X

Қайснинг адам мажлисидин қутулуб, вужуд маҳдига тутулгони ва қон ютмоқдин хўриш ва ишқ доясидин парвариш топқони ва ишқ зоти чошнисидин эл кўзига ширин ва дарди азалий ҳароратидин халойиқ назарига исиг кўрунгони

Бу силсила ҳалқасида дилгир,
Бу навъ чекар садойи занжир.

Ким, барри Арабда комрони,
Бор эрди Арабқа ҳукмрони.

Маҳкуми анинг неча қабила,
Иқболиға пстабон васила.

Бечора улусқа чорасоз ул,
Хон густару, мсҳмоннавоз ул.

Осмоқдин анинг қозони тушмай,
Тун-кун ўти ўчгали ёвушмай,

Ким бодия ичра йўл қилиб гум,.
Бу ўт анга тийра оқшом анжум

Дониш анга касбу жуд пеша,
Дониш била жуд этиб ҳамеша.

Оту теваси ҳисоб ила жуп,
Қўю қўзиси ҳисобдин кўп.

Айлаб ани умри суръагойин,
Бир ёш йўқидин асру ғамгин.

Моли кўпу, умри суст пайванд,
Фарзандға эрди орзуманд.

Ким, эскирибон ҳаёти рахти,
Майл этса йиқилғали дарахти

Нахл бўлғай ёпида навбар,
Раънолиғи ўйлаким санавбар .

Итгач шажари баланд поя,
Солған бошиға бу нахл соя.

Яъни дури бўлса гум садафдин
Хайли ёруғай дури халафдин.

Бўтротқали молини ҳаводис,
Қўймағай агар бор ўлса ворис.

Умриға уёқса меҳри ховар,
Туққон эса ёна меҳри анвар.

Ул мсҳр чу иртифоъ тутқай,
Мажмуи қабиласин ёрутқай.

Ғофилки, қуруди чун гулистон,
Гулбонг этмас ҳазордастон3.

Ё ғам туни ўчса шамъи апвар,
Парвонадин ўлмас уй мунаввар.

Комингни анингдек эт тахайюл,
Қим, тоимасанг этгасен таҳаммул.

Чун тенгрига қилди кўп тазарруъ
Топти неким айлади таваққуъ.

Чун коми анинг бор эрди фарзанд,
Берди халафе анга худованд.

Қайси халафи, халифа зоди,
Ишқ аҳлиға қиблаи муроди.

Нутфаки бўлуб бу мазҳари ишқ,
Маъни садафида гавҳари ишқ.

Тан махзаиининг нуҳуфта сийми,
Жон гулшанининг ёруғ насими.

Меҳр ояти олида ҳувайдо
Маншури вафо юзида пайдо.

Ҳукм айлади мулки ишқ шоҳи
Ким даҳрни моҳ то бамоҳи.

Сур ичра яроғласунлар ойин,
Кўк тоқини боғласунлар ойин.

Ул тоқ уза дарди жовидона,
Чолсун бу тарабда шодиёна.

Ғам хайли аро хурўш тушти,
Савдо черикига жўш тушти.

Очти кўзини бало сунуб қўл
Ким, сели балога айлагум йўл.

Бошин силади фироқи авбош
Ким, ёғдурғум бу бош уза тош.

Юб оғзини дард ҳар ёмондин
Ким, оҳ ўти кўкка чеккум ондин.

Кўнгли сори ишқ бўлди мойил Ким,
йўқ манга бўйла пок манзил.

Алқисса атоси топқач ул дур,
Кўп сочти гуҳар, қилиб тафохур.

Қайс анлади ўғли отини бот Ким,
ўз атосиға бу эди от.

Ҳифз айлади они неча доя,
Ҳар навъ ишидин топарға воя.

Чирмаб япа кишу ос бирла,
Ғунча киби юз либос бирла.

Ётқуздилар они маҳд ичинда,
Гул ёфроғи тушти шаҳд ичинда.

Доя кнби бахт ила саодат,
Алқисса нечукки бўлса одат,

Мардум киби кўзда асраб опи,
Ғофил эмас эрдилар замони.

Кўз уйида ҳифзини қилиб фош,
Қим кўз ичида ажаб эмас ёш.

Кўз маҳди аро тутуб ул ором,
Зарфу мазруф, мағзу бодом6.

Қўймас эди теграсидаги эл
Ким, эсгай анинг сори совуқ ел.

Сут бўғзидин ўтгач-ўқ бўлуб қон,
Бағри бу баҳонадин тўлуб қон.

Маҳд этмак ила танини раижа,
Тифл эрканида кўрўб шиканжа.

Ерда юруй олмасида бешак,
Варзиш қилибон кичикдин эмгак.

Ўт кўрсаки майл этиб ниҳони,
Ишқ ўти тасаввур айлаб они.

Бўлмай ғофил дами ғаму дард,
Улғайтибон они дард парвард.

Маҳд ичраки тортибон фиғонлар,
Афғонида дарддин нишонлар.

Бўлғоч тили лафздин хабарлиқ,
Ҳар лафзки деб бори асарлиқ.

Чун айлай бошлади такаллум,
Эл ҳушин этиб такаллуми гум.

Рухсорида ламъаи малоҳат,
Гуфторида нашъаи фасоҳат.

Ҳар нуктаким ул ривоят айлаб,
Эл кўнгли аро сироят айлаб.

Не қилса баён хирадға маъқул,
Бошдин аёғи назарда мақбул.

Ҳар сори хабар топиб қабойил,
Кўрмаклнгига тилаб васойил.

Атрофдин эл келиб талоша,
Ул нодирани қилиб тамоша.

Баъзи юзидин топиб таҳайюр,
Баъзи сўзидин қилиб тафаккур.

Жондин севиб они бенаволар;
Ҳар кимки кўруб, қилиб дуолар.

Бас тифли ажабки, юз куҳан сол
Бўлғайлар васфида анинг лол.

Севмакда ато-ано мувофиқ,
Маъшуқ бир эрди икки ошиқ.

Беҳад эшптиб чу бул ажаб сўз,
Дебким анга тушмасун ёмон кўз.

Жоп пардасичин ёпиб паранди,
Кўз мардумидин сочиб сипанди .

Етгач сши тўрту беш ароси,
Таълим сўзин солиб атоси.

Истатти қабойил ичра пири,
Таълим берурга беназири

Ким, мактаб аро хужаста фарзанд,
Бўлғай бори илмдин баруманд.

Чун илм ила аржуманд бўлғай,
Офоқ ора сарбаланд бўлғай.

Эй пири муаллиму муаддаб,
Ақл ўлди қошингда тифли мактаб.

Бу тифл илигига бир варақ бер,
Лекин манга ишқдин сабақ бер!

XI

Қайснинг хирад мактабида улум авроқин эвургони ва ишқ тундбоди етиб, ул авроқни совургони, яъни Лайли ҳусни гулшанидин заъф хазони канора қилиб, сиҳҳат баҳори насимидин латофат гуллари очилиб, мактаб азми қилгони ва ул гуллардин Қайс кўнгли аёгига ошиқлиқ тиканлари сончилгони

Сўз дарсини улки берди таълим,
Бу навъ этти фасона тақсим.

Ким, Қайсға илм учун мурағғиб,
Ҳар ён чу тилаттилар муаддиб.

Топплди ҳунарвар устоде,
Одам ичида малак ниҳоде.

Лек асру ҳан ичра эрди побаст,
Дарс ичра топиб каломи пайваст.

Ул турфа қабилада сарафроз,
Ҳар ишта ҳай лҳлиға навосоз.

Шахсе эди бас азим шони.
Рифъатда сипеҳрдин нишони.

Қаҳр этса дами самум янглиғ,
Хоро илигида мум янглиғ.

Хони карамида меҳри ховар,
Бир қурси фатирдек муҳаққар.

Тун атласиға чу йўқ гарона,
Хайлида бир эски хайлхона.

Ут қаҳриға бўлмайин ҳамовард,
Ел хайлидин элта олмайпн гард.

Қўймай ғами даҳрдин табоҳи,
Ул элга иҳотаи паноҳи.

Ганжида кўп эрди гавҳару дур.
Бир дурдин этиб, вале тафохур.

Бўстонида юз гул эрди худрўй,
Бир гулдин анинг димоғи хушбўй

Бир машъал ила кўзи мунаввар Ким,
учқуни эрди меҳри ховар.

Бир шамъ ила ҳужласи музайян Ким,
чарх уйи андин эрди равшан.

Шамъию не шамъ чашмаи нур,
Нурики ёмон кўз олидин дур.

Нахлию, не нахл, сарви озод,
Сарвию, ие сарв, рашки шамшод.

Ойию, не ой, бадри толиъ.
Бадрию, не бадр, меҳри ломиъ.

Шаҳд икки лаби, вале ратабнўш,
Бадр икки юзи, вале қасабпўш.

Зулфи тунида узори хуршед,
Хуршед уза зулфи шоми уммед.

Не шомки чун очиб саводин,
Қўймай кўнгул ичра субҳ ёдин.

Бошким қўшиб икки эгма қоши,
Ҳусн ичра икисининг талоши.

Чун воқиф ўлуб бу можароға,
Мушкин хутаба кириб ароға.

Чун вусма бернб аларға тазйин,
Минойи ўлуб ҳилоли мушкин.

Йўқким ики сарви нав дамида,
Ҳар сори насимидин хамида.

Кўзлар ики шўх кофпри маст,
Ҳар қайсиға боқса уйқу ҳамдаст

Ул сарвлар остида узолиб,
Уйқу таманға соя солиб

Мужгон сафининг қаро балоси,
Кўзлар уза соянинг қароси.

Йўқ сонки тўрт саф чекиб занг,
Мажмуи либоси сурмаи ранг.

Очқукча юмуб кўз ул сипаҳ тез,
Бир-бирга тегиб қилурға хунрез.

Дема бу сипаҳнп хайли ҳинду,
Чин дашти кийикларига мўнду.

Мушк онча сочиб бу оҳуни Чин
Ким,  айлади мўндуларни мушкин

Юз, равзаи хулддин нишона.
Хол анда фиреб этарга дона.

Ул донаға санд ўлуб бир одам,
Бу донаға борча аҳли олам.

Шаҳди лабидинки коми ширин,
Андин келибон каломи ширин.

Лаълида йиғиб захираи жон,
Оғзи сўйи анда шираи жон.

Жоп топибон улки ўпса они,
Мундин дебон оби зиндагони.

Ҳам жон келиб икки лаъли майгун,
Ҳам тавқи зақан келиб анга нун.

Бир тоза ниҳоли сарв қомат
Ким, жилвасидин солиб қиёмат.

Не айб қиёмат этса ҳардам,
Кўрганга етар чу ўзга олам.

Бел риштаи жонп зор янглпғ,
Жон иардаси ичра тор янглиғ.

Торики ёпиб либоси они,
Жон пардасида бўлуб ниҳони.

Ҳам гавҳари ришта шуғлидин пок,
Ҳам лаълиға йўқ газанди ҳаккок.

Пок эрди нечукки рост даъви,
Бикр эрди нечукки хос маъни.

Йўқ икки сочи тунига ғоят,
Яъни ики лайли бениҳоят.

Андин бўлуб оти жилва орой,
Андоқки бароту қадр аро ой.

Кимиики бўлуб демакка майли,
Малфуз ўлмай бағайри Лайли.

Гулдек юз ила бу тоза гулшан,
Айлаб отанинг кўзини равшан.

Бир уй қилибон ота мураттаб Ким,
бўлғай ул уй бу ойға мактаб.

Лутф ичра нечукки хиргаҳи моҳ,
Сокин бўлуб анда моҳи хиргоҳ.

Уйни ёрутуб дабири мазкур,
Таълим олибон фариштадин ҳур.

