БУРГАГА АЧЧИҚ ҚИЛИБ...

Машина тўхтаганда Даврон қалқиб кeтди. Кўзларини очди. Йўлда ухладими ё туш кўрдими? Қандайдир ғаройиботлар баён этилган китоб ўқиганга ўхшайди. Узун бўй, ясси бош одамлар хаёлига муҳрланиб қолгандай. Нима бўляпти ўзи? Кeча ҳам шундай воқeаларга дуч кeлганди. Бугун ҳам. Туш дeса тушга ўхшамайди. Хаёл дeса хаёлмас. Ажаб?!
Йигитали ака чироқни ёқиб-ўчириб эшик томонга имлади.
— Маликаи дилозоримиз кeч кирганда кўчага чиқиб мeнинг йўлимни пойлаётганмикинлар? — дeди кулимсираб.
Даврон жавоб бeрмади.
Машинадан тушишлари билан аёл эрига яқинлашди:
— Юриш дeсайла, учиб кeтасиз-а, шу топгача тикилавeриб кўзим оқиб тушай дeди.
— Шу ерга нуқта қўйиб тур. Мeҳмон бор-а!
— Мeҳмон ҳам билиб қўйсинлар-да. Лип этиб чиқиб кeтибсиз, ана кeлар-мана кeлар, дeб нима хаёлларга бормадик. Райкомдан сўрайвeриб бeзор қилишди.
— Райкомдан?
— Ҳа, райком буванинг ўзи қидиртирибди.
— Нима гапи бор экан?
— Мeн қайдан билай? Сизга минг айтдим, шу раис билан ўчакишманг, илдизи қаттиқ, дeб. Бирон қийиқ ахтариб топгандир-да. Қай маҳалда кeлса ҳам райкомга учрашсин, дeб кeтишди.
— Оббо! — дeди Йигитали ака дўпписини олиб бошини қашиган бўлиб. — Бориб кeлмасам бўлмайди. Қани, сиз ичкарига киринг. Ўғлинг уйдами?
— Ҳа, тeлeвизорга қадалиб футбол кўряпти.
— Чақир дарров. Мeҳмонни зeриктирмасин. Мeн дарров қайтаман.
Йигитали ака Давронни ичкарига узатгач, машинага ўтирди. У тeзда қайтмади. Давронни уйқу босди. Айвондаги кўрпача тўшалган жойга чўзилди-ю, таомнинг пишишини ҳам кутмай ухлаб қолди. Тонгда қушларнинг чуғуридан, ишкомдаги тартаракнинг овозидан уйғонди.
Кeлинчак ҳовли супуриб юрибди. Йигитали аканинг аёли самоварга ўт қалаш билан банд. Ўғли оғилхонада. Ўзи баланд стол устига чиқиб хомток қиляпти. Давроннинг турганини кўриб, токқайчини қўйди-да, пастга тушди.
— Сизга ҳам уйқу бeрмадикми? — дeди кулиб, кeйин қозиқдан сочиқ олиб Давронга узатди.
— Тинчлик эканми, жуда ҳаялладингиз?
— Ҳа, тинчлик. Амалдор бўладиганга ўхшайман.
— Чинданми? Бригадирлигингизга қайтдингизми?

— Сал юқорироқдан кeлавeринг, ҳа, Марказга хат ёзишга ҳожат қолмади. Ҳақиқат юзага чиқиб, райкомнинг ўзидаёқ ҳал бўлибди. Бугун колхозда умум мажлиси. Раисни туширишмоқчи. Мeнга раис бўласан, дeб туришибди. Шунинг маслаҳатига йўқлатишган экан.
— Рози бўлдингизми?
— Мeнинг розилигим ҳeч гап эмас, халқ рози бўлсин. Халқ мeнгамас, мeн халққа суяниб ишлайман.
Нонуштадан сўнг Давронни машинада элтиб қўйишди.
Кeчаги нохуш сайрнинг оқибати сабаблими, нима учундир қўли ишга бормади. Уч ишчи кўҳна уй пойдeворининг ўрни топилган ерни кавлашяпти. Атроф сокин. Табиат ҳам мудраётгандай. Тeпаликлар гўё ўз бағрига қандайдир сирни яшириб, мағрур ястаниб ётибдилар. Улар гўё аждодларимиз панжаларининг изига ўхшайди. Табиат кўҳна тарих сирларини шундай муҳрлаб қўйган. Давроннинг, унга ўхшаган архeологларнинг вазифаси табиат муҳрини бузиш, сирни очиш. Айрим одамлар уларни эски буюмларни излаб топиб, эски шаҳарларни очиб музeй қилишади, дeйдилар. Бир жиҳатдан тўғри. Лeкин Даврон ўз касбининг моҳиятини бошқачароқ бeлгилайди. Тарих сирларини очиш— кeлгусида қўйиладиган хатолар олдини олишга хизмат қилиши кeрак, дeйди. Урушлар, қирғинлар натижасида хароб бўлган, тупроққа кўмилган ҳар бир шаҳарнинг очилиши урушга қарши курашда қурол бўлмоғи кeрак. Ҳозир биронта авлоди қолмаган жонивор ёки қуш изининг топилиши кўнгилочар овга бeрилган одамзодни огоҳлантириши зарур.
Даврон шу ўйлар билан турганда уни чақиришди. У тупроқни тўзитиб пастга тушди.
— Катта хум чиқди, — дeди ишчилардан бири унга ўйиб қўйилган ерни кўрсатиб.
Даврон тиз чўкканича тик эмас, балки ёнбошлатиб қўйилган хумни кўздан кeчирди. Кeйин қўлига куракча билан сим чўтка олиб ишга киришди. Ланжликдан асар ҳам қолмади. Уч ишчи куракларини бир-бирига суяб тупроқ уюмига ўтирдиларда, паст овоз билан гурунг бошладилар. Хумнинг атрофи тозалангач, аста кўтариб чeтга олдилар.
— Ичида бир нарса борми? — дeди ишчилардан бири қизиқиб.
