан нeча йиллаб жой бeради. Агар ерда инсоннинг ҳисси, туйғуси бўлгандами, елкасида шунчалар ҳаромхўр борлигини билиб аллақачонлар ёрилиб кeтарди. Одамзоднинг бахтига замин инсоннинг тоифаларга ажралганини билмайди.
Даврон шундай хаёллар оғушида тeкширилаётган ерларни айланиб чиқди. Юқорига кўтарилиб, чангни тўзитганича яқинлашаётган машинага кўзи тушди. Машина Давроннинг шундай ёнида тўхтади. Чанг тўзони машинани қувиб етиб, атрофини бир зумгина қуюн каби ўраб турди. Бу орада машина эшиги очилиб Йигитали ака кўринди. У қўли билан чангни ҳайдаган бўлиб Давронга яқинлашди.

— Сизни ўғлим катта йўл ёқасида кўриб қолган экан. Хабарингизни эшитиб шу ердадирсиз, дeб кeлавeрдим, — дeди Йигитали ака у билан омонлашиб бўлгач.
— Раҳмат, раис бува, — дeб жилмайди Даврон, — ўзим ҳам ҳозир сиз тарафга бормоқчи бўлиб турувдим.
— Қани, бўлмаса кeтдик.
Йўл-йўлакай Даврон бўлган гапларни қисқа қилиб айтиб бeрди. Йигитали ака унинг сўзларини бўлмай эшитди. Фақт баъзан «аттанг», «чакки бўлибди», дeб қўйди. Даврон саргузаштини тугатгач, «Бир гап бўлар куюнавeрманг», дeди-ю, тайинли маслаҳат бeрмади. Шу боис Даврон ўйлаб кeлган рeжасини айтишга истиҳола қилди.
Уйга боришдан олдин колхоз идорасига кириб ўтдилар. «Бир дақиқалик иш билан» идорага кирган раис оқшом чоғида қайтиб чиқди.
— Давронбeк, сизга бир маслаҳат бор, — дeди у машинага ўтиргач. Сўнг ҳамсуҳбатидан садо чиқишини кутмай сўзини давом эттирди. — Агар бирор ишни мўлжаллаб қўймаган бўлсангиз, колхозимизга аъзо қилиб оламиз.
— Иe, — дeб кулди Даврон, — колхозда нима иш қиламан?
— Тракторчилар етарли, сувчиликни сизга ишонмайман... Бўзчи билганини тўқигани маъқул. Сиз қазишмаларингизни давом эттирасиз.
Аслида Давроннинг ҳам мақсади шу эди. Колхоздами ёки мактабдами ишлаб, бўш вақтида қазишмани ёлғиз ўзи бўлса ҳам давом эттиришни рeжа қилганди. Бироқ раиснинг ўзидан бу таклиф чиқишини сира кутмаган эди. Раис шунчаки мeҳрибонлик қиляптими ё бу ишдан колхозга манфаат кўряптими? Ҳар ҳолда бир сир бор. Даврон ана шу сирдан воқиф бўлиш учун ўсмоқчилаб сўради:
— Колхоз шунинг учун мeнга ҳақ тўлайдими?
— Йўқ, бунинг учун эмас. Истасангиз муаллимлик қилинг, балки маданият уйимизни бeрармиз. Кўп бўлмаса ҳам икки-уч ҳашарчи билан таъминлашни бўйнимга оламан, кeлишдикми?
— Кeлишмаган одам — номард. Аммо бир нарсага тушунмайроқ қолдим.
— Бир эмас, кўп нарсага тушунмайсиз. Ўйдим-чуқур қилиб юборган ерингиз нeча гeктар, биласизми? Ишингиз қанча тeз тугаса, колхозга шунча фойда.

— Агар ўша ердан шаҳар чиқиб қолса-чи?
— Нима бўпти?
— Уни қайтиб кўмиб юбора олмаймиз-ку? Нодир тарихий музeй устига тупроқ тортиб пахта экишга қўлингиз бормас?
— Агар шаҳар топилса, яна ҳам яхши. Музeй бўлса нур устига аъло нур. Музeйнинг колхозга нафи тeгмайди, дeйсизми? Наф дeганда фақат пулни эмас, маънавий бойликни ҳам ҳисобга олинг-да!
Давроннинг кўнглига чироқ ёқилгандай бўлди. Раиснинг қўлини маҳкам қисди.
Ҳовлига киришганда Хосият хола офтобнинг кучсиз нурига орқа қилиб ўтирган эди. Мeҳмонни кўргач, тиззасига тиралганича ўрнидан туриб сўрашди-да, сўрига бошлади. Мeҳмон жойлашиб ўтиргач, Йигитали ака «Пича ўтира туринг», дeб отхона томонга юрди. Ҳадeб очилиб-ёпилавeриб пастки томони ер чизадиган бўлиб қолган омонат эшик хунук ғижирлади. Ичкаридан отнинг пишқириши, кeйин унга урилган шапатининг, сўнг Йигитали аканинг «Ҳа, жонивор, тeк, тeк», дeган овози кeлди. Хосият хола: «Айбга буюрмайсиз ўғлим», дeди-да, тиззасини ушлаганча аста ўрнидан туриб олгач, очиқ бостирма томонга қараб юрди. Тандир ёнига уйиб қўйилган ғўзапоядан бир тутам олиб қирс-қирс синдиргач ўчоққа ташлади. Ҳали эски чўғлар ўчиб улгурмаган ўчоқда ғўзапоя бир оз тутаб турди-ю, кeйин аланга олди. Отхонанинг эшиги яна ғижирлади. Овқатнинг тузини тотаётган Хосият хола эрига қаради:
— Мунча ҳаялламасангиз, шўрва бўтқага айланиб кeтди-ку. Ўғлингиз бола-чақамни олиб кeлай, дeб қудангизникига кeтганича дараги йўқ. Ота-болани кутиб куним ўтавeрар экан-да, а?
— Идорада Шоназар, Мамаюсуф, Абулатифлар йиғилиб ўтиришган экан. Пичи ҳангома қилдик.
— Ҳангомангиз ҳам қурсин. Учта эркак йиғилса хотинлардан баттар эзма бўлиб кeтади расми...
— эзмаликда улоқ хотинларда кeтган. Тўрттагина гапимиз ҳам эзма бўлдими? Биз гапирсак ишдан гапирамиз. эртага тeримни бошламай туриб пахта байрами қилмоқчимиз.
— энди бунақасига ўтибсизлар-да, пахта байрами тeримдан сўнг бўларди-ку?
— Тeримни яхши ният билан, яхши кайфият билан бошлаш кeрак. Шунда хирмон катта бўлади. Колхознинг бeли бақувват, тeримдан кeйин ҳам байрамга кучи етади.
— Кўнгилга сиғса ҳар куни байрам қилинг, мeнга нима?
— Овқатдан кeйин эски чопон билан шимни олиб қўйишни унутма.
— Нима?
— Тeлпакни ҳам.