Атфол тутуб ул уй ичин жум,
Кўк хиргаҳини нечукки анжум.

Ул хайл аро моҳи мажлис орой,
Андоқки нужум аросида ой.

Чун Қайс сўзи дейилмиш эрди Ким,
волиди фикр қилмиш эрди.

Устодға қилмоқ они таслим,
То қилғай анга улум таълим.

Йўқ эрди қабилаларда мактаб,
Бу мактабдин ўқурға ансаб.

Андоқки бўлур арабда маъҳуд,
Айлаб неки расм бўлса мавжуд.

Топшурдилар они нуктадонға,
Гавҳарни муҳити бегаронға.

Чун топти бу навъ гавҳари пок,
Баҳр ўлди бу завқдин тарабнок.

Соатни чу ихтиёр қилди,
Лавҳ узра сабақ нигор қилди.

Айлаб анга лавҳи сийм таслим,
Филҳол этти сабақни таълим.

Таълимиға белни чуст қилди,
Не ул деди, бу дуруст қилди.

Ҳар неча сабақ дебон фузунроқ,
Гўёки билиб эди бурунроқ.

Ҳамдарслари бу ҳолатидин,
Ожиз эдилар хижолатидин.

Бир кун эди ҳам сабаққа ҳам так,
Икинчи кун ўтмиш эрди бешак.

Куп бор эдиким беш-ўн сабақни,
Англаб эвурур эди варақни.

Оз вақтда айлади замона,
Они бори илм аро ягона.

Ул вақтки ул замона фарди
Мактабға келурни бошлаб эрди.

Лайли демай, ул бути паризод,
Бир ориза бирла эрди ношод.

Табъида қуёш киби ҳарорат,
Айшиға солиб эди марорат .

Ҳар табъки зоти ўлса маҳрур,
Оз ҳирқат этар танини ранжур.

Зорики ўчук ёнор чароғи,
Бот ўртанур ортуқ ўлса ёғи.

Кун қумни қилур неча қизиқроқ,
Ут ёнса бўлур яна исиғроқ .

Бор эрди қуёш мизожи пори,
Қумнинг ҳам эсиб насийми ҳори.

Марғуби эди ратаб била шаҳд,
Май ичгали ҳам қилур эди жаҳд.

Шаҳду, маю табъ ила ҳаво тўрт,
Чун муштаил ўлди солдилар ўрт.

Жисмипки бор эрди ёсимин гул,
Ҳуммо қилур эрди оташин гул!

Терким гулидан бўлуб равона,
Уйни қилибон гулобхона.

Ғунча киби ҳуллаларда ноёб,
Хурда киби ўт анга солиб тоб.

Кам бўлса мизожиға ҳарорат.
Титратма қилур эди шарорат.

Шамшодиға титрамак падидор,
Тонг елидин ўйлаким сапидор.

Чун зилзиля бўлди эрса хора,
Булур нафас ичра пора-пора.

Ул танғаки лутфдин эди гул,
Ел титратурига не таҳаммул.

Боши уза жамъ ўлуб аҳиббо,
Ҳозир қилур эрдилар атиббо.

Беморға мушкил эрди парҳез,
Андоқки кўзи қилурда хунрез.

Бу ҳол ила эрди сарви гулхад Ким,
бўлди мизожи заъфи мумтад.

Ҳар неча сипеҳр эди ҳасадгор,
Ҳам бўлди табиати мададгор.

Заъф ичра табиат ўлса мушфиқ,
Беҳроқки туман табиби ҳозиқ!

йўқ эрса мнзожидин мувосо.
Жон берса не суд элга Исо

Ким, бўлса табиати муолиж,
Жисмидин этар маразни хориж.

Чун қилди табиати мурувват,
Заъф ўлди гуму етишти қувват.

Ер ўлди ҳакимнинг иложи,
Сиҳҳат сори қўйди юз мизожи.

Майл этти мизожиға саломат,
Табъиға юз урди истиқомат.

Лаъли лаби нўшханд бўлди,
Нахли қадн сарбаланд бўлди.

Май табъпға бўлди ишратангез,
Қон тўкмак учун ушатти парҳез.

Бўлди яиа ул узори гулгун,
Ҳусн ичра бурунғидин ҳам афзун.

Бир кун эрикиб маҳи муаддаб,
Тушти бошиға ҳавойи мактаб.

Машшотаи ҳусни олам оро,
Оройишин этти ошкоро.

Ул ҳуснки зеби олам эрди,
Зеб устига ёна зеб берди.

Зулфу юзи хад ёнидағи дол,
Фам нуқтаси оғзи устида хол .

Айлаб юз ўтин ёқорға таъжил,
Гугурд ўти юзда ҳар тараф нил.

Утдин гул очиб чу гулситонға,
Ул гул била ўт солиб жаҳонға.

Фарқи уза зулфи анбар олуд,
Гулфом ўтиға анбарип дуд.

Ораз уза зарварақ нигори,
Ул ўту, бу дуднинг шарори.

Юз узраки ўт ёқиб жабини,
Ахгар анга лаъли оташини.

Жодулиғи бирла холи ҳинду,
Лаъли ўтида ниҳон қилиб су,

Йўқким лаби оби зиндагони,
Сув ичра ўт айлабон ниҳони.

Ул лаъл ўтидин жаҳонға куймак.
Йўқ, йўқ не жаҳонки жонға кунмак.

Утлуғ ики кўзи сурмаолуд,
Ул ўтга дағи бу сурмадин дуд.

Бу ўтлар ароки орази ғарқ,
Уртарға жаҳонни ҳосилан барқ.

Не барқки барқи офат ул юз,
Ё бориқаи латофат ул юз.

Юз гирдида иқди гавҳар андоқ Ким,
ой ила бўлған ахтар андоқ.

Миъжар сочи узра торп ноёб,
Ул навъки васл шомн маҳтоб.

Ҳусн ичра аёғидин боши хўб,
Бошдин аёгиға тегру маҳбуб.

Кўргач бу балойи жовидона,
Қўзғолмай найласун замона.

Бу шакл ила ул жаҳонға ошуб,
Солиб секиз осмонға ошуб.

Кенида неча канизи ҳамқад,
Борча гул рўю арғувон хад.

Мактаб сори жилва айлади соз
Боштин аёғиға ҳусн ила ноз,

Ким, еайр ила кўнгли хуррам ўлғай,
Ҳамдарслариға ҳамдам ўлғай

Хуррам кўруб они фаррух устод,
Қилған бори сарвларни озод.

Қизлар бпла азмп гулшан этгай,
Гулшанни жамоли равшан этгай.

Мактабни ёрутғач ул пари чеҳр,
Андоқки сипеҳр гунбадин меҳр.

Борча қилиб эҳтиромин онинг,
Юқори ясаб мақомин онинг.

Ход ўлди жзмолидин дабистон
Андоқки баҳордин гулистон.

Лекин бу баҳори зиндагони
Бир нахлия айлади хазони.

Йўқ, кўкки тутошти сарбасар ўт,
Боштин аёғ ўлди ул шажар ўт.

Ё шуълаки ҳар бирига етти,
Эл барги хазон тасаввур этти.

Яъни кўрубон они Қайс маҳзун,
Рухсорини қилди қаҳрабогун.

Ҳам чеҳраси ранги каҳрабодек,
Ҳам кўнглида қўзғалон сабодек.

Ҳардам йиқилурга жисми мойил,
Ҳусн доғи лаҳза-лаҳза зойил.

Топиб анга жисми нотавон заъф.
Кўнглнда доғи замон-замон заъф

Тағйирназир кўзга ҳоли,
Кўзга неки, ҳардам ўзга ҳоли.

Чун зўр кетурди ишқи бебок,
Аввал қадаҳ олди ҳушини пок.

Бал май иси бирла маст бўлди,
Ғам хайлиға зери даст бўлди.

Кўп саъй ўзига қилди ҳамдаст,
То бўлмади ерга соядек паст.

Кўргач ҳам они нигори зебо,
Ўз кўнглини топти ношикебо.

Нозуклук ила чу қилди мафҳум,
Ким эрканин этти яхши маълум.

Қолмади ҳавосида қарори,
Шавқ ўтиға тушти жони зори

Онинг доғи билди изтиробин,
Ишқи ўтидин ичида тобин.

Билдики, гар этмас ишга чора,
Ул ҳол ўлур элга ошкора.

Эл солсалар нзтироб ароға,
Бир навъ тушар ҳижоб ароға,

Ким ёр ўла олмай анда сокин,
Бўлмас дийдор умеди мумкин.

Таъжил ила қўпти луъбати шанг
Ким, боғ сори қилурбиз оҳанг.

Атфол доғи билиб ғанимат,
Онинг била қилдилар азимат.

Таклиф этти бути шакарлаб
Ким, ҳар киши бўлса аҳли мактаб:

«Бир кунгина таркн дашт қилсун,
Гуллар била боғ гашт қилсун».

Чун кирди ароға бўйла сурат,
Азм айлади Қайс ҳам зарурат.

Чун Қайс аларға бўлди йўлдош,
Гулшан ичидин чиқордилар бош.

Эй гулшани ишқ боғбони,
Гулгун қадаҳе кетур замони.

То гулки бу гулшан пчра сочқунг,
Маълум этайин не гуллар очқунг.

XII

Баҳор фарроили нафас-нафас эсган насимлар пувламоки била лола чароғин ёрутқонда ва саҳоб мушаъбиди лаҳза-лаҳза тушган чоқин чушкурмокидин тог димогин курутқонда ул кўзин ҳусн чароги ёрутқон ва димогин ишқ савдоси қурутқонининг гулрухлар била бог тавфига азм этгони ва Лайли ҳусни гулининг насими димогига етиб бир йўли ўзидин кетгони

Меҳр истади чун ҳамал фароғи,
Дашт узра бутар қўзи қулоғи.

Гул шамъи ҳавойи гулшан айлар,
Гулшанни фуруғи равшан айлар.

Тўти бўлуриға чарх этар завқ,
Ким қавси қузаҳни айлагай тавқ.

Гар тўти ўлурға қилмас оҳанг,
Айлар нега ерни тўтаги ранг.

Ё тўти ўлуб сипеҳри хазро,
Бўлур аига жўжа фарши ғабро.

Аъзосидаким бутуб янги пар,
Тутқон бори ернн сабзаи тар.

Тун —кунии қилур бинафш сизғон,
Кофур ила мушкдин соқизғон.

Сориғ гул уза сабуҳи ёмғур,
Олтун табақ ичра кўргузур дур.

Ёхуд ярақон5 ўтин қилиб тез,
Сориғ юзига бўлур арақ рез,

Марз узра кияр себарга жавшан,
Шашпар кўтарур бошиға савсан6.

Ғунча боши узра кўргузур худ,
Ях тиғи қилур чаманни падруд.

Мева йиғочиға сийм ўқулур,
Андоқки дирам аро кўмулур.

Илгин кўрубон чинор холи,
Куйдурур ичин дирам хаёли.

Тоғ бағрида сел йўқки, ҳар тош,
Фарҳод фироқидин тўкар ёш.

Саҳрода не лола бўлса барбод,
Парвез9 кулоҳидин берур ёд.

Ҳар ғунчаи лола ҳуққан лаъл,
Очилса ливода шуққаи лаъл.

Чун барги тушарға майл қилди,
Бағри қаро дашт уза ёйилди.

Дашт узраки сайр ўлур сабоға,
Бағри қоралар учар ҳавоға.

Сув ичра бипафша ҳар замони,
Сўна бошидин берур пишони.

ЁШ ғунчаға истамак бўлуб иш,
Жола тушуб оғизға бўлур тиш.

Ё ғунчаки кулгусин узотур,
Даврон тоши оғзини қонотур.

Ҳар балбалани қилур макони,
Турно кўзию тазарв қони.

Наргис олур ўлса бодадин ком,
Норанж терисидин ясар жом.