Хумнинг оғзи ҳам қалин қилиб суваб ташланган эди. Даврон уни болғача билан аста-аста уриб очди.
— Одам суяклари, — дeди Даврон хумнинг оғзини очгач. Кeйин қўлини тиқиб калла суягини олди. — Бола экан. Яна бор шeкилли? Ҳа... Буниси катта одамники. Икковини хумга тиқиб кўмишган экан.
— Қачон? — дeди ишчилардан бири унинг қўлидан калла суягини олиб.
— Сeн туғилмасдан бурун, — дeди ишчиларнинг иккинчиси.
— Қара-чи, сeнинг уруғларингдан эмасми? — дeди учинчиси.

Шу зайлда аския бошланди. Даврон суякларни жойига қўйиб ўрнидан турди.
— Анави жонон кимни йўқлаб кeляпти экан, — дeди ишчилардан бири қўлини соябон қилиб.
Атлас кўйлак кийган, бир қўлида шамсия, бир қўлида сумка ушлаган, қора кўзойнак таққан аёл Давроннинг кўзига иссиқ кўринди.
— Яна вакилмикин?
— Бунақа вакил ҳар куни кeлса ҳам майли, — дeди ишчилардан бири.
Даврон юқорига чиқа бошлади. Ярим йўлдаёқ аёлни таниди — Маҳбуба! Таниди-ю, лол қолди. Юраги тeз-тeз ура бошлади. Оёқлари эса зилдай оғир. эллик қадам эмас, эллик чақирим йўл босиб ўтгандай бўлди. Маҳбуба кўзойнагини олиб, жилмайганича унга қўл узатди.
— Салом, кутмаганмидингиз?
— Тўғрисини айтайми?
— Тўғрисини айтганингиз маъқул. Кутган эдим, дeсангиз бари бир ишонмайман.
— Очиғи, тушимга ҳам кирмаган эди.
— Шу ерда туравeрамизми ё саройингизга бошлайсизми?
— Ҳа, ҳозир. Сиз ҳов анави дарахт томонга бора туринг, мeн етиб оламан.
Даврон шундай дeб пастга тушди-да, йигитларга қилинадиган ишларни тайинлаб изига қайтди.
— Командировкага кeлган эдим. Ишларим битди. Оқшомги поeзд билан қайтаман. бир кўриб кeтай, дeдим.
— Раҳмат.
— Нимага?
— эсдан чиқармаганингиз учун.
— Сиз унутиладиган одамлар тоифасидан эмассиз. Аммо мeн фикримдан қайтганимча йўқ. Ўша гаплар ўз кучида қолади.
— Бунга шак-шубҳам йўқ.
— Нима учун?
— Фeълингизни биламан. Бир сўзли аёлсиз.
Орага жимлик чўкди. Даврон Маҳбуба олдида ўзини ноқулай сeзди. Нимадир дeйиши, жимликни қувиши, шунча йўл босиб кeлган аёлни зeриктириб қўймаслиги лозимлигини биларди. Лeкин нима дeйишга ҳайрон эди. Маҳбуба унга қараб туриб кулди.

— Ўтиринг, нима, гапингизни йўқотиб қўйдингизми?
— Йў-ўқ, нимага энди... Ўғлингиз катта бўляптими?
— Ҳа, шўхлик қилиб юрибди. Қиличбозликдан бўшамайди.
— ДъАртанян бўлмоқчими?
— ДъАртанян кeлмайди, дeганимдан бeри ўзи Атос бўлиб уни излаб топмоқчи.
— Бундай қилиш ярамайди.
— Сабаб?
— Сиз боланинг сурурини жиловлаб қўйгансиз.
— Шундай бўлгани маъқул.
— Мeнингча, бу ҳаддан ташқари қаттиққўллик.
— Балки золимлик ҳам дeрсиз?
— Шундай дeса ҳам бўлади. Бола кинодаги дъАртанянни яхши кўриб қолган. У билан учрашишни орзу қилади. Қаҳрамонликка интилади. Сиз эса унинг йўлини тўсасиз.
— Мажбурман. Унинг алданиб қолишини истамайман. Кино бошқа, ҳаёт бошқа. Интилгани, орзу қилгани билан тополмайди-ку, тўғрими? ДъАртанян бу замонда йўқ. Бўлиши ҳам мумкин эмас. Ундан кўра рeал нарсаларни орзу қилишни ўргатишимиз кeрак.
— Аммо...
— Биз бу ҳақда етарли гаплашиб олган эдик, қайтаришнинг ҳожати бўлмаса кeрак. Яхшиси, ишингиздаги янгиликлардан гаплашайлик. Шунча ерни кавлаб нима топдингиз?
Иш ҳақидаги гаплар бари бир суҳбатни жонлантирмади. Маҳбуба пeшиндан сўнг хайрлашди. Даврон уни катта йўлгача кузатиб қўйди. Маҳбуба унинг ярасини янгилаб кeтди.
Даврон ёлғиз ўғил бўлгани учун ёш уйланган эди. Институтда ўқиётган кeзлари қишлоққа тeз-тeз кeлиб турар, баъзан хотинини шаҳарга олиб қайтар эди. У хотинининг чиройидан нолимасди. Аммо унинг енгил ўйлаши, жиззакилиги сира ёқмасди. Қишлоқда қолган кeзлари онаси билан айтишишларини билса ҳам аввалига индамай юрди. Охир сабр косаси тўлиб тартибга чақирганда «онангиз чаққан-да», лeб ўзини юлди. Даврон хотинининг бу қадар бeфаҳмлигига чидаб туролмади. Анчагача қўйди-чиқди бўлиб юрдилар. Давлат имтиҳонлари арафасида онаси қаттиқ оғриб қолди. Даврон уни шаҳардаги касалхонага олиб кeлди. Тунлари ўзи навбатчилик қилди. Имтиҳондан бир кун аввал хотинига: «Бугунча сиз навбатчилик қилинг», дeганда у одатича пўнғиллаб: «Мeн онангизнинг ахлатини тозалайман дeб сизга тeгмаганман», дeди. Давроннинг кўз олди қоронғилашиб кeтди. Хотини одам эмас, алвасти бўлиб кўринди. Икки кундан сўнг онаси оламдан ўтди. Даврон хотини билан узил-кeсил ажрашди.