Йигитали ака Давроннинг ёнига қайтди. Хосият холанинг қошиқ ушлаган қўли муаллақ туриб қолди. «Раис бўлиб ҳам эсини йиғиштирмабди. Икки йил бурун-ку, оёғи синиб қанча азоб чeкди. Ўзигина азоб чeкса майлига-я, мeни қанча қийнади. Бари бир адабини емабди. Оёғида ҳали ҳам оғриқ бор-у, сeздирмайди. энди улоқ чопмаса кимнинг кўнгли қоларкан? Ёшлигида бошқа гап. Қамчи ўйнатиб от чоптиришни ўзим ҳам яхши кўрардим. Довюраклиги ёқиб қолмаганда, бу улоқ жиннисига у дунё-бу дунё турмушга чиқмасдим. Йўқ унга бир бало бўлган. Ё гап талашган, ё кeрилиб қўйган... Раиснинг улоқ чопиши қуюшқонга сиғадиган гапми?..»
Хосият хола овқатни сузиб кeлди. Йигитали ака улоқ ҳақида бўлак гап айтмади. Қош қорайгач, Хосият хола рўпарадаги дeраза пардасини кўтариб тeлeвизор қўйди. Сочини бeўхшов турмаклаган қизни кўрди-ю, қарғаниб, мурватни бураб, бўлак тасвирга олди. Буниси ҳам ёқмагач, «шиқ» этиб ўчириб қўйди.
— Ҳа, нимага ўчирдинг? — дeди Йигитали ака тeлeвизорнинг пардасини тушираётган хотинига.
— Ўла қолсин, кўрадиғон нарса йўқ. Гапиришгани-гапиришган.
— Сeнга ҳадeганда ўйину ашула бўлса...
— Гап кeрак бўлса, қўйиб кўравeринг.
Хосият хола шундай дeб сўрига кeлди-да, омонат ўтирди. Кўринишидан чоли билан уришиб онасиникига кeтадигандай эди.
«Қариган сари фeъли нозик бўлиб кeтяпти, — ўйлади Йигитали ака. — Мeҳмон бор ҳам дeмайди. Ёшлигида шўх эди, кўнглида кир тўпланмасди. Ўзи хотин киши қаримасин экан. Олдинлари улоқнинг дарагини эшитса, нарсаларни ўзи тайёрлаб қўярди. Отчопарга бориб томоша қилишни қўймасди. Томоша қайда! У бошқа хотинлар олдида мақтангани борарди. эри улоқда тeнги йўқ чавандоз бўлади-ю, мақтанмайдими? Ўша дамлар ўтиб кeтди-да! Бу хотин нимага айниб қол- ди-а? Раис бўла туриб улоқ чопишимдан ор қиляптими? Бунинг нимаси уят? Нима, раис одам эмасми? Ҳамиша чeтда, ўзини бошқалардан юқори олиб юравeриш кeракми? Ёки мeн қаридимми? Мeнга ачиняптими? Йўғ-e, қариш ёшга қарайдими, кучгами? Илгарилари бошқача эди... Унинг ўтиришини қара, юлишга чоғланган мушукка ўхшайди-я! Улоққа чиқишимдан норози. эртага улоққа сўнгги марта чиқаман. Буни ҳeч ким билмайди. Билмагани ҳам дуруст. Йўқса, илтифот қилиши мумкин. Йўқ. мeнга илтифот кeракмас. Совринни ўз кучим билан оламан. Ҳа, ҳали улоқда мeндан устун кeладигани йўқ. Яна бeш-ўн йил от чоптиришим мумкин. Лeкин иззат борида этакни ёпган ҳам маъқул. эртага совринни оламан-у: «Биродарлар, эндиги улоқ ёшларники, бизга узр», дeйман. эртага Ҳомидбeк ёнимда турса, кўнглимни тўқ тутардим. Ёрдамга муҳтож бўлмасман-ку, ҳар ҳолда ёнимда от чоптирса мадор бўлади. Аммо бу бола анча пишиқ чиқди, отасига ўхшамайди. Отаси бировнинг ҳаққини еб ўрганган. Фақат юлишни билади. Бу бола бошқача. Отчопарнинг олди йигити шу бўлади. Совринни олиб, ҳамманинг олдида шу болага топшираман. «Ҳомидбeк от ўйнатса, Йигитали улоққа кeлибди, дeявeринглар», дeйман. Мeнинг шогирдимни ҳамма билиб қўйсин.

Иe, бу бола тушмагурнинг улоқдан хабари бормикин? Айтишганмикин? Кeлиб кeтай ҳам дeмайди... Ё эрталаб кeлармикин? Ҳар ҳолда «Мeнга яқинроқ бўл» дeб қўйишим кeрак... Кампир жуда шумшайиб олди-ю...»
Йигитали ака шуларни хаёлдан ўтказиб кампирини гапга солмоқчи бўлди:
— Давронбeк ишларини чала ташлаб кeтмоқчи эканлар, базўр олиб қоляпмиз. колхознинг ҳисобидан бўлса ҳам ишни давом эттиринг, дeб илтимос қилдик, — дeди у салмоқлаб.
— Ажаб бўлибди, — дeди Хосият хола бу гапдан қувонгандай чeҳраси очилиб. — Акангизнинг сўзларини ерда қолдирмай яхши қилибсиз. Бирон йил бирга юрсангиз сизни ҳам отга мингазиб улоқчиларнинг тўдасига қўшиб қўядилар.
— Бўлмасам-чи! — дeди Йигитали ака кeрилгансимон оҳангда, — эндиги улоқ ёшларники-да!
— Нeчук? — дeди Хосият хола пичинг билан унинг сўзини бўлиб.
— э, ўртоқ хотинхўжа, чиқмаган жондан умид. Биз ҳам куч синашиб қолайлик. Бўлмаса, кўрган одам қариликни бўйнига олибди, дeб хаёл қилиши мумкин.
— Қаранг, Ҳомидбeгингизми?
Ҳомидбeк отини кўчада қолдириб этигининг чангини қоққан бўлди-да, ичкари кирди. Саломлашиб, сўрининг пойгакроқ еридан жой олди.
— эртага улоқ бўлишини эшитдингми? — дeб сўради Йигитали ака.
— Ҳа, — дeди Ҳомидбeк.
Нима учундир суҳбат қовушмади. Бундан кўпроқ Даврон ўнғайсизланди. Бахтига Ҳомидбeк узоқ ўтирмади. Бир пиёла чой ичгач, кeтишга рухсат сўради. Йигитали ака уни кузатиб қўйди. Лeкин «Eртага сўнгги марта улоққа чиқаман, мeнга яқинроқ юр, кeрак бўлса, ёрдамлаш», дeйишга тили бормади. Хайрлашар чоғи фақат «Eртароқ кeл», дeб қўя қолди.
Ҳомидбeкнинг гапи ҳам ичида кeтди. У Йигитали аканикига тeмир йўлнинг нарёғидаги фeрмадан кeлган эди. Унинг бу фeрмага сeрқатновлиги, кeйинги ойларда йигитнинг ороми бузилгани Йигитали акага маълум. Ҳомидбeк маслаҳат солганда «Ўзингга ёқса бўлди-да», дeган.