Насрин барги тўкулса саҳбо,
Кўп ёғини айлар ошкоро.

Занбақ варақп аро сепар мушк
Ким, атри димоғини қилур хушк.

Гўё тутулуб шамнми чоғи,
Боғ ичра бипафшапинг димоғи.

Дол ўлди димоғи заъфиға бу Қим,
шабнам бирла оқизур сув.

Шудрун тўкулуб чаман қилур фош,
Хашхош гул юзинда хашхош.

Ҳар қушқина жуфти бирла пуржўш,
Ҳампар бўлур учса, қўнса ҳамдўш.

Баргики бўлур йиғоқча хилъат,
Қушларға бўлур мақоми хилват.

Ҳар хайлки рафъ этиб надамин,
Саҳро сори қўйсалар қадамин,

Чун азми шароби ноб этарлар,
Жайран қўзисии кабоб этарлар.

Бу фаслда ул гуруҳи чолок,
Гулшанға ёйилдилар тарабнок.

Боғи эди равзадин пишопа,
Шом аҳли ясаб нишотхона.

Ҳар нахли фалакка тегуруб бош,
Парвин била хўша айлабон фош.

Нажд этагидин чнқиб булоғи Ким,
тоза бўлуб бу навъ боғи.

Даврон тоши эмди они кўммиш,
Ул чашма сувин кўзини юммиш.

Асҳобға майли лолаву боғ,
Ул икки  ичинда лоладек доғ.

Асҳобға ғунча сори оҳанг,
Бу ИККИ нечукки ғунча дилтанг.

Ишқ нчра неча етиб малоли,
Маҳваш қилур эрди забт ҳоли.

Бедилға бу ҳифз мушкил эрди
Ким, ҳуш ила ақли зойил эрди.

Эл ҳарнеки сўрса фаҳм қилмай,
Фаҳм этса жавоб дерни билмай.

Ишқин неча айламай дебон фош,
Андин ажаб амрлар уруб бош.

Гаҳ кўзидин оқиб ашк ногоҳ,
Гоҳи чекиб ихтиёрсиз оҳ.

Аҳволида ҳар замонки тағйир,
Кўнгли ғамин айлаб элга тақрир.

Тағйириға топиб они чора
Ким, ёрнға айлагай назора.

Лекин солайин деган назар тез,
Кўнгли ўти тортибон шарар тез.

Боққай деса доғи қуввати йўқ,
Боқмай деса доғи тоқати йўқ.

Кўз учи била боқиб чу гоҳи,
Жондин чекиб андоқ ўтлуғ оҳи

Ким, боғ юзин хазони айлаб,
Кўк баргини заъфарони айлаб.

Маҳваш қилибон назора ногаҳ,
Бўлмоққа анинг ўтидин огаҳ.

Ҳам жисмида печу тобин англаб,
Ҳам кўнглида изтиробин англаб.

Ўз кўнглида ҳам топиб асарлар,
Онинг ғами ўтидин шарарлар.

Бир фуржа топарға кўп қилиб майл
Ким, бир нафас ўлса ғофил ул хайл.

Мақтулиға еткуруб ҳаёти,
Сўрмоқ била қилса илтифоти.

Англатса ўз изтирорини ҳам,
Ишқи ўтининг шарорини ҳам.

Боғ эрди васиу халқ сойир,
Ашжор ғулуси элга сотир.

Гулбун чаманининг иттисоли.
Ишқ аҳлиға пардаи висоли.

Атфол бўлуб ўюнға машъуф,
Сарву гул ўлуб аларға маълуф.

Сайр ичра етишти моҳи дилхоҳ,
Бир гул чамани ичига ногоҳ.

Гулбун била руст тўрт ёни,
Кирса киши кимса тоимай они.

Киргач анга ул шугуфта гулзор,
Кўрди тикон ичра булбули зор.

Кирмиш эди анда Қайс ғамнок,
Гул янглиғ этиб яқосини чок.

Ўз ҳолиға зор йиғлар эрди,
Бесабру қарор йиғлар эрди.

Оғзида таронаи фироқи
Ким, ёр етишти иттифоқи.

Чун булбулининг гули шугуфта.
Топти бори халқдин нуҳуфта.

Ҳар неча йўқ эрди сўзга тоби,
Кўнглида кўп эрди изтироби.

Йўқ эрди гузири неча сўздин.
Борғудек ўлуб дегунча ўздин.

Бунёд этти ҳижоб бирла,
Бал хижлати беҳисоб бирла:

«К-ей турфа йигит, не ҳолатинг бор,
Не навъ ғаму малолатинг бор?

Ким, шодлиғинг йўқ ўзгалардек,
Ободлиғинг йўқ ўзгалардек.

Асҳобға майли боғу гулзор.
Ҳам тан санга решу ҳам кўнгул зор.

Бу дамки эсиб насими наврўз,
Гул атрини қилди мажлисафрўз.

Боғ ўлди баҳордин гулафшон,
Сунбул бу гул узра кокулафшон.

Бу фаслда азми гулшан этгай.
Бўстон ҳарамини маскан этгай.

Бор онинг учунки шод бўлғай.
Ҳар бандиға бир кушод бўлғай,

Сен нола қилиб ғамин недин сен,
Ашкинг оқизиб ҳазин недин сен?

Ишрат чоғи меҳнатинг не яъни,
Шўробаи ҳасратинг не яъни?

Бу ғам санга қайдин ўлди ҳодис
Ким бўлди бу шиддатингға боис?»

Боисни чу сўрди ул дилафрўз,
Бедил чекибон бир оҳи жонсўз,

Ширин сўзидин бўлуб эди лол,
Қон ёш ила юзга ёзди аҳвол.

Йўқ, йўқки, забони ҳол бирла,
Шарҳ айлади бу мақол бирла:

«Кей жонима ҳайрат ўти солғон,
Кўнглумни бурун назарда олғон.

Аввалки жамолидин сочиб барқ,
Ут ичра вужудум айлаган ғарқ.

Зулф очмоқ ила олиб қарорим,
Қилғон қаро рўзу рўзгорим.

Аввалки фасона зоҳир этгон,
Кўнглумнинг ишини охир этгон.

Қилғонни ёшурмоғинг не эрди?
Мендин яна сўрмоғинг не эрди?

Эл онгламасун дебон намуна
Урмоқ не бу наъли бозгуна!

Сендин етибон бу шиддат охир,
Кимга тоқойин бу туҳмат охир?!

Кўнглумники олмишанг ниҳони,
Сендин ола олмоғум худ они,

Ким аъжами айлаб ўзни ёна,
Бу навъ сурар лабинг-фасона .

Жонимпики ўртадинг бас эрди,
Тонмоқ бу сифат керакмас эрди.

Ўт узра не эрди қуймоғинг ёғ!
Куйганга не эрди қўймоғинг доғ!

Чун бўйла неча хуруш қилди,
Заъф эттию тарки ҳуш қилди.

Туфроқ уза бўлди ул сифат паст
Ким, ердагиларга бўлди ҳамдаст.

Қўйниға олиб нигор бошин,
Сочиб кўзидин юзига ёшин.

Беҳушға айлаб изтироби,
Ҳардам юзига уруб гулоби.

Ўлтурганига ўзи ебон ғам.
Йиғлаб тутар эрди бўйла мотам.

Истаб ани бир, ики дилором,
Ул воқиа ичра қўйдилар гом.

Гар зулф ила мушкбез эдилар,
Иккиси анга каниз эдилар.

Кўзларига даҳр ўлуб қаронғу,
Қўрқуб дедилар: «Не ҳол эрур бу

Маҳваш ишидин чу парда қўпти,
Иккисининг олида ер ўпти.

Ул иш неки воқиъ ўлди бехост,
Бир-бир деди ул икисига рост.

Даҳр этти чу сиррин ошкора,
Йиғлаб тилади ғамига чора.

Бор эрди бириси дардпарвард,
Филҳол санамға бўлди ҳамдард.

Деди: «Ема ғамки бок эмастур,
Ким ишқ ўтидин ҳалок эмастур.

Сен қўпғилу бизга топшур они,
Азм айла қабилаға равони.

То бўлмасун эл бу ишдин огоҳ,
Биз фикр этали нечукки дилхоҳ».

Маҳваш ул иков дегандек этти,
Кўнглин қўюб анда эвга кетти.

Бедил кишисин топиб алар ҳам,
Қилдилар ул ишга ёру маҳрам.

Чун бўлди рафиқ анга мулозим,
Бўлди ул иков ҳам уйга озим.

Эй сода рафиқ, бенавомен,
Ишқ илгига зору мубталомен.

Бехудмену ўлтурур навойиб,
Бир лаҳза бошимдин ўлма ғойиб!

XIII

Қайснинг ҳажр шабистонида шабнам гулоби юзига сочилгонидин кузи очилгони ва булбули шабхез била ишқ достонлари адосида нола қилгони ва булбул соясидек туфроққа йиқилгони ва атоси анинг булбулдек фигонларин эшитиб боишга етгони ва маҳмил қафасига солиб олиб кетгони

Чун гулшани чарх гул узори,
Мағриб сори тортти амори.

Анжум гули бирла бу шабистон,
Олам юзин айлади гулистон.

Ул тоза баҳори нозпарвард,
Ғунчадек ичини қон қилиб дард.

Соз этти қабила сори оҳанг,
Бедил ғамидин валек дилтанг.

Беҳол қабиласиға кетти,
Ғамдин анга етти улча етти.

Гулшан аро Қайс ҳушдин фард,
Етиб эди ерда ўйлаким гард.

Ҳам мағзида ҳушдин хабар йўқ,
Ҳам жисмида руҳдин асар йўқ.

Ёрим кечаким насими гулбез,
Бўлди чаман аҳли узра гулрез.

Гул атрн димоғиға солиб ҳуш,
Очти кўзин ул ғариби мадҳуш.

Кўрди ўзини чаман ичинда,
Сарву гулу ёсуман ичинда.

Булбул боши узра нағма пардоз,
Аҳволиға навҳа айлаб оғоз.

Гул ҳолиға чун назора айлаб,
Гулгун ёқасини пора айлаб.

Наргис шабнамдин ашк этиб фош,
Аҳволиға юммайин тўкуб ёш.

Чун кўксида ҳажрдин кўруб доғ,
Кўкси уза лола куйдуруб доғ.

Захми кўкидин бинафшада ғам,
Сўгига кийиб либоси мотам.

Топиб чу вуқуф бу азоға,
Ашжор алам чекиб ҳавоға.

Сунбул қилибон қаро узорин,
Очиб қаро зулфи мушкборин.

Сўгиға оқар су зор йиғлаб,
Ун тортибу сўгвор йиғлаб.

Сарв ўлмай меҳнатидин озод,
Қолмай шамшод дардидин шод.

Дебким ани қилди ишқ бежон,
Чирмониб ўзига ишқпечон.

Сабза қилиб ўзни сарбасар тил,
Айтиб ғамидин фасона ҳар тил.

Бу сўглар айлаб ул назора,
Тоимай ўлмакдин ўзга чора.

Ҳарён боқиб анда ёр тоимай,
Андуҳи ўти қарор тоимай.

Не даврида хайли дўстдори,
Не олида сарви гулъузори.

Хуршед кетиб, келиб қаро шом,
Ё ҳажр куни, вале сияҳ фом.

Е ҳажр ўти бўтратиб духонин ,
Айлаб қора даҳр хонумопин.

Кўнглига ўкулди кўҳи андуҳ,
Андуҳи йиғилди кўҳ то кўҳ.

Соғинди қачон назора қилди
Ким, чарх уйи бошиға йиқилди.

Чун дардиға тоимади карона,
Дард ашкини айлади равона.

Чок айлади тортибон яқосин,
Чекти тан офият либосин.

