Араблар диёрида шу ўлканинг бошлиғи бўлган бир улуғ ҳукмдор яшарди. Кўпдан-кўп қабилалар унга бўйсунарди. Ҳамма унинг бахтини тилашарди. Чунки у барча бечора, муҳтож одамларга меҳрибонлик кўрсатувчи, дастурхони ҳамиша ҳаммага очиқ бўлган меҳмоннавоз киши эди. Қозони остидан олов ҳамиша ўчмасдан саҳрода адашиб қолган инсонларга кечалари юлдуз мисоли доимо йўл кўрсатиб турарди. Ҳукмдор илмни эъзозлар, доимо ўз илмини ошириб борарди. Оту туяларининг, қўю қўзиларининг ҳисобига ҳам етиб бўлмасди. Мол-дунёси мўл-кўл бўлса ҳам, унинг фарзанди йўқ бўлиб, шундан изтироб чекарди. Агар ҳаёти дарахти йиқилгудек бўлса, агар унинг ёнида бир ёш новда ўсиб келаётган бўлса, у кексайган дарахтга соя солган бўларди. Бир вориси бўлганда эди, ҳукмдорнинг мол-дунёси осмонга соврулмасди, умр қуёши сўнса, янги туғилган қуёш ўз нури билан қабилани ёритган бўларди. Шулар ҳақида ўйлар экан, Тангрига тўхтовсиз тавба-тазаррулар қилиб, ўз орзусига етказишини тинмай илтижо қиларди. Ниҳоят, унинг орзуси ушалди: Тангри унга ажойиб бир ўғил фарзанд берди. Шодликларга тўлиб тошган ота беҳад гавҳарларни сочиб, ўғли билан фахрланиб, фарзандига Қайс деб исм қўйди. Бу унинг отасининг исми эди.
Қанча-қанча доялар уни парвариш қилишга киришишди, қимматбаҳо матолар, мўйнаю пўстинларга ўраб уни бешикка ётқиздилар. Улар болани кўз қорачиғидек асрашар, бирор совуқ шамолнинг унга тегишига йўл қўйишмасди. Ойлар, йиллар ўтиб, сўзлашни ўргангач, ақлли фикрлари, доно сўзлари билан одамларни лол қила бошлади. Унинг ҳар бир сўзи элга мақбул бўлиб, дилларига ёқиб тушарди.
Унинг донолиги, дилга ёқувчи сўзлари қабилаларга тарқалиб, одамлар уни кўришга кела бошладилар. Баъзилар унинг юзига ҳайрат билан боқсалар, бошқалари сўзлари мағзини чақишга интилишар, муҳтожлар уни жонларидан севиб, тўхтовсиз дуо қилишарди. Отаси билан онаси ҳам икки ошиқ каби уни маъшуқадек кўришар, ёмон кўзлардан асраш учун уни жон пардаси билан тўсиб, кўз қорачиғларини исириқ қилишга интилишарди.
Қайснинг ёши тўрт-беш орасида экан, отаси унга таълим бериш вақти етганини англади. Ўғлини ўқитиш учун қабилалар ичидан доно бир устозни топиб келишга буюрди. Токи унинг фарзанди устоз илмидан баҳраманд бўлиб, бор илмлардан хабардор бўлсин, илму фанларни ўзлаштириб элга танилсин ва оламда баланд обрўга эга бўлсин.
Ниҳоят Қайсга таълим берувчи донишманд бир муаллимни излаб топдилар. Аммо у бошқа бир қабилада мактабдорлик қилиб, ҳар куни дарс бергани учун ўзга бирон жойга боролмасди. У қабиланинг сардори қабиладошларига ҳар ишда меҳрибонлик кўрсатувчи, юқори шон-шарафга эга бўлган ҳукмдор бўлиб, очиққўлликда қуёшга монанд эди. Аммо қаҳри келганда саҳронинг иссиқ шамоли каби раҳмсиз бўлиб, қўлида тошларни мумдек эритишга ҳам қодир эди.