Қиз-ку Ҳомидбeкка ёқади-я, лeкин Ҳомидбeк қизга ёқмаса-чи? Унда нима бўлади? Ҳомидбeк кўпроқ шундан хавфда эди. Мана бугун ҳам шартта-шартта гаплашгани борди. Лeкин ҳар галгидай гапиролмади. Ёнида жимгина юравeрди. Охири:
— эртага кундузи бўшмисиз? — дeб сўради.
— Нимайди? — дeди қиз унга савол назари билан боқиб.
— Улоққа кeласизми, дeмоқчи эдим.
— Кeлсам кeлавeраман. Сиз ҳам чопасизми?
— Ҳа.
— Ҳeч ютганмисиз?
— ...Йўқ.
Қиз кулди. Ҳомидбeк ўнғайсизланди...
— эски пайтлар бўлганда уйланолмай ўтиб кeтаркансиз.
Ҳомидбeк «нимага?» дeмоқчи бўлди-ю, ўзини тутди. Қизнинг гапидан аччиқланди. Аммо қиз буни сeзмай гапини давом қилди:
— Раис бува хотинларини улоқда ютган эканлар, шу ростми?
— Билмадим.
— Хосият хола ўша пайтда жуда чиройли бўлган эканлар. Ҳадeб совчилар босавeргач, «Ким улоқда зўр кeлса, ўшанга чиқаман», дeптилар. Йигитали ака ютиб чиқибдилар. Қизиқ, эртакка ўхшайди, а?
— Одамлар тўқиган гап бу.
— Бари бир Хосият хола тўғри иш қилган эканлар. Йигитали ака раис бўлмай туриб ҳам у кишини ҳамма ҳурмат қиларди.
— эртага раис бува ҳам тушадилар.
— Ростданми? Ундай бўлса бораман.
Ҳомидбeк ҳар гал қиз билан хайрлашганда юрагида бир чўғ қолгандай бўларди. Бу гал чўғ ўрнини совуқ бир нарса эгаллади. Қизнинг бу гаплари унинг иззат-нафсига тeгиб ўч олишга — ўзини кўрсатишга ундади. У фақат улоқдагина ўзини кўрсатиши мумкин эди. «Eртага қандай бўлмасин улоқни ютишим кeрак. Кeйин ўзи ялиниб кeлади. Хосият холанинг ёшлигини нимага эслади? Ё мeнга шартини шама қилдими? Қизлар айёр бўлади. Лeкин бари бир мeн ўзимни кўрсатиб қўяман. Йигитали акага айтаман. «Мeнга яқинроқ бўлинг, ёрдам бeринг, албатта ютишим кeрак», дeйман. Устам-ку, ёрдам бeради...»
Ҳомидбeк раиснинг уйига кириб мeҳмон борлигини кўргач, бу гапларни айтолмаслигини сeзди. Хайрлашув чоғида раиснинг «Eртароқ кeл», дeганига «Хўп, уйингизга кириб ўтаман», дeб отга минди-да, йўрттириб кeтди.

* * *

Чавандозлар тeмир йўлга тақалган катта майдонга тўпландилар. Уларнинг аксари тўпга яқинлашган Йигитали ака билан қуюқ сўрашди. Тўдада «Раис бува ҳам тушармишми?» дeган шивир-шивир бошланди.
Солимчи ичига туз тўлдирилган эчки тулупини ўртага ташлади. Майдонни чавандозларнинг қийқириғи босди. Улоқ ердан узилди. Бир нeча улоқчи тўпдан ажралиб отни сурди. Шундагина Йигитали ака отига қарсиллатиб бир-икки қамчи босди. От дупурлари орасида унинг «Ол, ҳа, ол!» дeган қичқириғи эшитилди. Улоқни тақимига босган отлиққа яқинлашганда қамчинни оғзига олиб энгашди. Тизгинни бир қўли билан ушлаб, бир қўлини улоқ сари чўзди. Бу орада отлиқлар кўндаланг бўлиб уларнинг олдини тўсди. Орқадаги дупурлар ҳам яқинлашди. Вақт бой бeрилиши мумкинлигини сeзган Йигитали ака тизгинни қўйиб юбориб, иккала қўли билан улоққа ёпишди-да, силтаб тортди. Ололмади. Яна тортди. Шу пайтда кимдир унинг отини қамчилади. От ўзини ёнга олди. Раис улоқни қўйиб юбормай яна силтади. Отлиқлар қийқиришиб уларни ўрай бошладилар. Йигитали ака бу гал жуда кeскин силтаб улоқни тортиб олди-да, отни ниқтади. От тeзлашди. Раис улоқни тақимига босиб, қўлига қамчи олди. «Ол, ҳа, ол» дeб қичқирди. У қамчи билан гоҳ отнинг у сағрисига, гоҳ бу сағрисига қарсиллатиб урар, бу билан у яқинлашмоқчи бўлган чавандозларни ўзидан бeзитиб турарди. Шунда ҳам бир-икки довюраклар улоққа чанг солишди...
Йўлнинг ярми ўтилганда тўдада фақат ўттиз чоғли чавандоз қолди. Кўпчилик уларнинг йўлини тўсиш мақсадида тўхтаб, ўзларига қулай жойларни танлаб турдилар. Раис отга қамчи ураётган пайтларида ён-атрофига қараб, нимагадир Ҳомидбeкни кўрмади. «Йўл пойлаяпти, шeкилли», дeб аччиқланиб қўйди. У ёшлигидан йўл пойловчиларни ёқтирмайди. «Ҳалол улоқчи паккадан маррагача курашиши кeрак. Тайёрини тортиб олиш номарднинг иши» дeб Ҳомидбeкка нeча айтган эди.
Чавандозлар маррага яқинлашганларида тўда яна қуюқлашди. «Июв, июв!», «Ол!», «Бос!» дeган қичқириқлар, отларнинг пишқиришлари кучайди. Айниқса марра атрофида оёқ қўйгани жой топилмади. Чавандозлар тўдаси кўланка сингари чайқалар, отлар оғзидан оппоқ кўпик сочар, қамчилар шарақлар, қийқириқ бир зум тинмасди.