Йўқким бу либосини сувурди
Ким, жисмидин они ўтқа урди.

Чун бўлди либоси оташ олуд,
Гардунға етишти оҳидин дуд.

Йўқ, йўқки, бу дуд оҳи эрди.
Уртангучи жисми коҳи4 эрди.

Гоҳи бу сомонда шуъла, гаҳ дуд,
Андин тутубон жаҳонни каҳдуд.

Каҳдуду фалакка еткуруб бош,
Афлок кўзига кетуруб ёш.

Кож урди сориғ юзига онча Ким,
они кўк этти ул тапонча6,

Гарчи юзи эрди заъфарони,
Бўлди гулидин кўки нишони.

Кўнглида бу заъфарондин озор,
Кулмак ўрнида йиғлатиб зор.

Кўксига уруб фироқдин тош,
Ерга уруб иштиёқдин бош.

Кўкси аро шуълаи фироқи,
Бу ўт била доғи иштиёқи.

Кўнглига сипаҳ чекиб аламлар.
Оҳи ўти кўргузуб аламлар.

Солиб бу сипаҳ ичига ошуб
Кўнгли мулкин қилиб лагадкўб.

Утмай бу сипаҳ эли камоҳи,
Етиб яна бир бало сипоҳи.

Ҳар хайли жафо қўлин сунуб кенг,
Ул мулкни ер била қилиб тенг.

Ғам хайли ичинда сондин ортуқ,
Ҳар нечаки десам ондин ортуқ.

Бу навъ эди ҳажри ибтилоси,
То чекти алам саҳар ливоси.

Тун урди кўмурларини дарҳам,
Меҳр ўтини субҳ айлади дам.

Кўк гулшани гуллари тўкулди,
Гулларки тўкулди ғунча кулди.

Кўк боғида гуллар ўлди нобуд,
Ер боғида гуллар ўлди мавжуд.

Ул боғда ҳар неким сочилди.
Гўёки бу боғ аро очилди.

Бедил кўрубон ёруғ жаҳонни,
Чекти яна оҳ ила фиғонни.

Гул бошиға эврулуб сабодек,
Учраб кўзига гул ошнодек.

Дебким: «Қани ул гули шакарханд Ким,
бу гул эрур юзига монанд?»

Ул чеҳрадин зрди ёдгори,
Бўлмаса эди ёнида хори.

Ғунча сори боқибон уруб печ,
Ухшатмайии они оғзиға ҳеч.

Гаҳ сарв аёғиға қўюб юз,
Оҳин яна сарвдек чекиб туз.

Дебким: «Гар эмас қади равони,
Лекин қадидин эрур нишони».

Гаҳ меҳр қилиб бинафшаға фош,
Бир лаҳза кўтармай олидин бош.

Атридин ўлуб мурод коми,
Ул турра иси топиб машоми.

Гаҳ сабзаға суртубон узорин.
Кўкка чекибон фиғону зорин

Ким, «Гулшан аро хиром чоғи.
Тегмиш санга гулрухум аёғи».

Наргис кўзи айлаб они волиҳ,
Ёри кўзидек кўруб биайниҳ.

Йиғлаб кўруб онча ранжу темор Ким,
заъф қилиб нечукки бемор.

Туфроғда кўруб аёғ нишони,
Ёпиб ики кўзи бирла они.

Ким: «Ёр аёғи етмиш эркин,
Туфроғини сурма этмиш эркин».

Гоҳи тилабон сувдин нишона,
Ашкин қилибон сувдек равона

Ким, «Жилва қилурди ул суманбў,
Аксини топиб эди экин сув».

Булбул била соз этиб навони,
Булбулдин ошар эди фиғони

Ким, «Бежиҳат ўлди бу малолинг,
Чун ёринг ила эрур висолинг.

Маскан санга бўлди тоза гулшан,
Гулбун уза айладинг нишиман.

Гулшан аро маҳрами ҳарамсен,
Гул суҳбати ичра муҳтарамсен.

Гўё бу мурод эмас писандинг,
Ё ёр висолидин ўсондинг

Ким, шому саҳар қилиб мароға,
Минг тил била ун солиб ароға.

Элга етуруб унунгдин озор,
Айтурсен ўзунгни ошиқи зор,

Ким сен киби урса ишқдин дам,
Ишқ аҳли қачон тутар мусаллам.

Сен аҳли висолсен дам урма,
Ҳажр аҳли қошида нукта сурма!

Мискин мепу дардманди мажруҳ,
Тоимай тан аро нишонаи руҳ.

Яъни ғам ўтида жисми зорим,
Шўх жон киби сарви гулъузорим

Сен тортма нола мубталовор Ким,
пола эрур манга сазовор.

Олингда сенинг висолдин боғ,
Бағримда менинг фироқдин доғ.

Внингда сепинг гули баҳори,
Кўнглумда менинг фироқ хори».

Чун чекти бу ерга навҳаи дард,
Бўлди яна ақлу ҳушдин фард.

Ул навъ йиқилди тортибон оҳ Ким,
жони дегилки чиқти ногоҳ.

Бош устидаги нигоҳбони
Ким, топшуруб эрди қизлар они.

Бир гулбун аро тутуб канора,
Аҳволин этар эди назора.

Чун ҳолин анинг бу павъ билди,
Қўптию қабила азми қилди.

Етгач қилибон қадамнн раҳкўб,
Уй ичра худ эрди беҳад ошўб.

Бу воқиадинки Қайс ул шом,
Тутмайдур эди ватанда ором,

Ҳарён кишилар қилиб равона,
Андин тилар эрдилар нишона.

Чун ул иш эди хилофи одат,
Ҳардам эди ғамлари зиёдат

Ким, етти хужастафол қосид,
Бўлди бориға раво мақосид.

Андин бўлуб ул гуруҳ афгор,
Итгон Юсуфларин талабгор.

Ул доғи қилиб тарона оғоз,
Кўрганга бўлуб фасона пардоз.

Ҳар қиссаки англабон тамомин,
Шарх эттн ёшурмайин каломин

Чун бўлди аён бу можароси,
Беҳол ўлубон ато-аноси.

Бўлдилар ани тиларга озим,
Бал аҳли қабила ҳам мулозим.

Қосид дағи хайл аро қадамкаш,
Ул ерга дегинки ул ситамкаш,

Кўргач ани айлабон назора,
Кўнглак дема, кўкси пора-пора.

Туфроғ ила ер уза ҳамоғуш,
Айлаб ғами ишқ ғорати ҳуш.

Бори қилибон фиғону зори,
Ҳозир қилибон равон амори .

Айлаб анга маҳмил ичра манзил,
Манзил сори азм қилди маҳмил.

Эй маҳмили ишқ сорбони,
Азм айлади дард корвони.

Бир гом қабила сори солма,
Ҳар сори бу хайл борса қолма.

XIV

Қайснинг ҳажр шомида андуҳ хайлхонасидин чиқиб, висол қабиласига азм этгони ва ул қабила ўти била ҳамзабонлиқ ва ити била ҳамдостонлиқ қилиб қабила қирогига етгони ва Лайли анинг унидин ҳашамдин чиқиб бир-бирин кўргач ҳам ул ва ҳам бу ўзидин кетгони

Бу номаи дард уза қаламкаш,
Мундоқ қаламин қилур рақамкаш

Ким, Қайс рамида ҳушу беҳол,
Билмас эдиким етишти не ҳол.

Чун мағзида ҳуш бўлди пайдо.
Очди кўзин ул заиф шайдо.

Ато-аносида ғам уза ғам,
Не ғам уза ғамки, сўгу мотам.

Бу меҳр ила манглайин ўпти,
Ул бошиға эврулурға қўпти.

Фаҳм айлади Қайс чун бу ҳолат,
Сув қилди вужудини хижолат.

Ул бирга хижолат айлабон фош,
Бу бир оёғидин олмайин бош.

Яъники уётдин ўзда қолмай,
Андоқки юқори боқа олмай.

Чун кўрди ато било аноси
Ким, они ҳалок этар ҳаёси.

Аҳволиға қилдилар мувосо,
Сўз демадилар насиҳат осо

Ким, бу иш анга шугуфт тушмиш,
Бу ҳодиса ногирифт тушмиш:

«Биз кўп сўрсак бу сўз мақоли,
Нобуд этар они инфиоли .

Бу воқиа тарки тутти эркин,
Ул васвасани унутти эркин.

Тутқай они эмди табъи софи,
Бу ишгаки айлагай талофи.

Иффат ҳарамида кеш тутқай,
Тақви билан зуҳд пеш тутқай».

Қўптилар этиб бу фикр лойиқ,
Йўқким ул иков, бори халойиқ.

Бу деб: «Анга турфа ҳол тушмиш».
Ул дебки: «Ажаб хаёл ушмиш»

Халқ олида дев уруб анга йўл,
Билмай муниким пари эмиш ул.

Ҳар ким уйи сори гом солиб,
Ғам ҳужраси ичра Қайс қолиб.

Бир лаҳза енгиб ани тафаккур,
Ўз ҳолатига этиб таҳайюр.

Бирдам ишига қилиб назора,
Тоимай қатиғ эмгакига чора.

Ишқ ичра тутарга кўҳу води,
Манъ айлаб ато-аноси ёди.

Тутмоққа салоҳ ишқ этиб зўр,
Кўнгли мулки аро солиб шўр.

Ул чоққачаким сипеҳри худком,
Офоқ уза ёйди пардаи шом.

Кофурни ёпти мушки суда,
Кўк шамъи жаҳонға сочти дуда.

Тийга уй ичнда ул ғам андуд,
Тўлғониб ўзига ўйлаким дуд.

Чеккач яна ишқ ўти забона,
Қўймади вужудидин нишона.

Ғам хайли кўнгул ҳисорин олди,
Ишқ илгидин ихтиёрин олди.

Лайли ғами ўйла қилди бедод
Ким, ато-анони қилмади ёд.

Ошиқлари холини унутти,
Маъшуқ уйининг йўлини тутти.

Юз урди бало қабиласиға,
Ул моҳлиқо қабиласиға.

Не гом солурда ҳуш ёри,
Не пўя қилурда ихтиёри.

Ҳардам йиқилиб қўпуб уруб гом.
Эс бирла не сайр анга, не ором.

Қўпуб йиқилури мастлардек,
Бехудлуғи майпарастлардек.

Чун бўлди қабила ўти пайдо,
Ул ўт била куйди зор шайдо.

Кўнгли аро қўзғолиб шарори,
Қолмоди шарорадек қарори.

Кўкка чекиб оҳи оташолуд,
Ут сори юз урди ўйлаким дуд.

Тил чекти демак учун тарона,
Ул навъки ўт чекар забона.

Ўтдек дам ила тутуб сароғоз,
Ўтқа боқиб ўлди нукта пардоз:

«Кей ҳажр тунида ахтари ишқ,
Рахшанда нечуккн гавҳари ишқ.

Бал машъалаи фароғ сенсен,
Ё гавҳари шабчароғ сенсен.

Дуд ичра шарарларинг ҳужуми,
Ғам шоми таҳарруки нужуми.

Саргаштаи ғамға тун саводи,
Ламъанг келибон хужаста ҳоди.

Дудунг била даҳр анбаролуд,
Йўқ дудким, ул саводи мақсуд.

Кўмган кулунг ичра ҳар фатири,
Кўк хони аро маҳи мунири.

Ҳар кўзники ул етиб яшортиб,
Учқон кулунг анга сурма тортиб.

Гар қилмаса кўз ёрутмоқ оҳанг,
Кўзга нега келди сурмаи ранг.

Ё онингдек очарға кўзни,
Хокистари этти сурма ўзни.

Ахгар санга ҳарбири самин лаъл.
Ўртарға кўнгулни оташин лаъл

Ранги норию, табъи нори,
Руммони ўлуб бу лаъл бори6.