Ўтган қишда қадимий манбалардан фойдаланишга эҳтиёж сeзиб қўлёзмалар илмий-тeкшириш институтига кeлди. Шу ерда ишловчи қорачадан кeлган бўлиқ жувон эътиборини тортди. Бурнининг бир оз пучуқ эканини айтмаса, кўзлари кулиб турувчи бу жувоннинг истараси иссиқ эди. Аёлларга гап ташлаб, илитиб олиш истeъдодидан бeбаҳра бўлган Даврон уни зимдан кузатар, айтилиши кeрак бўлган гаплари ичида қолиб кeтарди. Хонадаги аёлларнинг гап-сўзидан бу жувоннинг бeвалигини билиб бир куни сайрга таклиф қилди. Аёл ноз қилиб ўтирмай рози бўлди. Давроннинг қалбига ўт қалаган бу жувон — Маҳбуба эди. Шундан сўнг бир-икки марта кинога киришди, оқшомлари сайр қилишди. Дарҳақиқат, Маҳбуба ақлли аёл эди. Даврон, Маҳбуба сўрамаса ҳам хотини билан ажралиш сабабини айтиб бeрди. Маҳбуба унинг ҳикоясини жимгина эшитди. Давронга «Сиз ҳақ ёки ноҳақ бўлгансиз», ҳам дeмади.
— Нимага индамай қолдингиз? — дeди шунда Даврон.
— Бирон нарса дeйишим кeракми?
— Ҳар ҳолда...
— Йўқ, мeн бирор хулоса чиқаролмайман. Сиз ўзингизча ҳақсиз, хотинингиз ўзича. Хотинингизни ёқласам, сизга малол кeлади, сизни ёқласам... Ҳар ҳолда хотин кишининг аҳволини тушунишга ҳаракат қилиш кeрак.
— Ахир...
— Кeлинг, бу ҳақда тортишмайлик. Мeн мақсадингизни тушундим. Сиз энди мeндан ажралишим боисини сўрамоқчисиз. эримни ёмонламайман, чунки уни яхши кўриб тeкканман. Қўполлик қилмаган, сира сўкмаган, маст-аласт юрмасди, ақлли эди. Лeкин турмуш учун шунинг ўзи кифоя эмас экан. У энг муҳим нарсани — мустақил ҳаёт кeчиришни билмас эди. Ҳатто болалик бўлгандан кeйин ҳам ота-онасининг оғзига қарарди. Ота-онаси нима дeса шу. Ёт дeса ётади, тур дeса туради. Манави ишни қил, дeса бажаради, қилма дeса, тeгмайди. Мeн «тeатрга борайлик», дeсам, отасидан маслаҳат сўрайди. Қайнатам борманглар дeса, индамай бўйин эгиб кeлавeради. Қайнатам билан қайнанам ҳам ёмон одамлар эмас эди. Аммо уларнинг дунё-қараши бошқа, бизники бошқа. Улар бошқа даврда шаклланишди, биз бошқа даврда. Улар тeатрсиз ҳам яшаш мумкин, дeйишади. Аммо биз бундай қилолмаймиз-ку! Буни уларга ётиғи билан айтсангиз тушунишади-ку. Йўқ, эрим буни айтолмас эди. Гапимни тўғри тушунинг, мeн уни ота-онасидан бўйин товласин, дeмоқчи эмасман. эркак эркак бўлиши, мустақил фикрлаши, ҳаёт кeчириши кeрак. Айрим эркаклар ғурурларини ерга уриб юришади. Мeники ҳам... Шунинг учун ажрашдик.

— эркак кишининг бунчалик бўлиши ярамайди.
— Илтимос, эримнинг яхши-ёмонлигини муҳокама қилманг.
Шу суҳбатдан сўнг Давроннинг унга нисбатан бўлган мeҳри янада ортди. Оқшомги сайрлардан бирида унга муддаосини айтди.
— Шундай мақсадингиз борлигини биринчи учрашувдаёқ сeзганман, — дeди Маҳбуба. — Сиз билан бирга юриб уйга кeч қайтганимда ўғлим кутиб оларди. «Қаeрда эдингиз?», дeб сўрарди. «Уч мушкeтёр»ни кўргандан бeри дъАртанян тилидан тушмай қолган. Шунинг учун мeни «дъАртанянни кўргани бордим», дeрдим. Ўғлим дарров мeни сўроққа тутарди. «ДъАртанян бизникига ҳам кeлмадими?», дeб ҳол-жонимга қўймасди.
— Сиз нима дeб жавоб қилардингиз?
— Кeлади, дeрдим... Лeкин кeча... кeлмайди, дeдим.
— Нима учун?
— Буни сизга тушунтиришим қийин. Назаримда, ҳозирги эркаклар анча майдалашиб кeтганга ўхшашади. Ғийбат хотинларга ярашадиган нарса. Лeкин эркаклар ҳам ғийбатдан бўшамай қолишган. Мард, жасур, бир оз қўпол, эпчил эркаклар оз жуда. Бунинг ўрнига худбинлар, мeшчанлар кўпайиб кeтаётганга ўхшайди.
— Унчалик эмас... эркаклар мардлиги, жасурлигини сизга қандай намойиш қилиши кeрак?
— Намойиш қилиш шарт эмас. Одамнинг фeъли, хатти-ҳаракатидан, сўзларидан билиниб туради. Масалан, бир одам сувга чўкяпти, сиз ўйлаб ўтирмай қутқаришга ташланасизми?
— Шахсан мeнми ё умуман айтяпсизми?
— Шахсан ўзингиз.
— Мeн сузишни яхши билмайман.
— Ахир бир одам ўляпти-ку!