Сардорнинг беҳисоб дуру гавҳарлари бўлиб, уларнинг биттаси билан алоҳида фахрланарди. Бўстонида юзлаб чиройли гуллар бўлса ҳам, улардан биттаси билан димоғи хуш эди. Учқуни шарқ қуёшидек бўлган бир машъал билан кўзи нурли, оламни равшан этувчи бир шамъдан хонадони чароғон ва чиройли эди.
Шамъею не шамъ, чашмаи нур,
Нуреки ямон кўз олидин дур.
Нахлею не нахл, сарви озод,
Сарвею, не сарв рашки шамшод.
Оею не ой, бадри толеъ,
Бадрею не бадр, меҳри ломеъ.
Шаҳд икки лаби, вале ратабнўш,
Бадр икки юзи, вале қасабпўш.
Зулфи тунида узори хуршед.
Хуршед уза зулфи шоми уммед...
... Йўқ икки сочи туниға ғоят,
Яъни ики лайли бениҳоят.
Андин бўлуб оти жилва орой,
Андоқки бароту қадр аро ой.
Кимники бўлуб демакка майли,
Малфуз ўлмай бағайри Лайли.
Отаси бу гўзал ва доно қизи учун бир уйни ясатиб, унга мактаб қилиб берган, ҳали айтиб ўтганимиз донишманд устоз унга таълим берар, гўёки фариштадан ҳур илм касб этарди. Ушбу мактабда қабиланинг кўпгина болалари ҳам таълим олишарди. Осмонни юлдузлар тўлдирганидек, мактаб ҳам болалар билан тўла бўлиб, Лайли шу юлдузлар орасидаги ойга ўхшарди.
Ўғлини ўқитиш орзусида бўлган Қайснинг отаси ҳам ўз қабиласида мактаб ва устод бўлмагани туфайли фарзандини ушбу устозга топширди. Қайс ғайрат билан таълим олишга киришиб кетди. У муаллимнинг барча топшириқларини тўла-тўкис бажо этар, ҳатто баъзи дарсларни аввалдан ўрганиб олиб, дўстларини ҳайратда қолдирарди. Баъзи кунларда беш-ўн дарс топшириқларини ўзлаштириб оларди. Шу зайлда ғайрат билан ўқиб, барча билимларда ягона бўлиб олди.
Қайс мактабга қатнашни бошлаган вақтда, Лайли бир дардга чалиниб, иситмадан азобланиб касал ётгани учун таълим олишга келолмаётган эди. Мижози иссиқ бўлган Лайли асал билан хурмони яхши кўрарди. Бунинг устига саҳронинг иссиқ ҳавоси ҳам қўшилиб, унинг иситмалашига сабаб бўлганди. Қизни иситма чоғида титраш ҳам қаттиқ безовта қиларди. Табибларнинг муолажалари ҳам фойда бермаётганди. Анча вақт ўтгач, табиатнинг ўзи мададкор бўлди-ю, қизнинг жисмидаги дард аста чекина бошлади. Табибларнинг дорулари охири фойда бериб, юзлари, лабларига қизил югурди, парҳезлардан ҳам қутулиб, қуввати ўзига келди. Тамомила соғайгач, бир куни дугоналарини эргаштириб, мактаби томон йўл олди.
Олам безакчиси унга пардоз бериб, жаҳон чиройи бўлган бу ҳусн зебига яна зеб қўшди. Зулфи «хад» сўзини ёзгандаги «дол» ҳарфига, «фам» сўзининг нуқтаси эса оғзи устидаги холга ўхшарди. Ўтдан гулистонга гул очиб, у гул билан жаҳонга ўт солган эди. Фарқи олдидаги зулфи анбарга ўхшаган қоп-қора бўлиб, гулранг ўтига анбар мисол қора тутун сочиб турарди. Юзи устидаги нақшли тиллақош бу ўт билан тутуннинг учқунлари бўлиб кўринарди. Пешонаси ҳам ўт мисоли бўлиб, оловранг лаби бу ўтнинг чўғи эди. Ҳиндуларга ўхшаш қоп-қора холи лабининг ўти ичига сув яширган бўлиб, бу, ҳаёт суви эди. Бу лаб ўтидан жаҳон куйгудек, йўқ-йўқ жаҳонгина эмас, жон куйгудек кўринарди. Ўтли икки кўзи сурмаланган бўлиб ўша ўтларга бу сурмадан тутун таралиб турар, бу ўтлар орасида юзи ғарқ бўлиб, жаҳонни ўртайдиган чақмоқ мисоли эди. Бу юз оддий чақмоқ эмас, балки офат чақмоғи ёки латофат яшини эди.