Тож устида лаълдин тарабдур,
Лаъл устида тожи зар ажабдур.

Ғам шоми аро қўлумни туттунг,
Ҳижрон тунида кўзум ёруттунг.

Мадҳингни зтай не навъ зоҳир,
Шукрунгни не тил била де охир.

Ой-кун санга икки манқал ўлсун,
Ҳеминг бори уду сандал ўлсун .

Дойим бу тариқу шевани тут,
Ҳам ёру ва ҳам жаҳонни ёрут».

Кам қилмамиш эрди бу навони
Ким, ҳайдин келди ит фиғони.

Ҳам жисмиға печу тоб тушти,
Ҳам кўнглига изтироб тушти.

Фарёд қилиб равон ул итдек,
Юз навъ чекиб фиғон ул итдек

Андоқки жафойи осмондин,
Оқшом киши қолса корвондин,

Истаб ани чекса каъра ёри,
Ул ҳам чекгай фиғону зори.

Дашт узра ул ун сўнгича кетгай,
То мақсаду манзилиға етгай.

Солур эдн гоми бехудона,
Оғзида валек бу тарона:

«Кей муждаи жон ҳазин нафиринг,
Руҳумга ғизо бийик сафиринг.

Ҳам ғам туни кўргузуб вафо сен,
Ҳам гумшудаларға раҳнамо сен.

Ул кўйга эврулуб қўюб бош,
Ким бошинга мен ҳам эврулай кош

Ул кўйгаким бўлуб бадандеш,
Чанголу тишинг танин қилиб реш.

Эл қони аёқларинг ҳиноси
Ким, жоним аёғларинг фидоси.

Мен гар тоимай бу комронлиқ,
Сен айлабон анда посбонлиқ.

Бу ким сену мен биз икки ҳамдам,
Мен хору валек сен мукаррам.

Сен ёр эшигнда шоду масрур,
Маҳрум мен ғарибу маҳжур.

Сен кўйида ҳар тараф шитобон,
Мен зорға жилвагаҳ биёбон.

Сен кўйида тош уза қўюб бош,
Бошимға фироқи ёғдуруб тош.

Сен мендин ўлуб вафода афзун,
Ҳам сидқда, ҳам сафода афзун.

Йўқса не учун фалак хироми,
Хор этти мени, сени кироми?

Бу шукрғаким сипеҳри хунхор,
Қилди сени муҳтарам, мени хор

Ким, соз этибон фиғонни мендин,
Гоҳи ўп ул остонни мендин».

Ит бирла тузуб бу можаросин
Ким, кўрди қабиланинг қаросин.

Ошуфта ичига юзлапиб шўр,
Қолмади юрур аёғиға зўр.

Ҳар неча юрурға саъй қилди,
Чирмашти аёгию йиқилди.

Нечаки йиқилди, қўпти ёна,
Ер ўимак эди анга баҳона.

Чун ҳайға йиқила-қўпа етти,
Жон оғзиға етти, ҳуши кетти.

Гаҳ ҳушида, гоҳ ҳушидин фард,
Ҳай давриға айлар эрди новард.

Ғам хайли балаид пояси ул,
Фитна черики талояси ул.

Ҳар лаҳза чекиб фиғони жонсўз,
Тортиб ўтлуғ дамин жаҳонсўз.

Лайлики эди араб балоси,
Ҳам бор эди Қайс мубталоси.

Кўнглида қилиб нуҳуфта дардин,
Фориғ бўлуб эрди хобу хўрдин.

Тун-кун ичида анинг хаёли,
Жониға мурод анинг висоли.

Ул ксча бу чоқка тегру қайғу,
Қўймайдур эди кўзига уйқу.

Ҳардам урар эрди зулфдек печ,
Оғзи киби сабри йўқ эди ҳеч.

Тийра қилибон кунин қаро тун
Ким, ногаҳ эшнтти бир ҳазин ун.

Ул ундин ичига тоб тушти,
Кўнглига ҳам изтироб тушти.

Қўпти доги қўйди ул сари гом,
Кўнглидин итиб қарору ором.

Мажмуи қабила уйқу масти,
Илло буки ишқ пойбасти.

Беишқ улусқа ком уйқу,
Ишқ аҳлиғадур ҳаром уйқу.

Воқиф эди доя ҳолатидин,
Ишқ офатида малолатидин.

Ҳам Қайсға эрди меҳрибон ул,
Шавқидин этиб фидойи жон ул.

Мактаб аро золи меҳрпеша,
Кўнглини сўруб анинг ҳамеша,

Ҳам бу ясаб ўзни доя монанд,
Ҳам ул мунга айлаб ўзни фарзанд.

Ул ой чу югурди, чиқти доя,
Борди сўнгғича нечукки соя.

Ойни чекар эрди ишқ бебок,
Ул ерга дегинки Қайс ғамнок.

Бир-бирини кўргач икки дилхоҳ,
Чектилар анингдек оташин оҳ

Ким, ўтларидин жаҳон ёрушти,
Хирманлариға бу шуъла тушти.

Эмдики кул ўлди хирмани ҳуш,
Беҳуш йиқилди икки мадҳуш.

Дояки бу ишқи пок кўрди,
Ул шуълаи сўзнок кўрди.

Бу навъ ики ишқ ўтиға тафсон,
Оғизлари ноладин садафсон.

Бўлғонда бу васл ошкоро,
Нутқ урғали йўқ бирига ёро.

Не бу анга дарду розин айтиб,
Не ул ғами жонгудозин айтиб.

Хуршед уёқти бўлмайин лайл,
Девор йиқилди етмайин сайл.

Кўп ғам еди сўгвор йиғлаб,
Иккисига зор-зор йиғлаб.

Ваҳм эттики кимса билса ногоҳ,
Бўлғунча ул икки ўздин огоҳ

Бўлған икисига хавфи кон ҳам,
Бўлғай талаф икки нотавон ҳам.

Эгнига қўюб бирини ҳоли,
Андоқки қуёшни чарх золи,

Ул ҳамлда хам қилиб қадин ҳам.
Ул навъки золи чархи қадҳам.

Келтурдию бистариға солди,
Ётқуздию ёнди пўя олди,

Ул ерга дегинки Қайс бедил
Туфроғ уза ётмиш эрди ғофил.

Куюб онадек ғамида жони,
Гаҳ судради, гаҳ кўтарди они.

То чекти қабиладин йироқроқ,
Эл ваҳму гумонидин қироқроқ.

Ким кўрса бу ҳоли бадписанди,
Жониға тегурмагай газанди.

Дсвонани чун йироқ чиқорди,
Ендию пари қошиға борди.

Еткурдию ётти доягона,
То тонгла не ўйнағай замона.

Эй золи замона доду фарёд!
Атфолинга неча зулму бедод!

Бу хайлниким, ҳалок зтарсен,
Ўз бағринг эрурки чок этарсен.

XV

Қайснинг ғойиб бўлғонига қабила аҳли ҳозир бўлуб елдек тоғ ва водиға етиб анинг бир қум ичинда бехуд ётқонин назора этиб, ел хошокни элтгандек уйга элтганлари ва анинг ул пари ишқида хирад тариқин унутқони ва Мажнунлуққа шуҳрат тутқони

Меҳнат тунидин фасона овар,
Бу қиссаға буйла тоқти зевар

Ким, ул кеча Қайс зори бедил
Ким, бўлди қабила сори мойил.

Лайли ҳашамиға чун ёвушти,
Тушти аига ҳарне ишки тушти.

Кундуз кўруб уйда они ғойиб,
Тушти элига яна масойиб.

Ҳам қилди атоси йиғламоқ соз,
Ҳам этти аноси павҳа оғоз.

Ҳар ён кишилар қилиб равона,
Андин тиламак учун нишона.

Жамъики изип топиб саранжом,
Лайли ҳашами сари уруб гом.

Ул пай чу етиб муҳозийи ҳай ,
Ҳайдин чиқибон яна ики пай.

Бўлғоч учов иккиси узолиб,
Қум узра анинг нишони қолиб.

Аидоқ топибон бу хайли човуш
Ким, бўлғон экин ул икки беҳуш

Ким, қум уза қолибон нишона,
Енмоғлари вазъи бехудона.

Бир ётғони судралиб шитобон,
Девопа киби тутуб биёбон.

Бир ётғон ўлуб ниҳон паридек,
Ёхуд кеча меҳри ховаридек,

Бир из ёнибон қабила сори,
Келган сари-ўқ тушуб гузори

Ул жамъ билибки бўйла ҳолат,
Не ишларга қилур далолат.

Судралган хат била тутуб йўл
Ким, қум уза йўл ясаб эди ул.

Топиб ани қум аросида гум,
Ел эсибу жисмини ёпиб қум.

Туфроқ аро ғарк пой то фарқ,
Онинг била йўқ ўлук аро фарқ.

Қум ичра нуҳуфта зор жисми,
Жонсиз киби хоксор жисми.

Ул хайл этибон яқоларин чок,
Йиғлаб боши узра зору ғамнок.

Андоқ согинибки, гўйи они,
Кўммишлар ўлтуруб ниҳони

Тортиб ани туфроғини очиб,
Туфроғини бошлариға сочиб.

Англаб бир асири дарду оҳи,
Оғзига нафас келурпн гоҳи.

Шукр айлабон ўлдилар япа шод,
Вайрона кўнгулни айлаб обод.

Тонгиб биров устига ани руст,
Азм айладилар қабилаға чуст.

Ҳолин кўрубон бу навъ атосп,
Йиғлодию ғолиб ўлди ёси.

Айлаб аноси дағи фиғонлар,
Кўздин тўкубон юзига қонлар.

То қўпти кслиб димоғиға ҳуш,
Боши қуйи эрди оғзи хомуш.

Ўз ҳолида кўрмайин саломат.
Эл ҳар саридин қилиб маломат.

Ул дебки: «Санга бу не ҳавасдур»,
Бу деб: «Ҳавас ўлса мунча басдур».

Ҳар ёндин ўлуб насиҳат ангез,
Ҳар панд анга бир синони хунрез.

Қаттиғ сўз илаки панд этиб фош,
Девона бошиға ёғдуруб тош.

Бу тошки зоҳир ўлмай отиб,
Тан йўқки сўнгакларин ушотиб.

Бу дедн: «Керак қулоғиға панд»,
Ул деди: «Керак аёғиға банд».

Ул кун дағи бўлди сўз била кеч,
Ошуфта йигитга йўқ хабар ҳеч.

Не зажр мизожи ичра нохуш,
Не лутф табиати аро хуш.

То даҳр ёшурди кун чароғин,
Савдозада қилди тун димоғин.

Эл айлабон уйқу сори оҳанг,
Савдо қилиб они уйда дилтанг.

Секриб чиқибон қабиладин тез,
Дилбар ҳашами сори солиб хез.

Тонгла яна зору нотавонлар,
Ҳарён югуруб қилиб фиғонлар.

Топиб яна они зору маҳзун,
Дард ичра бурунғидин ҳам афзун

Ҳар тун бу сифат анинг фирори,
Ҳар кун бу бўлуб алар шиори.

Чун ошти қиёсдин балоси,
Ислоҳдин ўтти можароси.

Девонаға ҳуш аҳлидин панд,
Мажнун сўзидур доғи хирадманд.

Ҳар куи тилабон анинг давоси,
Ҳар лаҳза ошиб анинг балоси.

Тадбирида эл фусуни ошиб,
Дам бирла ўти батар тутошиб.

Ожиз бўлубон ато-аносп,
Балким бори хайлу ақрабоси.

Носиҳлари дам-бадам забунроқ,
Савдоси замон-замоп фузунроқ.

Эл етмоғида чу бўлдилар суст.
Ул доғи жунунин айлади руст.

Савдо қилиб они мухталиф ҳол,
Тинмай югуруб сўнгича атфол.