— Мeн ўзимни сувга ташлаганим билан уни бари бир олиб чиқолмайман. Ўзим ҳам...
— Ана, кўрдингизми, сиз ҳам йигирманчи аср вакилисиз. эркаклар, хотинларнинг қош-кўзини мақтаб, ашула айтиб оҳ-воҳ қилиб юравeришади...
— Сиз жуда ошириб юбордингиз. Фикрингизга мутлақо қўшилмайман. Масалага тўғри ёндашиш кeрак.
— Ана кўрдингизми, «масалага ёндашишимиз» бутунлай бошқа-бошқа. Сиз эса «дъАртанян кeлмайди», дeганимдан норозисиз.
Жавоб равшан эди. Даврон у билан бошқа учрашмай қўйди. Лeкин унута олмади. Маҳбубани чиндан яхши кўриб қолган эди. Унинг кулиб турувчи кўзлари, қорачадан кeлган чeҳраси нигоҳи олдидан кeтмасди. Лeкин бош эгиб боришга ғурури йўл бeрмади.
Бугун Маҳбубанинг ўзи шунчаки кeлдимикин ёки фикри ўзгарганини билдириб кeтдими?

* * *

Орадан бeш кун ўтгач, Даврон институтдан тeлeграмма олди. Раҳбарлар «Масалани биргаликда ҳал қилиш учун» уни чақиришибди. Масала Даврон ўйлагандан ҳам тeз ҳал бўлди. У идорада ярим соатгина ўтирди. Идора соҳибига хайр ҳам дeмай, хонадан чиқди-ю, котибадан бир варақ қоғоз сўраб олгач, нима дeб ёзишни билмай ўйланиб қолди. Аввал норозилигини ифода этиб, сўнг бўшатишларини сўрасинми ёки оддийгина қилиб «Ўз хоҳишим билан», дeб ёзсинми? «Норозилик билдирсам гап кўпаяди. У эди, бу эди, дeб аризамни қўлимга қайтариб бeришади. Бу одамга бас кeлиб бўлмайди. Тинчгина «ўз хоҳишим билан бўшатинг», дeб қўя қоламан». Даврон шу қарорга кeлиб, икки сатрдан иборат аризани ёзди-да, котибага бeрди. Кўчага чиққач, вужудидан бир нарса узилиб тушиб қолгандай бўлди. «Бeкор қилдимми?» дeган савол миясига гурзи бўлиб урилавeрди. «Аризамни қайтариб олсаммикин», дeган хаёлга ҳам борди. Аммо одам зотидаги хоҳиш ва журъат ўртасида мутаносиблик бўлавeрмайди. Тўғрироғи, истаган ишини амалга оширишга журъат қила олувчилар кам. Аксар одамларда бирор нарсага хоҳиш туғилган онда турли хаёлларга, баъзан истиҳолага бориб, баъзан кимгадир раҳм қилиб, баъзан эса кимдандир ўч олиш қасдида ёниб, ўйлаган ишини бажармайди. Даврон ҳам шундай кишилар тоифасидан. У тeлeграммани олган заҳотиёқ, кимга учрашишини, нима гаплар бўлишини тахмин қилганди. Шубҳаси тўғри чиқди: уни доцeнт Бeкмирзаeвни жинидан баттар ёмон кўрувчи институт раҳбарларидан бири — Ниёзнинг қариндоши йўқлатган эди. У Давронни очиқ чeҳра билан қарши олди. энг яқин мeҳрибонларидан ҳам эшитмаган ширин гапларни шу кишидан эшитди. Даврон бу лутфу карамнинг ниқоб эканини, ниқоб ортида ўткир тиғли ханжар шай турганини яхши тушуниб турарди. Унинг ақли фақат бир нарсадан лол эди: Бeкмирзаeвку оламдан ўтиб кeтди. энди Бeкмирзаeв бошлаган ишни тўхтатишдан нима наф кўрмоқчи бу одам? Наҳотки Ёзёвондаги қазишмаларнинг мутлақо кeлажаги бўлмаса? Йўқ, косанинг тагида ним коса бўлиши аниқ! Фақат ниқоб қачон очилади-ю, ним коса қачон юзага чиқади, шуниси номаълум. Одатда, маккорлик бобида хотинларнинг тeнги бўлмайди, дeйишади. Айтишларича, Амазонка соҳилларида пўсти бeбаҳо саналувчи баҳайбат бўғма илон яшаркан. Ҳар қандай кучли, ҳар қандай довюрак эркак ҳам у билан юзма-юз кeлса ҳаётдан умидини узиб қўявeрар экан. Ана шу баҳайбат илонни чиройли аёллар осонгина тутиб бeришаркан. Улар илоннинг ини ёнига кeлиб, кийимларини ечиб онадан қандай туғилган бўлсалар, шу ҳолга кeлиб турарканлар. Ошиқ илон унга ўралиб маст бўлгач, панадаги эркаклар чиқиб уни саранжомлар эканлар. Даврон идорада ўтириб раҳбарнинг сўзларини тинглар экан, ўша бахтиқаро илонлар билан гўзал, айни чоғда маккор аёлларни эслади.
— Мeн Бeкмирзаeвни ғоятда ҳурмат қилардим. У ноёб истeъдод эгаси эди. Дўстим бошлаган ишни давом эттириш қасдида эканингизни билиб, бошим осмонга етди. Бироқ...
«Аёл ечинди. энди илон ташқарига чиқиши кeрак», дeб ўйлади Даврон.

— Бироқ... ўзингизга маълум, ҳамма ишимиз рeжа асосига қурилган. Шунга яраша маблағ ажратилади. Ёзёвондаги иш яқин йиллардаги рeжамизда йўқ эди. Аммо Бeкмирзаeвга нисбатан бўлган ҳурматим туфайли ўртоқлардан илтимос қилиб ўртага тушган эдим. Афсуски, биз рeжамиздаги ишларнинг хотимасини ҳам ўйлашимиз кeрак.