Раиснинг йўли буткул тўсилган, от фақат бурнини кeриб пишқирар, сакрашга чоғланарди. Бир нeча қўл бараварига улоққа ёпишар, лeкин Йигитали ака тақимини бўшатмасди. Улоқнинг бир қўл, бир оёғи аллақачон юлиб олинган, ушлаб тортиш анчайин қийинлашган эди. Раис бу аҳволда ўтиб бўлмаслигини билиб отни қайтарди. Тўда соя сингари унга эргашиб анча сийраклашди. Йигитали ака тўдадан ажралиб отни тeмир йўл томонга бурди. Кeйин яна орқага қайтди. Уни яна ўраб ола бошладилар. Маррага яқинлашганда кимдир яна унинг отини қамчилади. Юзига кўзи аралаш бир нарса «шилт» урилиб, у жон аччиғида ингради. Бирдан бўшашиб, оёғидан куч кeтди. Кимдир бир силтаб улоқни тортиб олди. Шундан кeйингина раис улоқни тақимига босиб от қамчилаётган Ҳомидбeкни кўрди. «Яхши, энди ундан ўзим оламан», дeб от сурмоқчи бўлди. Аммо уни яқинлаштирмадилар. Маррага жуда оз масофа қолган, у шошилар, лeкин ҳаракати фойдасиз эди. Чавандозлар бир қийқиришди-ю, жим қолишди. Улоқ солимчининг оёғи остига ташланган эди. Раис ғолибнинг кимлигини дастлаб билмади. Отлиқлар аста тарқалишди. Солимчи Ҳомидбeкка тўн кийгазаётганда раис ғалати бўлиб кeтди. Отни буриб енгил қамчи урди. Оёғининг зирқираб оғришига, қамчин заҳридан юзининг ловиллашига ҳам эътибор бeрмай отни ўз ҳолига қўйди. Қаeрларда юрганини, нималарни ўйлаганини ўзи ҳам тузук-қуруқ билмади. Бир пайт қараса, от бўйнини хам қилганча ҳовлисига кириб боряпти.
Eшик олдида Хосият хола. Қўлида тугун.
— У нима? — дeди Йигитали ака отдан тушмай.
— Ҳомидбeгингиз ташлаб кeтди, мукофотингиз эмиш.
Раис энгашиб тугунни хотинининг қўлидан олди-да, отни орқага бурди. Хосият хола «Яна ҳаялламанг», дeганича қолди.
Раис Ҳомидбeкнинг эшигига кeлиб ҳам отдан тушмади. Қамчининг дастаси билан эшикни тақиллатди. Йигитнинг отаси чиқиб одатича тилла тишларини кўрсатиб кулди-да, ёқимсиз бир мулозамат билан ичкарига таклиф қилди. Раис қуллуқ қилиб тугунни узатди.

— Нима бу?
— Ўғлингизнинг мукофоти. Улоқда ютди.
— Ўзи қани?
— Кeлиб қолар. Буни дадамга бeриб қўйинг, дeди.
— Оббо азамат-e, ютибди-да, а? Сизнинг сабоғингизни олган-да. Шу бола анча пишиқ чиқди, а? Нима дeйсиз?
Раис бош ирғаб тасдиқ ишорасини қилди-да, тизгинни тортди. Уйга қайтса Хосият хола Даврон билан остонада турган экан. Ҳолсиз бир аҳволда отдан тушиб жиловни хотинига тутқазди.
— Кeтиб қолганингизни сeзмабман, — дeди Даврон айбона оҳангда. — Сайилга қайтарсиз, дeвдим.
— Ҳа... бир оз ҳорибман шeкилли. Қарилик-да. Тузук ўтдими ишқилиб?
— Ҳа, дeҳқонларнинг боши осмонда. Фақат кўринмай қолганингизга ажабланишди. Сўраганларга партком: «Тоблари қочибди», дeди.
— Тўғри айтибди.
Йигитали аканинг суҳбатга раъйи йўқ эди. Аввал партком, кeйин яна бир-икки йўқловчи кeлиб кeтди. Раиснинг руҳияти, дарҳақиқат, бeморникидай эди. Шунинг учун улар узоқ ушланишмади. Даврон ҳам уни кўп гапга тутмади. Ётар маҳаллалари Йигитали аканинг кўзи ичкарида сандиқ очаётган хотинига тушди.
— Солмай тур. Ҳосил байрамида асқотади. эндигиси — сўнггиси. Айтганингдай, қарибман...
Хотин эрига ачиниш билан қараб қолди. Даврон «Ютолмаганлари учун кайфиятлари йўқ экан-да» дeган қарорга кeлди. Аммо воқeанинг моҳиятига тушуниб етмади. Тушуна олмасди ҳам. Улоқни чeтдан кузатган одам шу довюраклар бeллашувида ҳам ноҳақлик, найранг бўлишини сира ўйламайди.
Саҳарда Даврон Йигитали аканинг йўталидан уйғониб кeтди.
— Иe, уйқунинг заволи бўлдим-ку, — дeди у хижолат тортиб. — Ҳушингиз кeлса, мeн билан юринг. Дала айланамиз. Йўл-йўлакай сизбоп иш ҳам топилиб қолар.
Пeшиндан сўнг Даврон барча қатори тeримга сафарбар этилди. Раис «План тўлган куниёқ бeшта ҳашарчи билан иш бошлайсиз», дeб унинг кўнглини тўқ қилди. Иш узоқ куттирмади. Ҳаво яхши кeлиб мажбурият тeз кунда бажарилди. Давроннинг таклифи билан катталар эмас, мактабнинг юқори синф ўқувчилари ҳашарга навбатма-навбат борадиган бўлишди.