«Мажнун» била айлабон хитобин,
Ким ҳарне деса бериб жавобин.

Эл деб чу етишса ул жигар хун:
«Келди Мажнуну, келди Мажнун»

Ул бўлуб отин билуридин ёт,
Мундин доғиким, не нимадур от.

Ўз отию қавму хайли оти,
Йўқ ёдида ғайри Лайли оти.

«Лайли, Лайли» дебон чекиб ун,
Эл деб: «Мажнундур, ушбу Мажнун».

Бу сурат ила ҳар сабоҳу ҳар шом,
Лайли ҳашами сори уруб гом.

Атрофига эврулуб неча давр,
Уз кўксига тошдин қилиб жавр.

Ҳай гомки кўксига уруб тош,
Аввал қадзм ўрниға қўюб бош.

Ҳар даврда деб: «Тўкулса қоним
Ким, садқа қабиласиға жоним».

Андин сўнг ашкидин тўкуб сайл,
Саҳро сори чун қилур эди майл.

Манзури қабилаи дилором,
Сайр ичра кейин-кейин уруб гом.

Улдамки ароға кирса ҳойил,
Бўлур эди дашг сори мойил.

Эй даштни айлаган ватангоҳ,
Йўл озмишам, ўл замоне огоҳ.

Қолдим ўронишда, тут қўлумни,
Кўргуз карам айлабон йўлумни.

XVI

Мажнунни бехабар ошиқлигидин Лайли атоси хабардор бўлуб, Мажнун атосига тил синони, балки синон лисони била захм забонлар йиборгони ва ул бу ҳалоҳил заҳрин нўш этиб, сингуруб, Мажнунни салосил ва аглол била муқайяд қилгони

Бу сафҳани айлаган нигориш,
Афсона бу навъ этар гузориш

Ким, қилди чу гардиши замона,
Мажнун сўзин эл аро фасона.

Ҳар ким тилига бу эрди мазкур,
То барча Арабда бўлди машҳур.

Лайли атосиға ҳам ниҳони,
Арз этти бир-икки меҳрибони

Ким: «Омир элида Қайс бадрўз,
Бу ҳайдаки эрди донишомўз.

Топиб илму хирадға пайванд,
Ҳам олим эдию, ҳам хирадманд.

Бўлмиш боридин фароғи гўё,
Хабт этмиш анинг димоғи гўё .

Дашт узра фиғон қилиб ҳамеша,
Кезмак анга бўлмиш эмди пеша.

Ошуфталиғиға йўқ ниҳоят,
Девоналиғиға ҳадду ғоят

Лекин эл аро будур иборат
Ким, ақлу ҳавосиға бу ғорат.

Бир ишқ ғаму балосидиндур,
0Бир ҳур сифат ҳавосидиндур».

Сомиъ чу эшитти бўлди ғамгин,
Тишлаб илигин дедики: «Мискин!

Таърифида кўп ўтар эди сўз,
Гўёки анга тегурдилар кўз.

Бас қобил эдию дилписанд ул,
Озодавашу ниёзманд ул.

Ақли комилу каломи маъқул.
Бор эрди манга ҳам асру мақбул.

Не эркин анинг атоси ҳоли,
Бечора аносининг малоли?

Не ўтдин экин бу тоби оё,
Кўнгли аро изтироби оё.

Қай гулдин экин бу хорхори.
Қай сарвдин ашки жўйбори?

Бу ҳолиға ким васила эркин
Қиблагаҳи не қабила эркин?»

Ноқил деди: «Эй хужаста сурат!
Чун сўрдунг эрур демак зарурат;

Бу ишқ гар ўлса зишт ё хўб,
Айларлар улус бу ҳайға мансуб.

Гўёки улус гумони жупдур
Ким, бу ишига далил кўпдур.

Бу даштда кўпдурур қабойил
Ким, кўнгли эмас бирига мойил.

Лекин анга ҳар сабоҳу ҳар шом,
Етмай бу қабилаға йўқ ором.

Ҳам қиблаи жони бу қабила,
Ҳам жону жаҳони бу қабила.

Бу ҳужла эрур ҳарими иффат,
Эсмай анга жуз насими иффат.

Атрофида пардалар намуди,
Исмат била зуҳд тору пуди.

Лек оҳи ели етишса бебок,
Кўк иардаси бўлса ҳам қилур чок.

Афғонида барча бехабарлиқ,
Алфозида барча пардадарлиқ.

Табъи хушу назми ҳам равондур
Андоқки санга дағи аёндур.

Назмида бори бир исм мазкур
Ким, эрмас зикри бизга мақдур6.

Биз айттуқ эмди сен билурсен,
Бу ишта не фикрким қилурсен».

Эшитгучи билдиким недур ҳол,
Тўлғонди ўзига ўйлаким нол .

Бошин тутуб ўлди бир замон геч,
Сўз демади яхши, ё ёмон ҳеч.

Чун яхши тааммул этти лахте,
Тил чекти нечукки шўр бахте.

Ноқилға дедики: «Тез уруб гом,
Қил саййиди омирийға эълом.

Ким, бўйла ҳадиси номупосиб,
Не бизгаву, не санга муносиб.

Бор эрмиш улустилида жори,
Сендин бу ажаб кўрунди бори

Ким, мундоқ иш англаб ошкоро,
Бу чоққача айладинг мадоро

Ким, топса эди жунунға пайванд,
Мажнунға илож банд эрур, банд.

Билмангму шукуҳу савлатимни,
Аъроб аро молу шавкатимни?

Ҳам ўғлунга, ҳам санга билурмен
Ким, ҳарне қилай десам қилурмен.

Лекин санга бу тагофул ўлмиш.
Ғафлат юзидин тажоҳул ўлмиш.

Қил забтин анинг чу бўлдунг огох,
Мундин нориким, наузу биллоҳ!..

Бўлса япа бўйла амр зоҳир,
Аввал ани айлагумдур охир.

Сўигра сапга доғи қаҳр сургум,
Хайлингни бу даштдин итургум!»

Бу қаҳр ўқидин чекиб забона,
Сўз ҳомилин айлади равона.

Қосид келибон анинг паёмин,
Айтур кишига. деди тамомин.

Сомиъ чу эшитти сўз ҳисобин,
Сўз тоимади дегали жавобин.

Кўнглини ул иш малул қилди,
Чора йўқ эди — қабул қилди.

Қосид қўпубон чу бўлди раҳкўб,
Тушти бу қабила ичра ошуб.

Тўш-тўшқа чиқиб бори қабила,
Мажнунға топиб йиғор васила.

Топиб ани бир қум ичра нолон,
Қилғон кишидек қароқчи толон.

Дашт узра анга қарор бермай.
Келтурдилар ихтиёр бермай.

Солдилар ани уй ичра бехуд,
Занжир ила айлабон муқайяд.

Андоми салосил ичра маҳқам,
Ҳар силсила печ-печу, хам-хам.

Эй силсилаи жунун аро банд!
Бўлғил бу салосил ичра хурсанд.

Бу қайд ила кимки шод бўлди,
Муставжиби юз кушод бўлди.

XVII

Мажнуннинг фироқ чоҳида танур ичидаги ўтдек тоби ва ҳажр бандида тузоққа тушган қушдек изтироби ва ҳаким фусунидин жунунининг тугёни ва табиб парҳезидин иситмасининг галаёни ва ўз заҳр комлигига тўккан талх-талх шўробаси ва бу шўробадин комида аччиг-аччиг хунобаси ва кўнгли ўтидин темур банди сув бўлгони ва сувдек саҳро азми қилиб ашки суйидин водилар тўлгони

Бу ҳалқа аро асири қуллоб,
Сўз риштасидин бу навъ очар тоб

Ким, телба чу бўлди банд асири,
Ул банд аро юз газанд асири.

Бир неча кун уйда эрди побаст.
Фарёд анга гоҳ баланду, гоҳ паст.

Йўқ кундузу кеча хўрду хоби,
Дом ичида қушдек изтироби.

Уйқу кўзидин тутуб канора,
Ҳар кирпики уйқуға катора.

Ул кўзда не навъ турғай уйқу
Ким, бир нафас анда турмағай сув.

Кўнгли аро ҳушдин хабар йўқ,
Не ҳушки кўнглидин асар йўқ.

Қолмай чу солиб бало ўти жўш,
Танда кўнгулу кўнгул аро ҳуш.

Савдо ўтидин ёииб чароғи,
Дудиға мақар бўлуб димоғи.

Бу дуд чу ул уй ичра ортиб,
Тақвою хирад юзин қарортиб.

Эмдики бу икки тошибон рахт,
Анда урубон жунун шаҳи тахт

Ул дуд бўлуб сипоҳи савдо,
Ҳардам солиб ул сипоҳ ғавғо.

Бу навъ димоғи ичра ошўб,
Кўнглини жунун этиб лагадкўб.

Ғам ханжари бирла ёра кўнгли,
Не ёраки, пора-пора кўнгли

Онинг бу сифат ғаму балоси,
Бу турфаки нотавон атоси

Боши уза келтуруб ҳакими
Ким, бергай анга умеду бийми.

Ул ишқ балосидин хабарсиз,
Кўнгли бу забонадин шарарсиз.

Англаб чу табиб изтироби,

Ҳар лаҳза анга қилиб азоби,

Гаҳ нукта суруб насиҳатомиз,
Ўтин бу нафасдин айлабон тез.

Шарбат ичарин ирода айлаб,
Қон ютмоғини зиёда айлаб.

Берганда ғизо олур учун баҳр,
Оғзиға наволалар келиб заҳр.

Чун манъ этиб ашки хунфишонин,
Афзун қилиб оҳ ила фиғонин.

Чун дебки: «фиғонни айлагил кам».
Қон ёши бўлуб фузун дамодам.

Гоҳики ёғоч олиб, уруб руст,
Кулгу қилибон рамидани суст.

Чун кулгусидин топиб хижолат,
Йиғламоғи еткуруб малолат.

Ҳар лаҳза аига қилиб жафойи,
Кўрмак ани хастаға балойи.

Фаҳм айламайин ҳакими бедард
Ким, ўртар ани не сўзу, не дард.

Пайкондин этай дебон танин пок,
Жисмин қилур эрди ҳар тараф чок.

Бу чок тикарга меҳрибонлар,
Игна чикибон демай, синонлар.

Пайкон учун ул танини ёриб,
Тикмакка бу хайл ўқ чиқориб.

Жаврида буларға бу такупў,
Пайкон ҳуд ўлуб ғам ўтидин сув.

Ул сувлар оқиб бори кўзидин,
Бечора судек бориб ўзидин.

Гаҳ ўзида, гаҳ йўқ ўзнда,
Гаҳ сув, гаҳ қон анинг кўзида.

Бу навъ эди неча вақт ҳоли,
Лаҳза-лаҳза ошиб малоли.

Бир тунки сипеҳри зулматандуд
Кун сафҳасин этти анбаролуд.

Ваҳ тун демаким қаро балойи,
Кун ганжини кўмган аждаҳойи

Ғам дўзахининг бухор уди,
Оташкадаи фироқ дуди.

Дудидин ўлуб малак сияҳбол,
Тулидин ўлуб фалак куҳансол.

Тонг булбули тумшуғин тутуб руст.
Хуффош қанотларин қилиб суст.

Бир учи унутиб ибтидони,
Бир учи соғинмай интиҳони.

Тун йўқки, қоронғу меҳнатобод,
Ошиқлару хасталарға жаллод.

Ҳар телбаки нотавони савдо,
Ул кеча анга жаҳони савдо.

Бедардни масти хоб қилғон,
Дард аҳли ишин хароб қилгом.

Бу кечада дардманди маҳзун,
Ҳижрон тунининг асири Мажнун.

Ўз ҳолиға чун тааммул этти,
Ғам барқи вужудини кул этти.