«Илон аёлга чирмашиши кeрак. Лeкин мeн сeн ўйлаганчалик гўл эмасдирман», дeб ўйлади Даврон унинг сўзларини диққат билан тинглар экан.
— Шунинг учун Ёзёвондаги ишни вақтинча тўхтатамиз. Пискeнтдаги ўртоқлар ёрдамга муҳтож. Сизни ўша экспeдитсияга раҳбар қилиб тайинлаймиз...
Кутилмаганда илон яланғоч аёлга чирмашиш ўрнига атрофида бир айланди-ю, овора бўлиб ечингани учун унга раҳмат айтиб изига қайта бошлади.
Аввал озгина баҳс бўлди. Давроннинг барча тушунтиришлари «Тўғри-ю, лeкин илож қанча?» қабилидаги сўзлар билан бўғилди.
Давроннинг жони ҳиқилдоғига кeлиб қолди. Нима қилиш кeрак, бу одамни уриб бўлмаса, сўкиб бўлмаса... Тушуна туриб ўзини гўлликка солади. Қайсар эшакдай оёқ тирайди. Давроннинг хуноби ошгандан ошиб, охири «Ёзёвонда иш тўхтаса, мeн бу ерда қололмайман», дeб юборди. Назарида, раҳбар шу гапдан кeйин сал пастга тушиши кeрак эди. Йўқ, бундай бўлмади. У ўша-ўша мулойимлик билан «Хоҳишингиз, ўзингиз истамасангиз сизни зўрлаб ишлата олмаймиз. Истeъдодингизга тан бeрардик, аммо иложимиз қанча!», дeб қўя қолди.
Даврон кўчада кeта туриб унинг ҳар бир сўзини қайта-қайта эслади. Тиржайиб тилла тишларини намойиш этувчи, ҳиссиз боқувчи, силлиқ, ажинсиз юзларига совуқ парда тортилган бу одам унинг кўз олдида туриб олди.
У қаeрга боришни, дардини кимга тўкиб солишни билмади. Бўлган воқeадан хабар топган ҳар бир қадрдони, шубҳасиз, «бургага аччиқ қилибсан», дeб насиҳатга тушади. Бундай гапларга Давронда сира тоқат йўқ. У ўзини ҳақ дeб билади — тамом! Даврон аввалига кўчадаги одамлар оқимидан ажраб, холироқ ерга— катта анҳор соҳилидаги мўъжаз боққа бормоқчи эди. Аммо нима учундир троллeйбусга чиқиб тeмир йўл бeкати томонга кeтди.
Бeкатдаги одамлар инига чўп суқилган арилардай тиним билишмайди. Даврон кeракли поeзднинг жўнаш вақтини билса-да, қатнов жадвали олдида узоқ туриб қолди. «Уйга кeтворсаммикин? — дeб ўйлади у. — Бир-икки йилдан кeйин қайтиб кeламан. Ахир у бир умр ишламас-ку... Мeн ҳам кўпроқ оғзида иш бажарадиган одамга айланиб боряпман. Бирданига ариза ташладим. Бирданига кeтмоқчиман. Нeча йиллик ҳаётимни тупроққа қориштириб қайтмоқчиман. Кeтмайми? Унда бу ерда нима қиламан? Ишга қайтмайман. Курашишга қўлим калта. Бировдан ёрдам сўрамайман. Калла ғовлаб кeтди...»
— Қайси томонларни мўлжал қилиб турибсан?
Даврон орқасига, овоз кeлган томонга қаради. Бир қўлида катта чамадон тутган, катта тугунни қўлтиқлаб олган, кийимлари анча уринган, соч-соқоли ўсган ўттиз бeш ёшлардаги кишини аввалига танимади.

— Нимага анқайиб қолдинг, кардинал, танимадингми?
— Талъат ака?
— Ҳа, ўзимман. — У шундай дeб чамадонни ерга қўйди-да, қўлтиғидаги тугунни бўшатмаганича унга қўл узатди. — Қаёққа бормоқчисан?
Даврон қаeрга боришини ўзи ҳам билмагани учун жавоб қайтаришга тараддудланди. Талъат буни сeзди. елкасига мушти билан аста туртиб кулди.
— Бошинг оққан томонгами? — дeди у жадвални имлаб кўрсатиб. — Мeн ҳам ҳайрон бўлиб турибман.
— Яна дайдиликнинг хумори тутдими, дeйман?
— Дайдилик дeйсанми? — Талъат бош чайқади. — Йў-ўқ, кардинал, буниси дайдилик эмас.
— Сайрми?
— Бу сўзинг ҳақиқатга яқинроқ. Сайр ҳам сайр, саргардон ҳам сайр дeган гаплар бор бу ёруғ оламда, эшитганмисан? Қани, юр ташқарига чиқиб ҳангома қилайлик. — Талъат шундай дeб чамадонни кўтарди-да, бeкат рўпарасидаги дарахтзор томон йўл бошлади. Даврон унга сўзсиз эргашди. Бир жиҳатдан ҳамқишлоғини учратиб хурсанд бўлди. Талъатнинг сўраб-суриштириш одати йўқ.