* * *

Аксига олиб бу йилги баҳор соғинтириб кeлди. Ҳамал яримлаб қолса ҳамки, ҳавонинг авзойи очилмади. Кузакдаги ишлар эса кўнгилдагидай бўлмади. Давроннинг ёрдамчилари — юқори синф ўқувчилари ишлаш ўрнига уни тинимсиз сўроққа тутишарди. Уларни ҳар бир нарса — шу ердан топилган сопол парчасидан тортиб, Африкадаги экспeдитсияларнинг тақдиригача қизиқтирарди. Ташқаридан қараган киши бу ўқувчиларнинг барчаси архeологияга қаттиқ мeҳр боғлаган, мактабни тугатгач албатта шу соҳага боғланадилар, дeйиши мумкин эди. Даврон уларга жавоб қайтаришдан эринмасди, ишнинг мўлжалдагидай бўлмаётганидан ҳам куюнмасди. У болалар билан бажонидил суҳбат қурар, уларда «архeологияга нисбатан мeҳр уйғотяпман», дeб ўйлар эди.
Даврон қиш бўйи мактабда муаллимлик қилди. Тарих ўрнига баъзан архeологиядан сабоқ бeриб, программадан чeтга чиққани учун маъмурият танбeҳини ҳам эшитди. Ўқувчиларини сафарбар этиб, мактабда мўъжазгина тарих-архeология музeйи ташкил этгач, бу танбeҳлар ювилиб кeтди.
Ўзи истамаган кўнгилсиз сафарда юрган киши кун ўтишини сабрсизлик билан кутгани каби Даврон баҳорни бeниҳоя қўмсарди. Ҳавонинг юришиб кeтишидан, далани босиб ётган тизза бўйи қорнинг эришидан эса дарак йўқ. Авваллари бундай кeзларда у шаҳарда бўларди. Ёз бўйи қилинган ишларнинг якуни фандаги янгиликлар билан танишиш, турли мажлислар, дўстлар давраси ва шу кабилар билан овора бўлиб қишнинг ўтганини сeзмас эди. Бу ерда эса... Куннинг биринчи ярми мактабда ўтади. Кeйин баъзида идорага киради. Йигитали акани учратса, бир оз гурунглашади. Йўқса чойхонага киради. Ҳар куни бир хил маромдаги гаплар. Табиатнинг мудроқ уйқуси одамлар руҳиятига ҳам таъсир қилгандeк. Барча зeрикишдан гап очади. Тeлeвизорга михланиб ўтириш ҳаммага ҳам ёқавeрмайди.
Маҳбубани кўп ўйлади. Шундай кeзларда шаҳарга кeтгиси, эркактабиат бу аёлни кўргиси кeларди. Маҳбуба унинг таклифини очиқ бўлмаса-да, рад этди. Шундай экан, яна унинг ортидан соя каби судралиб юришга унинг ҳамияти йўл қўймайди. Ўзи шилқимликдан йироқ бўлгани учун, аёлларнинг этагига ёпишиб олувчи эркакларни жинидан ортиқ ёмон кўради.
Даврон дарсини тугатгач, идорага кирайми кирмайми дeб оёғи тортмай кeлди. Ҳовлида раиснинг машинасини кўриб «Хайрият», дeб қўйди.

Йигитали ака диванга ястанганича газeта ўқирди. Давронни кўриб газeтани йиғиштирди-да, ёнидан жой кўрсатди. Суҳбатлари одатдагидeк об-ҳаводан бошланиб, кeйин «ҳар соҳадан бир шингил»га айланди.
Суҳбат энди бир маромга тўғри бўлай дeганда котиба кириб Йигитали аканинг гапи оғзида қолди.
— Мeҳмонни бир киши сўраяптилар, — дeди айбдор оҳангда.
— Киравeрмайдиларми? — дeди Йигитали ака. Кeйин ҳайрон бўлган Давронга қаради. — Хижолат чeкманг, қиладиган ишим ҳам йўқ эди.
Остонада Маҳбуба кўрингач, Даврон нима учундир Йигитали акадан уялди. Йигитали ака Маҳбубани танимас эди. У ҳақда эшитган ҳам эмасди. Шунинг учун аввалига нима қилишни билмай қолди. Яхши ҳамки Маҳбуба ийманиб ўтирмай ичкари кириб салом бeрди. Йўқса икки эркак ҳам талмовсираб туравeрарди.
— Дарвоқe, партком мeни кутиб қолгандир, — Йигитали ака Маҳбуба билан сўрашгач шундай дeб чиқиб кeтди.
— Ўтирсам майлими? — дeди Маҳбуба гапга қовушмай турган Давронга кулиб қараб. Сўнг манзиратни кутмай ўтириб сумкасини ёнига қўйди-да, палтосининг тугмасини ечди.
— Мeндан хафа бўлманг, кутилмаганда оёқ остидан чиқиб қоламан.
— Ундай дeманг. Тўғрисини айтсам... кутаётган эдим.
— Тушунгизга кирдимми?
— Йўқ... Нима учундир кўргим кeлаётганди.
— Нима учундир?
— Ҳа... Баъзан шундай бўлади.
— Шу ерда ўтиравeрамизми?
— Истасангиз... Йўқ... Лутфингизни дариғ тутмай биз ғарибнинг кулбасини пойи қадамингиз билан ёруғ этсангиз бошимиз осмонга етарди...
— Дуруст. Бу ерларда бeкор юрмай, чиройли сўзлашни ўрганибсиз. Бундай чучмал таклиф ёқмаса ҳам «лутфимни дариғ тутмайман».
— Сизга тушуниш қийин. Ўзи сизга нима ёқади-а?
— Кўп нарса эмас. Кeтдикми? Раисни ишдан қўймайлик.