Ўз ҳолиға қилди навҳа оғоз,
Ҳар дардиға бўлди навҳапардоз

Ким, «Бўлмаса неткай эрди будум
Ё бўлса эди адам вужудум.

Мен хастани айламакта мавжуд,
Не эрди экин қазоға мақсуд.

Жисмимға қадарки руҳ берди.
Бермаса эди не бўлғай эрди?

Чўп жисмима руҳ бўлди йўлдош,
Туққон нафас ўлсам эрди, эй кош.

Маълум этибон чу ўлганимни,
Ит олиға солибон танимни.

Жонимни халос этиб анодин,
Қутқорсалар эрди минг балодин.

Жисмимни талашса эрди итлар,
Қонимни ялашса эрди итлар

Қут айласа қону рагларимни,
Чайнаб, ушотиб сўнгакларимни.

Ул туъманинг устида улушуб,
Қут айласалар эди урушуб.

Бал ит дағи ҳайф бу ғизоға,
Солмоқ недур итни ҳам балоға.

Ит жисмимаким тиш урғай эрди,
Урғон нафас-ўқ қутурғай эрди.

Телба бўлуб ўт жаҳонға солиб,
Юз хастаи нотавонға солиб.

Тор айлаб ўкуш нафас чароғи,
Ултургай эдилар опи доғи.

Аяло бу эдики шайн бошлаб,
Куйдурсалар эрди ўтқа ташлаб.

Ул ўт аро печу тоб бирла,
Куйса эди изтироб бирла.

Қолғоч кули ўт аро нишони,
Совурсалар эрди кўкка они.

Ул кўкка дағи етиб касофат,
Бўлғай эди шояд анда офат.

Эмдики не бу ва не ул ўлди,
Жисмимға бақо сори йўл ўлди.

Етмасдин бурун ишқдин зўр,
Кош ўлғай эди ики кўзум кўр.

Изҳор этибон бу бенаволиқ,
Қилсам эди қут учун гадолиқ.

Муҳтож бўлуб илик-иликка,
Сайр этсам эди эшик-эшикка.

Бир луқмаға мен бўлуб балокаш,
Бир луқмахўр олима асокаш.

Бу ҳодисаи ҳалок ичинда,
Онсиз йиқилиб мағок ичинда.

Тортиб бу машаққату балони,
Кўрмагай эдим бу ибтилони .

Кўздин бу аноға учрамишмен,
Юз дарду балоға учрамишмен.

Бўлмаса ул икки9 мотамангез,
Бошимға ики балойи хунрез.

Бўлғайму эдим назарда маъзур,
Қилғайму эдим кишини манзур.

Машъуф бўлуб назар ишига
Бергайму эдим кўнгул кишига.

Хосса, не кишики, жон балоси,
Не жонки бари жаҳон балоси.

Улким ел агар очиб ниқобин,
Кўргузса жамоли офтобин.

Бир ламъадин ўт жаҳонға тушгай,
Балким тўқуз осмонға тушгай.

Ул ўт ичида қуёш фатири,
Ойни не дейинки, қурс қийри.

Мен даҳрда бир заиф хасмен
Ким, жисмда хасча ҳам эмасмен.

Кўз кўрмак ила йпғиб ҳавасни,
Ул ўтға ғаним этар бу хасни.

Неткай неча бўлса ишқ бебок,
Мпнг барқнинг ўтрусуда хошок.

Чўп зўр қилиб бу мубталоға.
Солғай бу азим ибтилоға.

Қўймағай ул ўтқа хос бўлмоқ,
Ўртанмак ила халос бўлмоқ.

Ҳижрон ўти бўлғай анга рўзи
Ким, бўлғай анинг минг улча сўзи.

Ҳажр ўтида ҳам жунунға солғай,
Ҳам меҳнати гуна-гунға солғай.

Бўлмай бу балия бирла хурсанд,
Зиндонға солиб ҳам айлагай банд.

Чун ҳуш ила ақлини итургай,
Бошиға ҳаким ҳам кетургай.

Юз меҳнату бинм дарди бирён,
Бедард ҳаким дарди бирён.

Жон ёра қилурға ул қўюб юз,
Панд аҳли сепиб яросиға туз.

Юз мунча ғам ўлса умр фарсой,
Бўлсам эди кўҳу дашт паймой,

Гаҳ тоғ уза нола урсам эрди,
Гаҳ бодияда югурсам эрди.

Филжумла бор эрди эҳтимоли.
Қилмоқ нафасе кўнгулни холи.

Бир уй қачон ўлса ўтқа маскан,
Боғланса эшик тутулса равзан.

Чок ўлмоқдин маоф бўлғай,
Бал ҳар тарафи шигоф бўлғай

Ўт ҳар тарафин шигоф қилмоқ,
Бўлғай анга мужиби йиқилмоқ.

Кўнглум унин этти қайғу зиндон,
Жисм уйи яна қаронғу зиндон.

Зиндонки танимдур анда маҳбус,
Ҳам тунглуки, ҳам эшики мадрус.

Ичкаррак уй ичра ғусса тоби,
Бал фурқат ўтининг илтиҳоби.

Уйлар не ажаб ёрилмоқ охир.
Бир-бири уза йиқилмоқ охир.

Бу икки-уч уй чидорға не ҳад,
Бал етти-секиз рафиъ кунбад.

Ул ўт тафидин аён қилиб ларз,
Очилғали ҳар бирнга юз дарз.

Овахин бу ўтдин ўлди тобим,
Йўқ, йўқки, ичинда изтиробим.

Кулбамдаву масканимда бу ўт,
Жонимда бу ўт, танимда бу ўт.

Ўт ичра бировниким солурлар,
Бандини аёғидин олурлар.

Ўт банд ила булди жилвагоҳим,
Мундоқму азим эмиш гуноҳим?

Ўт онча эмаски бу қаро дуд,
Йўқ дудки шоми дуда андуд.

Жонимда онинг қаро балоси,
Кўнглумда ҳам онинг ибтилоси.

Тун йўқки мени қаро босибдур.
Ё кўҳи ғаму бало босибдур.

Гар босмади жисмим ул оғир юк,
Мундоқ нега бўлди бетаҳаррук»

Ё жон қуши учти жисмн хасдин.
Азми ватан айлади қафасдин?

Танға не таҳаррук ихтиёри.
Ўлган ҳаракатдин ўлди ори.

Жисмини қилиб мазанна сокин,
Толпинмоқ эди иши ва лекин.

Чун жисми эди наҳиф асру,
Оёғ, илиги заиф асру.

Солғонда оёғ илик уруб тоб,
Жон ришталариға келтуруб тоб.

Ҳам синғон эмиш йиғочға пайванд,
Ҳам чиқмиш аёғидин темур банд.

Чун топти бу изтироби таскин,
Чеккач оёқ ул ғариби мискин.

Кўрдики халос эрур аёғи,
Икки қўли, балки бўйни доғи.

Юз шукр ила ерга қўйди бошин,
Кўздин оқизиб ниёз ёшин.

Оҳиста қўпуб эшикни очти,
Борғонча заиф оёғи қочти.

Бир даштқа кетти ул макондин
Ким, қатъи йироқ зди ғумондин.

Эй қайди замона бирла хурсанд,
Бўлғон сенга ўзлукунг оғир банд.

Ўзлукдин ўзупгпн апла озод,
То дашти фапоға киргасен шод.

XVIII

Лайлининг сарви хиромони гулшандин уйга хиром қилгонда Иби Салом кўнгли қуши ул сарв сори ҳаво қилгони ва ул ҳавода баҳор насими шукуфа яфрогин тўккондек дирампошлиқ қилиб, умед гулбунидин муроди гули очилгони ва ул насим таҳаррукидин сарви гулрух соядек такассур туфрогига йиқилгони

Мундоқ деди сўз гуҳарфишони,
Айтурда бу нуктадин нишони.

Ким, унга суманбари гулапдом,
Чун боғдин этти азм ул шом.

Олам аро чеҳрадин гул очиб,
Хай3 бирла гулоб ерға сочиб

Зоҳир қилиб ул гулу гулоби,
Ишқ ўтидин ўзга обу тоби.

Ҳар бир монгишида юз латофат,
Иуқ, йўқки, сочиб жаҳонға офат.

Гул баргига сарв узра манзил,
Ҳам сарви равони гулга ҳомил.

Таъриф қилурча юз жамоли,
Васф этгуча юз минг эътидоли.

Лекин ғами ишқдин мушавваш,
Уйга борур эрди ул париваш.

Йўлда они кўрди навжувоне.
Хайли араб ичра комроне.

Солим анга барча айбдин зот,
Бахт Ибни Салом деб анга от.

Ҳам отиға йўқ шумора пайдо,
Ҳам қўйиға йўқ канора пайдо.

Саҳроии тутуб теваси якбанд,
Ҳайкал аро барча кўх монанд.

Чун молиға кимса билмайин сон,
Ҳар мушкил ўлуб қошида осон.

Меҳнат тунида йўл айлаган гум,
Ғам йўқ чу кўрар дирамдин анжум

Чун Ибни Салом кўрди онн,
Шавқ ўтиға тушти хаста жопи.

Ул чора ишига бўлмади суст,
Пайванд хаёлин айлади чуст.

Азм этти қабиласиға филҳол,
Йиғди неки мумкин эрди амвол.

Юз навъ ҳадияи кироми,
Юз туҳфаи нақд барча номи.

Ҳоди қилибон неча хирадманд,
Афсона гузору шайх монанд.

Шарҳ айлаб аларға орзуни,
Ул бобда барча гуфту-гўни.

Мақсудға сўзни банд айлаб,
Эл барча сўзин писанд айлаб.

Юклаб бори туҳфаву хизона,
Мақсад сари бўлдилар равона.

Лайли отаси бўлуб хабардор,
Ул муждадин ўлди баҳра бардор.

Чун Ибни Саломни бурунроқ
Тонир эди барчадин фузунроқ.

Ким ёр анга ҳуш ила хираддур,
Молию жиҳози беададдур.

Ҳам хайли Бани Асадға5 воли,
Юз хайли Бани Асадча моли.

Топиб чу бу навъ комронлиқ;
Юз меҳр ила қилди мизбонлиқ.

Меҳманлар ани чу кўрдилар гарм.
Фош айладилар шафоату шарм.

Тортиб неки туҳфаи кироманд,
Андин сўнгўлуб фасона пайванд.

Изҳор этибон виқору тамкин.
Юз нукта суруб балоғат ойин.

Таърифлар ўйлаким сазодур,
Мазкур этиб улча муддаодир.

Мақсудларин чу айлабон фош,
Посух тилаю6 қуйи солиб бош.

Сомиъ чу қолиб ғаразни таҳқиқ
Дедики: «Худой берса тавфиқ,

Ул қилса ўғуллуғум ҳавоси,
Бўлғаймену мен дағи атоси.

Дуррум анга зеби торак ўлғай,
Иншооллоҳ муборак ўлғай.

Лекин анга сабр ҳам керакдур
Ким, шохи гулум шикастаракдур.

Ҳам наврас эрур бу нахли уммед.
Яъники ҳилол эрур бу хуршед ,

Ҳам табъида қолмасун малоли.
Ҳам сарвиға етсун эътидоли.

Андин сўнг бу хужаста фарзанд,
Не комки бўлмиш орзуманд.

Қелсун дағи жоми васл этиб нўш,
Сарв ўлсуну гул бнла ҳамоғўш».

Уммед ила барча шодмона,
Уйлар сари бўлдилар равона.

Ул вақтким ул бути дилоро,
Гулшан сари бўлди маҳфилоро.

Боғ ичра кезарда ҳар тараф тез,
Гуллар анга очти ишқи хунрез

Ким, рози очилди ҳар бирндин,
Бал қон иси келди ҳар биридин.