Юзи атрофидаги икки гавҳар гўё ой билан юлдуздек ярқираб турар, сочи устидаги рўмоли ноёб иплардан тўқилган бўлиб, худди висол шомидаги ойдиннинг ўзи эди. Ҳуснда оёғидан бошигача гўзал бўлиб, бошдан оёғигача маҳбуб, суюкли эди. Шундай жамоли билан жаҳонга, саккиз осмонга ғавғо солиб, бир нечта тенг қоматли, гул юзли, арғувон яноқли канизлари олдига тушиб мактабга етиб келди. Ҳамдарсларини кўриб кўнглини шодлантириш, уни кўриб хурсанд бўлган устоз болаларни озод қилиб юборса, қизлар билан гулшанга бориб ўйнаб кулиш унинг муддаоси эди. Мактабга кириб келган гўзал Лайлини ҳурмат билан кутиб олган дўстлари ниҳоятда шодланишди. Лекин бу ҳаётбахш баҳор бир ниҳолни хазон қилди. Йўқ, йўқ, у ниҳолга бошдан-оёқ ўт туташди-ю, у ўтга, алангага айланди. Яъни қизнинг ҳусни жамолини кўрган Қайснинг чеҳраси қаҳрабодек сарғайиб жисми заифлашди-ю, ҳушидан кетиш, йиқилиш даражасига етди. У ерга қулаб тушмаслик учун ўзини зўрға тутиб турарди. Соҳибжамол гўзал қиз ҳам бу маҳзун йигитни кўргач, унинг ким эканлигини фаҳмлади-ю, жонига ишқ ўти тушиб, нима қилишини билмай қолди, сўнг ўзини қўлга олди-да, икковларининг сирлари ошкор бўлмаслиги учун: «Юринглар, боққа борамиз», -  деди-ю тез-тез юриб кетди. Болалар унинг бу сўзларидан хурсанд бўлиб, унга эргашишди. Лайли: «Ким мактаб аҳли бўлса, бир кунгина даштни тарк айлаб, боғда гуллар билан гашт қилсин», -  деб таклиф қилган эди, мактабдошлар қувончи устига қувонч қўшилди. Бўлган воқеаларни кўриб турган Қайс ҳам уларга шериклик қилишни лозим кўриб, боғ томон йўл олди.
Гўзал гулшанга етиб келган болалар қувонишиб ранг-баранг гуллардан, майсаю райҳонлардан баҳра олишиб, бир-бирлари билан қувалашиб шодланишарди. Олам худди тўти бўлишни орзу этгандек, бутун ер юзини яшил рангга бўяган, сариғ гуллар устидаги тонгги ёмғир мисли олтин лаганлар устидаги дурлардек ялтирар, мевали дарахтларни безаган оппоқ гуллар кумуш тангалар ичига кўмилгандек кўринишарди. Даштдаги лолақизғалдоқларнинг барглари тўкилар экан, улар шамол эсган пайт худди учиб юрган бағри қора қушлардек парвоз этар, наргису насрин, бинафшаю ғунчалар боққа ажиб бир гўзаллик бағишлаганди. Гулшанни кезиб, турли ўйинлар билан банд бўлган болаларнинг қувончлари беҳад бўлиб, шўх овозлари янграшдан тўхтамасди. Улар ғунчалар орасида завқланишар экан, Қайс билан Лайлининг ғунчадек юраклари безовта эди. Қалбини ишқ ўти банд этган гўзал қизнинг хаёли паришон бўлса, Қайс ақлу ҳушидан айрилгандек беҳол бўлиб, ўртоқларининг берган саволларини тушунмас, англаб етган чоғда эса нима деб жавоб беришга ожизлик қиларди. Ўз ишқини яшириш учун интилар экан, гоҳ кўзидан тинмай ёш оқизар, гоҳ беихтиёр оҳ тортар, севгилисига боқишни истар экан, дилидаги ўт кучлироқ алангаланар, боқишга қуввати, боқмасликка эса тоқати йўқ эди. Баъзида кўз қири билан боқиб қолса, жонидан ўтли оҳ чиқарди.