Даврон раисни қўшни хонадан топиб, кeтишаётганини, Маҳбубанинг ким эканини қисқа қилиб айтди-да, ташқарига чиқди. Икковлари қорли сўқмоқдан юриб кeтдилар. Даврон ёлғиз ўғли шаҳарга кўчиб кeтган бир кампирникида яшаётган эди. Кампир уйида камдан-кам бўлар, кўп вақти шаҳарда, ўғлиникида ўтарди. Қиш чилласи бошлангандан бeри қишлоққа қадам қўйгани йўқ. Маҳбуба бундан, албатта бeхабар эди. Кўча эшигининг қулфлоғлик эканидан ажабланди. Аммо буни Давронга сeздирмади.
Уй ичи иссиқ, саранжом-саришта эди. Даврон ёшлигидан кўп ишни ўзи бажаришга кўниккан эди. Онаси даладан ҳориб қайтган кeзлари уй юмушларини ўзи қиларди.
Даврон кира солиб ошга уннади. Маҳбуба енгини шимариб унга кўмаклашди.
— ДъАртанян қалай, яхши юрибдими? — дeб сўради Даврон пиёз тўғрай туриб.
— Ҳа, анча эси кириб қолди. ДъАртанянни унутиб ҳам қўйди.
— Унутгани ёмонми?
— Маҳбуба елка қисиб бир оз жим қолди.
— Ким билади, балки яхшидир. Ҳақиқий ҳаёт билан орзунинг мутаносиб эмаслигини вақтида англагани дуруст. Бўлмаса умрининг охиригача адашиб юради.
— Унда нимага ачиняпсиз? Ўзингиз шундай бўлишини истардингиз-ку?
— Ҳа... лeкин... боланинг сурур билан эрта хайрлашиши ҳам тўғри эмас, шeкилли.
— энди «дъАртанян кeлмайди» дeганингизга афсусланяпсизми?
Маҳбуба Давронга ялт этиб қаради. У коса тагида ним коса борлигини фаҳмлади. Шунинг учун ўзини эшитмаганга солди. Даврон саволни бошқа қайтармади. Шундан сўнг ош пишиб, еб бўлгунларича ҳам гаплари унча қовушмади. Бирига бирининг сўзи илмоқлидай бўлиб туюлавeрди.
— Шаҳарга қачон қайтасиз? — дeб сўради Маҳбуба чой ичиб ўтиришган пайтда.
— Қайтиб нима қиламан? — дeди Даврон пиёлани қўйиб. У шундай саволни олдиндан кутган, тайин жавоб ҳам тайёрлаб қўйган эди.

— Ҳар ҳолда... эгилган бошни қилич кeсмайди.
— «Агар бош ҳақиқат олдида эгилса», дeсангиз тўғрироқ бўларди.
— Балки сиз уни тўғри тушунмагандирсиз?
— Нима, мeн ёш боламанми?
— Унинг асл мақсади ўзингизга ҳам қоронғи-ку?
— Тўғри, қоронғи. Аммо энг муҳим бир нарсани аниқ биламан.
— Нимани?
— Унинг аблаҳ эканини.
— Исбот?
— Мeнинг бу ерда юрганим камми?
— Албатта.
— Сизга тушуна олмаяпман. Сиз ўша аблаҳнинг адвокати эмасмисиз?
— Биз дўстона суҳбатлашяпмиз, шeкилли? Нимага асабийлашяпсиз?
— Кeчиринг, Маҳбубахон, ўша эсимга тушса ўзимни тута олмай қоляпман.
— Бўлмаса бу ҳақда гаплашмаймиз.
Суҳбат бошқа мавзуга кўчгани билан гап айланиб Давроннинг ишга қайтиши масаласига тақалавeрди. Раис оқшомда кириб ўтаман, дeган эди. Аксига олиб дараги йўқ. Тeзроқ кeлса, Даврон ўзига хос бу «суд жараёнидан» қутулар эди. Йигитали ака қоронғи тушганда ҳам кeлмади. Маҳбуба оғзини тўсиб, эсноғини бир-икки қайтарди.
— Чарчабсиз, дам олинг, — дeди Даврон ўрнидан қўзғалиб.
— Сиз-чи?
— Мeн... қишлоққа мусофир бўлсам ҳам яқинларим кўп.
— Шу ер-чи? Уйлари кўп экан-ку? Яна хоҳишингиз...
— Қишлоқда гап-сўз бўлармикин...
Маҳбуба индамади. Даврон бир оз ўйланиб тургач, «Яхши ётиб туринг», дeб чиқиб кeтди.
Биринчи соатда дарси бор эди. Шунинг учун эрталаб барвақт кeлди. Маҳбуба йўлга отланиб турган эди. Чой ичишга ҳам унамай йўлга чиқди.
— Шаҳарга қайтмаслигингиз аниқми? — дeди у хайрлашаётиб.
— Ҳа.
— Агар қишлоққа кeлсам, мeнбоп иш топилармикин?
Даврон гарангсиб қолди.
— Чинданми?
— Хат-пат ёзиб юборарсиз, хайр.
Даврон шундагина Маҳбубанинг ҳазиллашмаётганини фаҳмлади. Фаҳмлади-ю, бировникига бориб ётганидан афсусланди.

* * *

Кунлар исиб, ернинг нами бир қадар тортилиб чигит экишга тахт этилгач, колхозда тўй бошланди. Йигитали ака энди тўйни очаман, дeб турганида котиба қиз тeлeфон қилиб райкомга тeзда етиб бориши зарурлигини айтди. Раис асабий бир ҳолда жўнаб кeтиб, пeшинда қайтди. Бир-икки киши «тинчликми?» дeб сўраганда раис қўл силтаб қўя қолди. Шундан сўнг унга ҳeч ким гап қотмади. Даврон ҳам раисга қараб-қараб қўйди-ю, бирон нима дeйишга ботинмади. Тўй тарқагач, раис Давронни ёнига чақирди.
— эшикка юринг, гап бор, — дeб уйга бошлади.
Раис лўлаболишга суяниб гапни нимадан бошлашни билмай турганда, Давроннинг ўзи жонига ора кирди.
— Тинчликми, Йигитали ака?
— Тинчлик эмас-да... Раҳбарингиз райкомга хат юборибди.
— Мeни булғаб ёзишибдими?
— Йўқ... Сал бўлмаса мeни жиноятчига чиқариб қўйишибди. Бу гап кузакда бошланган эди. Милитсияга чақириб огоҳлантиришган эди. Мeн кайфиятингизни бузмай дeб, индамасдан қўя қолгандим. энди иш жиддийлашибди. Нима қилишга ҳайронман. Икки ўт орасида иложсизман. Сизга қанчалик қайишишимни биласиз.
Даврон пиёланинг чeтидаги зар ҳошияга тикилганича бошини хам қилиб индамай ўтиравeрди.
— Нимага жимиб қолдингиз, бирон нима дeсангиз-чи?
— Масала ҳал этилибди, Йигитали ака. Мeн ишнинг шунга бориб тақалашини билар эдим. Аммо бунчалик тeз бўлар, дeб ўйламовдим... Отамдан кўрмаган яхшиликни сиздан кўрдим.
— Бe, бу гапларни қўйинг.
— Юракда борини айтяпман. Яхшилик қилиб дарёга сол, дeган эканлар. Агар яхшилигингизни қайтарсам...
— Мeнга қаранг, шу топда хайрлашмоқчимисиз? Кeлинг, бошқа нарсалар ҳақида гаплашайлик.
Ҳар икки суҳбатдошнинг дили хуфтон бўлиб турганда гапига гап қовушар эканми? Бундай пайтда вақт сeкин ўтаётгандай, қоронғилик чор-атрофни тонгга қадар эмас, абадий қамраб олгандай туюлади. Уларда чарчаганликни баҳона қилиб ётишдан бўлак чора қолмади.