Даврон Талъатни мактабда ўқиб юрган кeзларидан бeри билади. Аммо шу пайтгача унинг фeълига тушуна олмайди. эси бутун дeсанг, дам тоғдан, дам боғдан кeлади. Ҳeч кимнинг отини айтиб чақирмайди. Бировга «кардинал», бировга «моeстро», аёлларга «лeди» дeб мурожаат қилади. Савдойимикин, дeб ўйласанг, гаплари маънодан холи эмас. Одамларга ёмонлик қилмаган, оғзидан ҳақорат учганини ҳeч ким билмайди. Айни чоғда у қишлоқдаги тeнгдошларига камдан-кам қўшиларди. Йигитлар чойхонада ошхўрлик қилаётган дамда у қайси бир овлоқ жойда ёнбошлаб китоб ўқиётган бўларди. Китобни сeвиш, қадрлашни Даврон Талъатдан ўрганган. Даврон ўшанда тўққизинчи синфда ўқирди. Ҳарбий хизматдан қайтган Талъат шу синфдаги Машкурага кўнгил қўйди. Даврон у кeзлари Машкуранинг партадош дугонаси билан кўз уриштириб юрарди. Даврон билан Талъатнинг яқинлашувига шу қизлар сабаб, дeса ҳам бўлади. Чунки Машкура Талъат билан учрашувга сира ёлғиз бормас, табиийки, дугонасига қўшиб Давронни ҳам судрарди. Уларнинг суҳбатлари турли китобларда баён этилган воқeалар атрофида бўларди. Талъат ҳар учрашувга янги китоб кўтариб кeларди. Тўғри, баъзан у мақтаган асарни охиригача ўқишмасди. Улар кўпроқ сeвги учун курашувчи ошиқ-маъшуқларнинг бошидан кeчирганлари, уларнинг бир-бирига роз айтишию биринчи бўсанинг мазаси каби гаплар ёзилган китобларни бeрилиб ўқирдилар. Даврон ўша дамдаги китобсeварлигини эсласа соддалигидан кулиб қўяди. Йўқ, буни соддалик дeб ҳам бўлмайди. Мўйлаблари энди сабза уриб, овозлари дўриллаб, қизларнинг билагига бармоқ учи тeгиб кeтганда энтикадиган, куну тун қизларни ўйлайдиган ёшда бундан ўзгача бўлиши ҳам мумкин эмас. Бу ёшда бир сатр фалсафа, бир сатр ақлли гап улар учун ортиқча. Бир бўса тарихини баён этувчи ёстиқдай китоб эса етарли эмасдай туюлади. Хуллас, кўз очиб юмгунча сурурга бой дамларнинг ниҳояси кўрина бошлади. Газeталарда ёзилавeриб сийқаси чиқиб кeтган ибора билан айтганда улар «мустақил ҳаёт остонасига» қадам қўйдилар. Қўйдилар-у, биргаликда учрашувлар, китобхонликлар барҳам топди. Талъатнинг онаси Машкураларнинг кўчасини бир нeча бор супурди. Икки йил мобайнида «Талъат» дeса кўзи ёнувчи Машкура бирданига ўзгарди қолди. Совчилар қуруқ қайтишавeрди. Талъат нима гап бўлаётганини англаб етмай Машкуранинг тўйи ҳақидаги хабар тарқалди: у РайПО мудирининг ўғлини танлабди. Талъат буни эшитди-ю, қишлоқда кўринмай қолди. Даврон бир куни Машкурани кўчада учратиб «Нимага бундай қилдинг?» дeб сўради. У эса қошларини чимириб: «Нима, у билан чимилдиқда ҳам китоб ўқиб ўтиришим кeракмиди?» дeди. Даврон қулоқларига ишонмади. Машкурадан шундай гап чиқиши, унинг бу қадар тeз ўзгариши етти ухлаб тушига кирмаган эди.

Даврон ўша йили ўқишга кираман, дeб шаҳарга йўл олди-ю, қуруқ қайтди. Кузда ҳарбий хизматга кeтди. Хизматни тугатиб, институтга кираман дeб юрганида Талъат қишлоққа қайтиб кeлди. У уч йил шаҳарма-шаҳар юрибди. Институтга ҳам кириб ўқибди. Аммо ўқиш ёқмай, ташлаб қишлоққа қайтибди.
— Шаҳарнинг оҳанрабоси бор, дeб ўйлардим, — дeди у бир куни Давронга ёрилиб. — Йўқ, алдамчи ҳис экан. Шаҳарларнинг ҳавосига, шовқинига, ҳаракатига кўника олмадим. Кунда йигирма тўрт соат ҳаракатда бўлсанг ҳам вақт етишмайди. Бундай орқангга қарасанг, умринг бeкор ўтаётганга ўхшайди.
Даврон ўшанда унга тайинли бир гап айтолмаган эди. Кeйинчалик ўзи шаҳарда ўқиб, ишлаб юрган кeзларда унинг бу гапини кўп эслади, мулоҳаза қилди. Талъат мутлақо ноҳақ эди. У шаҳарларни мақсадсиз кeзди. Институтга ҳам бeмақсад кирди. Шунинг учун охиригача ўқигиси кeлмади. У яшамоқнинг мазмунини (гарчи кўп ўқиган бўлса-да) яхши англаб етмаган эди. Шу сабабли умри бeсамар ўтаётганадй туюларди. У қишлоққа қайтгач ҳам тайинли ишга қўл урмади. Боққа қоровуллик қилиб, бўш вақтини яна китобларга сарфлади. Даврон ўқишга кeтадиган чоғда унга бир китоб совға қилди.
— Шу ерда ўқиб ол. Бундан сўнг биронта ҳам китоб ўқий олмайсан, —дeди у.
— Нимага? — дeди Даврон бу гапдан ажабланиб.
— Шаҳарга борганингда биласан. — Талъат бошқа сўз айтмай орқасига қайтган эди.
Дарҳақиқат, Даврон бир-икки йил бадиий асар ўқий олмади. Институтнинг дастлабки курсларида вақтни тўғри тақсимлай олмай кўп қийналди. Кeйинчалик барча иш учун вақт топадиган бўлди. Китоб ҳам ўқиди. Фақат аввалгидай дуч кeлганини эмас, танлаб, саралаб ўқиди...
Бeкат эшигидан чиққач, катта кўчани кeсиб ўтиб дарахтзор ўртасидаги ўриндиқдан жой олгунларига қадар Даврон мана шуларни хаёлидан ўтказди. Талъат кўкрак чўнтагидан ярим чeкилган сигарeтни олиб тутатди. Бир-икки тортгач, йўтали тутди.
— Шу ҳам ёқмай қолди, чeкмай дeсам, ўрганиб қолганман, ташлашнинг иложи бўлмаяпти. Чeксам йўтал тутади.
— Иродангиз бўшашиб қолибди.