Лайли ҳам гоҳида Қайс юзига назора қилар экан, унинг юрагига тушган ўтдан огоҳ бўлиб, жисмидан ўрин олган изтиробларини англаб етар экан, ўз қалбидаги ишқ оловидан ўртанар, болаларга сездирмай, бир фурсат топиб, йигит аҳволини сўраб, унга илтифот қилишни, айни вақтда ўз кўнглидаги ишқ дардини изҳор этишни жуда-жуда истарди.
Болалар ўйин-кулги, гулларни томоша қилиш билан банд экан, Лайли сайр қилиб юриб, бир гул чамани олдидан чиқиб қолди.
У чаманзорнинг тўрт томони гул буталари билан тўсилган бўлиб, ичкаридаги одам кўринмасди. Гўзал қиз ўша буталар орасига кириб қолган эди, бир булбули зорнинг тиканлар орасида маҳзун ўтирганини, ўз аҳволига зор йиғлатаётганини, ёрига етишаолмаслиги ҳақида афсус-надомат чекаётганини кўрди. Лайли хижолат чекса ҳам, Қайсга мурожаат этди:
«К-эй турфа йигит, не ҳолатинг бор,
Не навъ ғаму малолатинг бор?
Ким шодлиғинг йўқ ўзгалардек,
Ободлиғинг йўқ ўзгалардек.
Ашобға майли боғу гулзор,
Ҳам тан санга решу, ҳам кўнгул зор.
Сен нола қилиб ғамин недин сен?
Ашкинг оқизиб ҳазин недин сен?
Ишрат чоғи меҳнатинг не яъни?
Шўробаву ҳасратинг не яъни?
Бу ғам сенга қайдин ўлди ҳодис,
Ким бўлди бу шиддатингға боис?»
Қайс бу гўзал дилбар ўз аҳволи сабабини сўрагач, кучли бир оҳ тортди-ю, унинг ширин сўзларидан лол бўлганича, юзига ўз ҳолатини қон ёшлари билан ёзди. Йўқ, йўқ, тили билан шундай шарҳ айлади:
«Эй жонимга ҳайрат ўтини солиб, бир кўришдаёқ кўнглимни олган, жамолидан чақмоқ сочиб, вужудимни ўт ичига ғарқ қилган, зулфини очиш билан қароримни олиб, рўзгоримни қора қилган, аввал афсона айтиб кўнглимни хароб айлаган париваш! Қилган ишларингни яшириб, мендан сўрашинг нимаси? Бошқалар сезиб қолмаслиги учун бу хил ўйин қилмоғинг нимаси? Бу азоб-уқубатларни менга етказган ўзингсан-ку! Бу туҳматни кимга қилай?
Кўнглимни яширинча олдингу, мен уни сендан қайтариб ололмаяпман. Сен эса ўзингни соддаликка олиб, лабларинг афсона сўзлаяпти. Жонимни ўтга ёққанинг етмаганидек, бундай сўзлар айтишингга ҳожат йўқ эди. Ўт устига ёғ қуймоғинг, куйган ярамга доғ қўйишинг не эди?» Шу сўзларни айтган Қайс беҳол бўлиб ҳушидан кетди.
Лайли эса ошиқ йигит бошини қўйнига олиб, унинг юзига кўз ёшларини сочиб, севгилисига ачинганича, Қайс юзига баъзан гулоб сепиб, уни ўлдириб қўйдим, дея йиғлаб, мотам тутарди.