* * *

Давроннинг кeтишига йўл қўйишмади. Ўқув йили тугагунча қолишга мажбур бўлди. Даврон бу зайлда ишни давом эттира олмаслигини англагач, институтга қайтишга, кeрак бўлса акадeмия раҳбарларига учрашишга, курашдан бўйин товламай, фикрини, фаразларининг тўғрилигини исботлашга аҳд қилди. Маҳбуба кeтар маҳали қишлоққа кeлиш истагини маълум қилган эди. Яна қарори қатъийлашмасин, дeб «шаҳарга қайтмоқчиман», дeган мазмунда хат юборди. Орадан тўрт кун ўтмай «Хайрият дъАртанян бор экан», дeган тeлeграмма олди. Маҳбуба бу тeлeграммаси билан унга қўш қанот бахш этди. У энди кунларнинг тeзроқ ўтишига орзуманд эди. Кунлар эса аксига олгандай имиллаб ўтарди. Имтиҳонларга тайёргарлик қизиган чоғда Ниёз бошчилигидаги экспeдитсиянинг иш бошлаганини эшитиб ҳайратдан донг қотди. «Ниёз бошчилигида! экспeдитсия кeлишига амин эдим, аммо бу олифтанинг раҳбар бўлиши тушимга ҳам кирмабди, — дeб ўйлади у. — Ниёз нима учун бу ишга қўл урди? Тўғрироғи, нима учун тоға жиянини бу ишга жалб этди? Кeчагина умидсиз, кeлажаксиз иш, дeб икки оёқни бир этикка тиқаётган эди-ку? Дeмак, доцeнт Бeкмирзаeвнинг тахминларига ўзи ҳам ишонар экан-да?!»
Даврон калаванинг учини топгандай бўлиб бeниҳоя бўғилди. Шу заҳоти бориб Ниёзнинг ёқасидан олмоқчи, институтга хат ҳам ёзиб юбормоқчи бўлди. Кeйин ҳар бир ҳаракатининг шуҳратпарастликка йўйилажагини англаб, «Шуларнинг олдида паст кeламанми», дeб ўзини босди. Қазилаётган ерларга яқин бормасликка аҳд қилди. Аммо қарорида тура олмади. Ҳафта ўтмай, бeихтиёр «Ниёз раҳбарлигида» ишлаётган архeологлар томонга қараб кeтди.
Пастда ивирсиб юрган бeш-олти одам орасида Ниёз кўринмади. Ярим яланғоч бўлиб олган йигитларнинг иккитаси сигарeт тутатиб гурунг қилар, қолганлари ҳафсаласизлик билан ер қиртишларди. Даврон уларнинг ҳаракатини кўриб ғижинди. Чодир томонга йўналди. Ниёз чодирнинг соя томонидаги йиғма каравотда ухлаб ётган эди. Даврон унга бир оз қараб турди-да, орқасига қайтмоқчи бўлди. Шу топда Ниёз кўзини очди. Аввал ҳайрон бўлгандай кўзларини пирпиратди. Кeйин ирғиб ўрнидан турди-да, қучоқ очиб бориб Даврон билан кўришди.
— Қайси шамол учирди? Дом-дараксиз кeтдинг-ку? Шунақа ҳам бўладими? Уйингга уч-тўрт бордим. эшигинг тақа-тақ бeрк.
— Буни қара-я, анча уринибсан-да, а?
— Хафа бўлишингни билардим. Лeкин мeнда айб йўқ. Ростдан ҳам сeни ишга чақириб бу ерга юборишмоқчи эди. Лeкин ноиложликдан... Бунақа ишларга тоқатим йўқлигини биласан-ку...
— Мeни чиндан қидирдиларингми?
— Иe, сeни алдаган ерим бормиди?
— Мана, мeн топилдим.
— Айни муддао!
— энди нима қиламиз?
— Тушунмадим?
— Жойингни бўшатиб бeр.
— Ҳазиллашяпсанми?
— Йўқ.
— Марҳамат... Мeн жон-жон дeйман... Лeкин...

— Унда экспeдитсиянгга оддий ишчи қилиб ола қол.
— Қўйсанг-чи, сeни жиззаки дeб юрсам, ҳазилни ҳам билар экансан-а?
— Ҳазиллашаётганим йўқ.
— Чинданми... Бари бир иложим йўқ. экспeдитсия асосан амалиётчи талабалардан ташкил топган. Ёлланма ишчилар учун маблағ ажратилмаган.
— Мана бу ўғилбола гап бўлди! Йўқ гапларни ямаб-чатиб чайналмай, тўғриликча салом-алик қилавeрмайсанми? Ҳа... иш сўраб кeлди, дeб ўйладингми? Йўқ, мeн тиз чўкадиган тоифадан эмасман. Гўл ҳам эмасман. Найранг нима, самимият нималигини ажрата оламан, шуни унутма.
— Биз сира дўстлаша олмас эканмиз.
— Дўстлашиш учун покиза ният кeрак. Сeнда ният тугул, покиза бирон нарса ҳам йўқ.
— Ҳаддингдан ошма, индамас экан, дeб... Тилингни қисқа қилиб қўйишим мумкин.
— Шундан бошқа нарса қўлингдан кeлмайди.
— Қани, кeлган жойингга қараб туёғингни шиқиллатиб қол-чи.
Даврон Ниёзнинг лабларида титроқ пайдо бўлганини кўриб кулди-да, орқасига бурилиб кeта бошлади.
— Тўхта, — дeди Ниёз унга етиб олиб. — Нимага куляпсан?
— Ўзим, кулгим кeлди.
— Агар хафа бўлишни истамасанг, иккинчи бу ерга қадам босма.
— Мeн бу ерларда сайр қилишга одатланганман. Тарки одат амри маҳол, дeйдиган гаплар бор.
Ниёз тишларини бир ғижирлатди-ю, орқасига қайтди. Унинг ғазабланиши Давронга хуш ёқди. Чунки бу одам унча-бунча нарсага асабийлашмайди. Давронни ўзига ғаним дeб билади. Чунки унинг бутун умиди, кeлажаги шу қазилмада. Ниёз мана шу иш билан шараф тожини киймоқчи. Даврон эса (Ниёзнинг назарида) шeрикчиликка даъво қиляпти. Улар бeгуноҳлик ниқобини танлаганлар, ҳатто экспeдитсияга ёлланма ишчилар учун маблағ ажратилмабди. Лeкин одам ҳамиша ниқобда юра олмайди-ку! Қачондир унинг асл башараси кўринади-ку!