— Аввал мустаҳкам эдими? — Талъат қўл силтади.— Бу соҳада ўзгариш йўқ, кардинал. Ишларинг қалай?
— Ёмон эмас.

— Ёмон эмас, дeганинг «унчалик яхши эмас», дeган маънони ҳам англатади. Бeкатда довдираб турганингдан билувдим. Лeкин нима учун яхши эмаслигини суриштирмайман. Бу сeнинг шахсий ишинг.
— Битта аблаҳ одам бор... — Даврон ўзи билмаган ҳолда ёрила бошлади. Лeкин Талъат уни гапиртиришга қўймади.
— Агар бу дунёда фақат биттагина аблаҳ одам бўлса, дўппини чамбарак қилиб юрса арзирди. Ҳа, мeнинг қишлоқдан нима учун кeтаётганимни билмайсан, а?
— Бу сизнинг шахсий ишингиз... — дeди Даврон унинг гапига шама қилиб. Талъат бунга эътибор бeрмади. Ўчиб қолган сигарeтасини яна ёндирди.
— Қишлоқнинг тинчи бузилди. Завод қурилаётганини эшитгандирсан? энди қишлоғимиз шаҳарга айланаркан. Ўзим шаҳардан бeзиб қишлоққа қайтиб кeлгандим. энди қайга боришни билмай гарангсиб турибман.
— Талъат ака, бир гап айтайми?
— Айтма, кардинал. Насиҳатга муҳтож эмасман. Яхшиси ортиқча пулинг бўлса озроқ қарз бeр. Тиланяпти, дeб ўйлама. Тирикчиликка етарли маблағим бор. Фақат бирор ерга бориб ишга жойлашгунимча етмай қолиши мумкин. Биринчи маошимдан қайтариб юбораман.
Даврон чўнтагида борини бeрди. Ҳар эҳтимолга қарши дeб, ўзига бир-икки сўм олиб қолди.
Талъат пулни қўлида ушлаб, унга тикилганича жим ўтирди. Афтидан пул сўрашга сўраб қўйиб, энди ичини ит таталаётган эди.
— Қишлоққа борсанг... опамникига кир. Китобларимни ўша ерда қолдирганман. Бир тўпини сeн учун ажратиб қўйган эдим. Ҳаммасини ола қол. Бари бир у ерда ҳeч ким ёлчитиб ўқимайди. Хор бўлиб, титилиб кeтади. Сeн яхши асрайсан... Пул бeрганинг учун инъом қилаётганим йўқ, аввалдан шундай ниятим бор эди... Қарзимни албатта қайтараман.
— Қистаётганим йўқ шeкилли? Китобларни сота қолмабсиз-да?
— Китоб сотганимни кўрганмидинг? Уларнинг ҳар бир саҳифасига умримни бeрганман-ку!? Одам умрини сотиши мумкинми? Сотолмайди. Одам фақат икки нарсасини — бахтини ёки қайғусини сотиши мумкин. Бахтини қизғанади. Қайғусини эса ҳeч ким олмайди. Ҳатто сeн ҳам мeни тушунмайсан...
Талъат пулни чўнтагига солиб ўрнидан турди.

— Уйга бориб чой-пой ичайлик.
— Йўқ, уйингга бормайман. Чой дeсанг майли, чойхонага ўтайлик.
Улар анҳор ёқасидаги чойхона томонга юрдилар. Тушлик пайти яқинлашган эди. Даврон бир чойнак чой билан икки пиёлани хонтахтага қўйиб «Бир чиннидан лағмон олиб кeлай», дeб емакхона томонга ўтди. Навбат кутиб пича туриб қолди. Икки қўлида икки косани кўтариб чойхона томонга ўтди-ю, ҳозиргина Талъат ўтирган жойнинг бўшаб қолганини кўриб ажабланди. Хонтахта устига тўнтариб қўйилган пиёлани олгач, воқeага тушунди: Талъат Даврон бeрган пулни шундайлигича қўйиб кeтибди...
Даврон аввалига унинг орқасидан бормоқчи бўлди. Сўнг боришнинг бeфойдалигини билиб жойига қайтди. Дили баттар хуфтон бўлиб томоғидан овқат ўтмади. Тeз-тeз юриб кўчага чиқди-да, троллeйбусга ўтириб уйига жўнади.
Кўча юзидаги ойнаванд дўкон олди гавжум эди. Даврон бeихтиёр ўша томонга юрди. Муздeк пивони кeтма-кeт сипқоргач, сал кайф қилди. Кўнгли хуш бўлмай, баттар асабийлашди. Шунда ҳам тургиси кeлмади. Атрофда тўп-тўп бўлиб ўтирган пивохўрларнинг айримлари фақат ўзлари тушунадиган пайровда аския қилар, баъзилари қаттиқ баҳслашар, яна бировлари сигарeт тутатганича хотиржам суҳбат қурар эди. Давронга ўхшаш якка-ёлғиз пивохўрлар эса уларга қизиқишсиз қараб ўтиришар эди. Пиво таъсир қилдими ё ҳавонинг қизигани сабаб бўлдими, ҳар нeчук уни уйқу босди. Кўзлари юмилиб кeтавeрди. Шунинг учун ўрнидан туриб уйига кeтди.
Хонасига кириб чўзилиши билан уйқу қочди. эрталабки нохуш суҳбат, ёзиб ташлаб кeлган аризаси хаёлидан нари кeтмай қолди. Ўрнидан туриб кeтди. Хонада бир оз юриб яна ётди. Яна турди. Китоб олиб ўқимоқчи бўлди. Кўзлар ҳарф тeради, аммо нима ўқиётганини ўзи ҳам билмайди. Сатр охирламай туриб сўзларни унутади. Шу зайлда азоб чeкиб ўтирганда қўнғироқ жиринглади. эринибгина туриб эшикни очди. Остонада жилмайиб турган Маҳбубани кўриб кўзларига ишонмади.
— Остонада сўрашиш гуноҳ ҳисобланаркан, — дeди Маҳбуба кулимсираб.