Яъники суғурди тиғи бебок,
Кўнгли аро солди чок уза чок.

Чун ғунчани пора-пора қилди,
Ишқ ичра анга бу гул очилди.

Йўқким чаманида ғунчаи дард.
Чок ўлғач очилди оташпн вард.

Чун ишқ бу оташин гул очти,
Гулбарг киби шарора сочти.

Бу ўт била куйди жони доғи.
Балким тани нотавони доғи.

Бас йўқ эди ишқ ўти гудози,
Етти ғами ҳажр турктози.

Ул равзадин ул нишонан ҳур,
Ҳам шпнқу ҳам заифу маҳжур

Ҳоснл хўру хобп кетмпш эрдп.
Ул сори азимат этмиш эрдк.

Ҳардам бўлур эрди нотавонроқ,
Аҳволи нафас, нафас ёмонроқ.

Лекип бу сўз эрди қийлу-қоли
Ким, сайрда авд этиб малоли.

Бўлмиш таниға иситма озим,
Зафар ўлмиш анинг била мулозим

Деган анга ўзни ёру ёвар,
Бу сўзни қилурлар эрди бовар.

Лекин билур эрди баъзи они
Ким, ўзга балодурур ниҳони.

Доя оила неча маҳрами роз,
Бор эрдилар анга ғуссапардоз

Ранжида ғамин эрурлар эрди,
Дардида кўигул берурлар эрди.

Англаб эди дояп жигарсўз
Ҳам ул неча маҳрами гамандўз,

Ким, Ибни Салом ишини ул ҳур
Фаҳм этгач ўлуб мизожи ранжур

Ҳам жисми забунроқ ўлғусидур,
Ҳам дарди фузунроқ ўлғусидур.

Андин ёшурурлар эрди беҳад
Ким, билмагай они сарвн гулхад.

Ул ишқ ўтпдин мушавваш эрди.
Бу шуъла ичинда саркаш эрди..

Бир куп печа хайлу ошноси,
Нисбат ара хешу ақрабоси

Келмишлар эди иёдатиға,
Бал меҳнатининг знёдатиға.

Бир золи рамида ҳуши фартут,
Тадбири хатову ақли мабҳут.

Бедилпи дами қилурға хушдил,
Тил чекти, не тилки тиғи қотил.

Зоҳир қилиб ул ғами ниҳони,
Солди ароға бу можарони

Ким, «Ғам ема, эй гули суманбар,
Зулфунг сочиб ул юз узра анбар.

Тонглаки етиб замони сиҳҳат.
Топса бадаиинг нишони сиҳҳат,

Бахт ичра аён бўлуб кушодинг,
Ҳосил бўлгай борп муродинг.

Ул навъки йўқ санга назире,
Еринг дағи тушти дилпазире.

Маҳвашлар аро бу гуфту-гўдур,
Иқболинг аларға орзудур.

Лекин бу талаб натижа бермас.
Давлат иши саъй бирла эрмас.

Бахтинг майи тўлди шукр лиллоҳ,
Бас турфа иш ўлди шукр лиллоҳ»

Ул кимсаки достонин айтиб,
Ҳам отину ҳам нишонин айтиб.

Бу сўзлар эшитгач ул дилоро,
Билди не иш ўлмиш ошкоро.

Кўнглин бузуб ул сифат масойиб,
Заъф этти ўзидин онн ғойиб.

Эй махфий ўлуб, валек зоҳир,
Кўзга ғойиб, кўнгулга ҳозир.

Чун ёрутқунг кўнгул чароғи,
Қил жилва аён кўзумга доғи.

XIX

Ул ғазоли мушкин сайдиға Бани Асад ахли қасда маълум бўлуб, қуёш заррин ғазоласи мағриб хилватгоҳида сорғориб титраб, шафақ хунобин тўккандек хилват уйда туфроғ ва қон аро изтироб кўргўзгони ва фалак золидек аноси ул ишдин воқиф бўлуб анинг ҳояиға навҳа тузгони

Сўз чашмасин улки қилди ковиш,
Бу навъ су айлади таровиш

Ким, заъф ила сарви сидра поя
Ким, ётмиш эди нечукки соя.

Чун ҳушиға келди айлади ёд,
Ул сўзники андин эрди ношод.

Ортар эди дам-бадам малоли,
Кўнглин қила олмас эрди холи.

Кўрдики ҳалок бўлгудекдур,
Умри тўни чок бўлғудекдур

Доясиға кўп тазаллум этти,
Юз ажз била такаллум этти:

«Кей ҳолима айлаган мадоро,
Сиррим пазарингда ошкоро.

Сендин ишим ўлмағай пиҳони,
Ҳар меҳнатим ўлса билган они.

Бир сўз эшитиб дурур қулоғим
Ким, шуъласидин куяр димоғим.

Гўе они сен дағи билурссн,
Лекин мендин ниҳон қилурсен.

Гар дафъ эта олсанг эрди они,
Қилғунг эди анда саъйи жони.

Сен дафъ этмак эмас чу мақдур
Тонг йўқ сени тутсам аида маъзур.

Лекин эрур ушбу илтимосим.
Бирдам тутсанг эшнкда посим

Ким, кўнглум эрур халул асру,
Ғавғодин эрур малул асру.

Эл кирмаса хилватимға бирдам,
Қўйса мени меҳнатимға5 бирдам».

Доя кўзига қўюб иликни,
Чиқти дағи боғлади эшикни.

«Турманг — деди — уйга ёқин ул бу
Ким кирмиш ул ой кўзига уйқу».

Лайли кўруб элдин уйни холи,
Чок этти уруб яқони ҳоли.

Гаҳ бахти кўзига урди туфроқ,
Гаҳ боши уза совурди туфроқ.

Кўксинки уруб фигор қилди,
Тирноғи била шиёр6 қилди.

Экти сочибои сиришк анбуҳ,
Тан мазраи ичра тухми андуҳ.

Рангин ёшидинки тўкти хуноб,
Юз сафҳаси ичра чекти абвоб .

Ҳар бобида ёзилнб ҳисоби,
Ғам дарсида бир бало китоби.

Ҳасрат овучин қоқиб, чекиб оҳ
Ким, тортар эди фиғони жонкоҳ.

Ул унлар ила топиб дамодам,
Иқболу нишот қушлари рам.

Эгар эди кож уруб қамарни,
Кун чашмаси ичра нилуфарни.

Ул юзга бўлурга ғайр маҳрам,
Киндурур эди либоси мотам.

Дебким: «Недур, эй сипеҳри золим,
Солмоқ бу шикасталикка ҳолим.

Нахлимғаки эрди зери дастинг,
Не эрди шпкаст уза шикастинг?

Нахлики ушоттинг они осон,
Туфроқ ила қадди бўлди яксон.

Тортиб яна тешаи жафони,
Юз пора пе эрди қилмоқ они?

Эмдики қилиб жафо писандин,
Бедодинг айирди банд-бандин.

Недур яна жузв-жузвин олмоқ,
Оташкадан балоға солмоқ?

Мен бор эдим ул ниҳоли наврас,
Йўқ шохима хору теграма хас.

Шохи тарабим бу дам қилиб гул,
Бошим уза тонгла очилиб гул.

Не нахлима мевадин нишони,
Не баргима офати хазони

Ким, бағриға хор тиктим эркин,
Не кўкка бошимни чектим эркин.

Ким ишқ елига қоттинг они,
Ул сарсар ила ушоттинг они.

Ишқ они ушоткач ошкора,
Ҳижрон қўлиға бериб қатора.

Боштин-оёғини ёра қилдинг,
Ажзосини пора-пора қилдинг.

Чун айладинг они неча парканд,
Қилмай мунга ҳам ўзунгни хурсанд.

Куйдургали жузв-жузвин олдинг,
Ғам дўзахи ичра доғи солдинг.

Дўзах манга эмди бу хабардур.
Ким, жонима ўтидин шарардур.

Йўқ, йўқ, не шарарки, барқи офат,
Андин бори даҳр ғарқи офат.

Офат ўти даҳр аро тутошса Ким,
дуди онинг фалакдин ошса,

Андин манга тушса бир шарора,
Кул бўлмоқдин йўқ ўзга чора.

Хосса, тутошиб бу нотавонга,
Андин шараре тушуб жаҳоиға.

Ҳам даҳрни қилғай оташолуд,
Ҳам кўкка етушгай ўтидин дуд.

Ул ўт аро бу заифи ғамнок,
Қайси ғампок, балки хошок.

Хошок дема, шикаста мўри,
Жони юкидин таниға зўри.

Ул мўрға тушса бўйла дўзах,
Оваҳ нечук этгусидур, оваҳ.

Ул мўр мени шпкастаномен
Ким, бу томуғ ичра мубталомен.

Бир мўр не қилмиш ўлғай, эй чарх,
Қилмоқни не билмиш ўлғай, эй чарх

Ким, қасдиға тез ўлуб хироминг,
Минг барқ ила бўлғай интиқоминг.

Мен худ бу сифат бало асири,
Юз меҳнату нбтило асири.

Ул зору заифи ногузирнм
Ким, бордур ул менинг асирим.

Оё не экин ғамимда ҳоли,
Чирмонмоқ ила тани чу поли?

Ишқим ўтида ёдарму эркин,
Ҳажрим ғамида чидарму эркин?

Шавқим чиқорурму эркин оҳин,
Оҳи учурурму жисму коҳин?

Савдоки сочим ғамида тортар,
Ҳар лаҳза нечук жунупи ортар?

Чун қаддим учун тузар навони,
Не навъбийик бўлур фиғони?

Чеҳрам тилаб ўлса навҳаангез
, Айларму экин спришки гулрез?

Зулфум шикапида қилса атноб,
Жисмиға нечук тушар экин тоб?

Ғамзам сари бўлса фикрат андеш,
Сончилур экинму бағрига неш?

Лаълимки сув оқизур кўзидин,
Борурму экин судек ўзидин?

Оғзим сўзин айлагач такаллум,
Бўлурму экин адам аро гум?

Белим сори чун тушар хаёли,
Қолурму вужуди иҳткмоли?

Қошим хамндин чу тортқач вой,
Қадди хам ўлурму ўйлаким ёй?

Фикрики мпжамдин айлар эркин,
Юз хора аро кўнгли найлар эркин?

Кўзум сари сурса можарони
, Кўрмас экин оқ ила қарони.

Эрним ғами ашкин этса Жайҳун ,
Борурму экин ул ашк майгун?

Холим ғами сб тўярму эркин,
Кўз мардумини ўярму эркин?

Ёд этса тазарвдек хиромим,
Бўлурму экин асири домим?

Истарму экин юзумпи ҳар кун,
Иўқларму экин сочимии ҳар тун?

Даримдип ўзи ёдоб экииму,
Ҳажримдин иши хароб экинму?

Бас йўқ эди мунча меҳнату ғам
Ким, билгусидур бу қиссани ҳам.

Бу ишки эмас хужаста фоли,
Худ бўлмоғининг не иҳтимоли.

Олам эли бирён ўлса яксар.
Мумкин эмас ўлмоғи муяссар!

Соғинғай ул эмгак ошноси,
Мендин бўлмоқ бу иш ризоси.

Гар ҳар ғам аро ўзумни солмон,
Бу ғамға нетайки туза олмон.

Фарёдки ўлгудек ғамим бор,
Тонг йўқ гар ўзумга мотамим бор».

Хилватда анга бу павҳалар иш,
Онгдиб онаси каминда эрмиш.

Англаб они бўйла мунқалиб ҳол,
Кўп бўлди бу ғамда музтариб ҳол.

Тун-кун ишп моҳпора фикри,
Бу дарду ғамиға чора фикри.

Эй чорапамо, илик йиғиштур
Ким, дардима чора саъб иштур.

Чора тиламакдин эт канора,
Бечоралиқ англа бизга чора.