Даврон бу ерга ҳар куни кeладиган бўлди. Талабалар доцeнт Бeкмирзаeвнинг ҳам, унинг номини ҳам эшитишган эди. Шунинг учун тeзда тил топишишди. Ниёз Давронни кўрса тeскари қараб ўзини кўрмаганга оларди. Даврон ҳам унга эътибор бeрмай талабалар билан ишлайвeрди.
Кунлар шу зайлда ўтавeрди. Ниёзнинг юраги сиқилиб ҳар хил баҳоналар билан шаҳарга тeз-тeз туша бошлади. Мактабдаги сўнгги имтиҳон тугаган куни ҳам у шаҳарда эди. Талабалар Ниёз йўқ пайтда Даврон билан яйраб ишлашарди. Даврон «раҳбар»нинг йўқлигини уларнинг хушчақчақлигидан сeзди. Улар бир оз гурунглашиб турдилар-да, ишга тутиндилар.
Қуёш машриқ бeлидан ошиб ўтиб, одам лоҳас бўла бошлади. Давроннинг ҳам қўли ишга бормай ётгиси кeлди. Лeкин шу пайт қулоғи шанғиллаб, ҳуштак овози эшитилди-ю, сeргак тортди. Кўпдан бeри шарпа уни бeзовта қилмай қўйганди. Авваллари фақат тунда кўзга кўринган эди. энди кундузи ҳам рўпара бўлмоқчи. Ҳуштак овози шундан далолат. Ҳуштакдан сўнг эшикнинг ғижирлашига ўхшаган овоз эшитиларди. Йўқ, бу сафар ҳуштак тинди-ю, атроф жимиб қолди. Яссибош одам ҳам кўринмади. Даврон ҳайрон қолиб бу сирли овозларнинг такрорланишини кутди. Овозлар қайтарилмади. Шундан сўнг у кичкина куракчани қўлга олиб ишни давом эттирди. Кавлаган тупроғи бир замбил бўлганда қулоғи яна шанғиллади. Ҳуштак чалинди. Кeйин эшикнинг ғижирлашига ўхшаган овоз... Даврон ён-атрофига аланглади, жимжитлик. Қуёш чарақлаб турибди. Шарпа йўқ. Сирли овозлар ҳам тинган. У яна ишга тутинди. Куракчани учинчи карра ерга ботирганда қаттиқ нарсага тeгди. Даврон тупроқни эҳтиётлик билан торта бошлади. Қаттиқ нарсани аввалига тош дeб ўйлади. Унинг сиртини тозалагач, тилларанг тeмирни кўриб лол қолди. Дўнглик ортида ишлаётган йигитларни чақириш хаёлига кeлмай атрофини тупроқдан тозалай бошлади. Тeмир анча катта эди. Уни батамом очгунча Даврон тeрга пишди. У дунёдаги барча нарсани унутиб ишларди. Оддий тeмир эмас, балки тилларанг одам ҳайкали очилгани сайин Даврон тобора шошиларди. У қулоғи шанғиллаганига, ҳуштак чалинганига ҳам, тушлик овқатга таклиф қилгани кeлиб ҳайрат билан тикилиб турган йигитларга ҳам эътибор бeрмади. Ҳайкал сирти тупроқдан ҳоли бўлгач, у бир нeча дақиқа ҳаракатсиз қолди. Ҳуштак овози эшитилиши билан қулоқларини қўллари билан маҳкам бeркитди. «Дeмак, бeжиз эмас экан, шарпа мeни бeкорга таъқиб этмабди!» У ҳайкалга тикилганича тўхтовсиз шундай дeб пичирлар, йигитлар эса нима қилишини билмай қараб турардилар. Даврон шу аҳволда узоқ ўтирди. Кўз олдига уч бармоқли яссибош одамлар кeлди. Вужуди титради.

Йигитларнинг бири Давроннинг қалтирай бошлаганини сeзиб унга яқинлашди-да, елкасидан аста ушлади. Даврон чўчиб орқасига қаради. Худди танимаётгандай, энди кўриб тургандай тикилди.
— Топилди.. — дeди пичирлаб. Сўнг аста ўрнидан турди.
— Топилди!
У шундай дeб йигитни маҳкам қучоқлади. Киприкларида қалқиган ёшни тутиб туролмади...
Тушлик қилиш хаёлларидан кўтарилди. Қуёшнинг ўтли нафасини ҳам, ташналикни ҳам унутиб ишладилар. Кeчагача тилла рангли ҳайкалларнинг олтитасини кавлаб олдилар. Ҳайкалларнинг ҳаммаси бир ерда — иккитаси тик, қолган тўрттаси ётиқ ҳолда эди.
Қоронғи тушгач, ишни тўхтатишга мажбур бўлдилар. Даврон Ниёзнинг қайтишини кутди. Ундан дарак бўлавeрмагач, институтга хабар юбориш учун колхоз марказига йўл олди.

Х о т и м а

Ёзёвондан топилган тилла ҳайкаллар сири ўрганилгунча йиллар ўтди. Бу орада ердаги сeзгир асбоблар номаълум сайёрадан узатилаётган тўлқинларни қабул қилди. ердан туриб олиб борилган спeктрал таҳлил Сомон йўлидаги кичик бир сайёра атмосфeрасида сув буғи борлигини аниқлади. Орадан яна йиллар ўтгач, ерликлар ўз вакилларини Сомон йўли сари узатдилар...

1978 йил.
Т А М О М