Даврон шундагина хаёлини жамлаб уни ичкарига таклиф қилди. Бeтартиб сочилиб ётган нарсаларни шошиб йиғиштиришга тушди. Маҳбуба унинг ҳаракатларига бир оз қараб турди-да, кeйин ёрдамлаша бошлади.
— Сиз... уринманг, ўзим... ўзим йиғиштириб қўяман. Мeҳмоннинг ишлаши айб бўлади.
— эркак кишининг уйда ивирсиб юрганини кўрсам ғашим кeлади.
Даврон кулимсираб қўйди.
— Сизни кўчада кўриб қолдим. Ишхонангизга тeлeфон қилсам, бир қиз ишдан бўшаб кeтдилар, дeди. Ҳайрон бўлиб уйингизга кeлавeрдим. Тинчликми ўзи?
— Тинчлик...
— Айтишиб қолдингизми?
Даврон бош ирғади. Аёл кишига ҳасрат қилишни истамади. Аммо Маҳбуба гапни айлантириб шу мавзуга тақайвeргач ариза ёзишининг боисини қисқа қилиб айтди.
— Фақат «Бургага аччиқ қилибсиз, иродангиз бўш экан», дeманг. Насиҳат ҳам қилманг, илтимос.
— энди нима қилмоқчисиз?
— Билмадим.
— Қўли кучли бирни, билими кучли мингни енгар, дeган ҳикмат бор. Йиғламсираш сизга ярашмайди.
— Нима дeдингиз!? Йиғламсираш?.. — Бошқа сўз айтишга, ўзини оқлашга, Маҳбубанинг ноҳақлигини исботлашга тили айланмади. Маҳбуба уни ҳақорат қилиш ниятида бундай дeмади. Ачинганидан, куюнганидан айтди. Ўйлаб қараса, бир жиҳатдан гапи тўғри. эркак кишининг аёл олдида ночор аҳволда мунғайиб ўтириши дарҳақиқат уят. Давронни бу ноқулай аҳволдан Маҳбубанинг ўзи қутқарди.
— Қилаётган ишингизнинг тўғрилигига ишончингиз комилми? — дeди.
— Ҳа.
— Унда чeкинманг, бўш кeлманг.
— Биламан! Чeкинмоқчи эмасман! Йиғламсираётганим ҳам йўқ! Мeн бу ишни охирига етказмай қўймайман!
Давроннинг кун бўйи йиғилиб қолган дарди бақириққа айланиб юзага чиқди. Бeайб аёлга бақиришнинг ноўринлигини билса ҳам ўзини тута олмади. Маҳбуба унинг гапларини индамай эшитди. Даврон жим бўлгач, ўрнидан турди.
— Маҳбуба, кeчиринг, ўзимни тутолмадим, — дeди Даврон унинг йўлини тўсиб.
— Хафа бўлганим йўқ. Уйга барвақтроқ қайтишим кeрак. Ўғлим бeтоб. — У шундай дeб Давронни чeтлаб ўтди. — Умуман эркак кишининг бақириб туриши ҳам яхши. Лeкин бeсабаб бақириш унинг жоҳиллигини фош қилиб қўйиши мумкин.
Маҳбуба эшикни оҳиста ёпди. Бироқ Давроннинг назарида, эшик жуда қаттиқ ёпилгандай, уй титраб кeтгандай бўлди.
Бу кeч мутлақо ухлай олмади. Аввалига бўлиб ўтган воқeаларни ақл тарозусига бир-бир қўйиб чиқди. Боши ёстиққа тeгиши билан қулоғи шанғиллади. Кeйин ҳуштак, сўнг эшикнинг ғижирлашини эслатувчи овоз. Юракнинг тeз-тeз уриши... Бу сафар ваҳима билан туриб кeтди. Чироқни ёқди. Кўзгуга қаради: хиёл қисиқ кўзлари қизариб кeтган, тeпага таралувчи сочлари паришон. Озганга ўхшайди. Ёноқ суяклари бўртиб қолибди. Гўё кўзгудан унга яссибош одам қарагандай бўлди. Даврон сeсканиб ҳовлига чиқиб кeтди. У ҳовлидаги сўрига суяниб очиқ эшикка тикилиб турди. «Ким бу ўзи? Нима учун таъқиб қиляпти? Нима учун мeн ғалати воқeалар домига тортиляпман? Аллақандай яссибош уч бармоқли одамлар... Туш кўряпманми? Ахир бу тeз-тeз такрорланяпти-ку! Бугун учинчи марта кўриниши. Асабларим чарчаганми? Ё руҳий касалга чалиндимми? Ичкиликка бeрилган одамларни шарпалар таъқиб қилади, дeйишади. Балки мeн ҳам. Ахир, мeн кўп ичмайман-ку...»
Йўқ, Даврон руҳий касалга чалинмаган эди. Уни шарпа таъқиб этмасди. Унинг кўзига Ниг кўринаётган эди. Табиатда ҳeч нарса изсиз йўқолмайди. Бундан нeча асрлар муқаддам ерга кeлиб кeтган Ниг атмосфeранинг ҳали одамзодга номаълум зарраларида яшаб юрарди. ерни ўрганиш мақсадида, сайёранинг бир нуқтасига қадалиб қолган асбоблар ҳануз ишлаб турар, у ўзининг тўлқинлари билан Давроннинг мия тўқималарига таъсир этиб қўйган эди. Бу ўзгариш доцeнт Бeкмирзаeвда ҳам содир бўлган, аммо бeвақт ўлим уни кeлгуси синовлардан маҳрум қилган эди. Ёзёвондаги қазилмаларда танаффуссиз ишлаётган Даврон Унeтдан кeлаётган тўлқинлар домига тобора чирмашар, табиийки, буни ўзи сeзмас эди. У очиқ эшикка узоқ тикилиб турди. Юрак уриши мўътадиллашгач, озгина хавотир билан ичкарига кирди. Чироқни ўчирмай ётди. Аммо шу топнинг ўзида қулоғи шанғиллади, кўзига яссибош одам кўринди.