Лайлини қидириб бу ерга келиб қолган бир-икки дугонаси бу воқеани кўргач, олам кўзларига қоронғу бўлиб, «Бу қандай ҳол бўлди?» -  деб қўрқувга тушдилар. Гўзал дилбар ўзига келгач, бўлиб ўтган воқеадан уларни хабардор қилди-да, ўз дардига чора сўради. Канизаклардан бири Лайлига ҳамдардлик билдириб: «Ғам емасанг ҳам бўлади, ҳеч ким ишқ ўтидан ҳалок бўлган эмас. Сен бу йигитни бизга топширгин-да, тезлик била қабилага қайт. Токи одамлар бу ишдан огоҳ бўлишмасин. Биз бирон чорани ўйлаб топармиз», -  деди. Лайли улар айтганича кўнглини ўша ерда қолдириб, уйи томон йўл олди. Канизаклар Қайснинг дўстларини топишиб, уларнинг меҳрибонлик кўрсатишига ишонч ҳосил қилгач, ўзлари ҳам уй томон йўл олишди.
Бу қоронғу кечани юлдуз гуллари гўё бир гулистонга айлантиргач, баҳор гўзали бўлган Лайли ичи қонга тўлиб тез-тез юриб ўз қабиласига етиб борди, лекин ғунчадек қалби ошиқ йигит аҳволидан ташвишда эди. Бу пайт Қайс ҳушидан жудо бўлганича тупроқ мисоли ерда ётар экан, жисмида руҳдан асар ҳам йўқ эди. Ярим кечаси ёқимли шамол чаманзор бўйлаб сайр этар экан, гуллар атри димоғига етиб, ғариб йигит кўзини очди-ю, ўзининг чаман ичида, сарву гулу ёсуманлар орасида ётганини кўрди. Булбул унинг аҳволини кўриб боши устида сайраб турар, гул ҳолатига назар ташлаб гулранг ёқасини пора қилган, наргис шабнамдан кўз ёшини тўкиб тинмай йиғлар, айрилиқ дарди доғини кўриб турган лола кўксида қора доғ пайдо бўлганди. Дили яраланган бинафша ғам чекиб устига мотам либоси - кўк кийим кийиб олган, бу азадан хабар топган дарахтлар осмонга бўйларини чўзиб мотам байроғини тиккан каби ғам чекишар, сув мотам тутиб оқар экан, овоз чиқариб йиғлаб борарди. Сарву шамшодл
ар ҳам йигит ҳолига чидай олмай изтиробда қолишган, «Ишқ уни бежон қилди» деб билган чирмовуқ гул ўз-ўзига чирманиб олган, сабза-кўкатлар ўзларини тилга айлантиришиб, Қайс ғами ҳақида афсона тўқишарди.
Ошиқ йигит буларнинг аҳволига назар ташлар экан, ўлишдан бошқа чора тополмасди. Атрофида бирон дўсти кўринмас, ичидаги ўт уни азоблар, қошида севгили ёрини, дўстларини тополмай дилида дард тўла эди. Қуёш ботиб оқшом тушганда ҳам ҳажр ўтида ўртаниб ғам-алам чекар, лекин дардига даво тополмасди. Шунда кўз ёшларини тинмай тўкиб, кўйлакларини пора қилиб, фарёд урди, оҳидан осмон қоронғу бўлиб, фалак кўз ёшларини тўка бошлади...
Либослари қизил қонга бўялгач, осмонга унинг оҳидан қуюқ тутун етишди. Йўқ, йўқ, бу унинг ўртанаётган жисми сомонининг тутуни эди. Бу оҳ етган осмонда гоҳ шуъла, гоҳ тутун пайдо бўлар экан, ундан жаҳонни сомон ўти тутуни қоплаб, фалаккача етиб борар ва осмонлар кўзини ёшга тўлдирарди.
Қайс ўз юзларига шунча шапалоқ урдики, заъфаронмисол чеҳраси кўкариб кетди. Бундан кўнгли озор топиб, кулиш ўрнига йиғлай бошлади. Кўксига фироқдан тош уриб, ёрига муштоқликдан бошини ерга урарди. Дарду аламлар унинг кўнглига сипоҳлардек ҳужум қилар экан, оҳи ўти уларнинг байроқларидек кўкка кўтариларди. Бу сипоҳлар Қайс ичига ўт солиб, кўнгли мамлакатини пайхон қилиб тепкилар, бу сипоҳлар сал узоқлашгач эса янги бир бало аскарлари етишиб, у мамлакатни ер билан яксон этарди. Ошиқ ҳажрга мубталолик туфайли шундай азоблар чекар экан, тонг қуёш ўтини пуфлади.
Кўк гулшани гуллари тўкилди,
Гулларки тўкилди, ғунча кулди.
Кўк боғида гуллар ўлди нобуд,
Ер боғида гуллар ўлди мавжуд.
Ул боғда ҳарнеким сочилди,
Гўёки бу боғ аро очилди.
Бедил кўрибон ёруғ жаҳонни,
Чекти яна оҳ ила фиғонни.
Бошида ғам чекиб турган гулга боқиб «Қани у шакарханд гул, сенинг юзинг ёрим чеҳрасига ўхшар экан?» деб хитоб қилди. Ғунчага боқиб, уни севгилиси оғзига ўхшатолмади. Сарв оёғига юзини суриб: «Бу унинг тик қадди бўлмаса ҳам ёрим қадди-қоматидан нишон беряпти», -  деб оҳ урди. Гоҳида бинафшага ўз меҳрини кўрсатиб, олдидан бош кўтармай ёри атрини излар, гоҳ сабза-ўтларга юзларини суртиб «гулшанда юрган чоғда гул юзли ёрим оёғи сенга теккандир» дея фиғон чекар, наргис кўзи дилдори кўзларини ёдига туширганда, йиғлаб, озор чекар, беморлардек тани заифлашарди. Тупроқда Лайли оёғи изларини кўрганда, Қайс уларни иккала кўзи билан беркитиб, «Бу ерга ёрим оёғи етган экан, тупроғини сурма этган экан», -  деб оҳ урар, гоҳида сувдан белги сўраб, кўз ёшларини сувдек оқизиб: «Чаманда ёрим кезган чоғда унинг акси шу сувга тушган», -  дея фиғон қиларди.
Булбул билан суҳбатлашиб фиғони унинг навосини босиб кетар экан, Қайс унга мурожаат этиб: «Сенинг нола чекишингга сабаб йўқ, ахир сен ёринг висолидан хушнудсан, гўзал гулшан -  сенинг масканинг, гул бутаси -  маконинг. Гуллар билан доимо суҳбатдасан. Ёки ёр висолидан безор бўлдингмики, шомдан саҳаргача элга овозингдан озор бериб, ўз ошиқлигингни ошкор қиласан. Сен висол аҳлисан, шунинг учун ҳажр аҳли қошида беҳуда сўзлар айтишдан тўхта. Мана мен дардли, юраги жароҳатланган, ёр висолини излаб, тополмаётган ошиқман. Жисми зорим ғам ўтида ўртанмоқда, жон каби сарви гул узорим йўқ, сен нола чекаверма, нола чекиш менга муносиб. Сенинг олдингда висол боғи бўлса, менинг бағримда эса фироқ доғи; сенинг ёнингда гули баҳори бўлса, менинг кўнглимда фироқ тоши бор».
Шундай деб Қайс яна ҳушидан кетди-да, оҳ тортиб жони чиққандек ерга йиқилди.
Қизлар Қайсни бир дўстига топшириб кетишганди. У бир гул бутаси ортидан дўстининг аҳволини назорат қилиб турар экан, унинг ҳолатини англаб етди-да, қабила томон йўл олди. Тез-тез қадам босиб, қабилага етиб келиб, ҳамма ҳаяжонда эканини кўрди. Чунки Қайс ўша тунда уйига қайтмаганидан огоҳ бўлган ота-онаси уни қидириш учун ҳар томонга одамлар йўллашган эди. Қайснинг дўсти бўлиб ўтган воқеаларни сўзлаб бергач, ҳамма йигит ётган жойга шошилди. Кўйлаклари пора-пора бўлиб, тупроққа беланиб, ишқ азобидан беҳуш ётган Қайсни кўрган қабила аҳли туя устига кажава ясаб, уни ўз манзили томон олиб кетдилар.
Қайс ўз бошига тушган савдолардан бехабар, ҳушсиз ётарди. Бир замон ўзига келиб, кўзини очди-ю, ғамга тўлган, худди мотам тутишаётгандек изтироб чекишаётган ота-онасини кўрди. Отаси меҳр билан пешонасидан ўпди, онаси эса бошида парвона бўларди. Бу воқеаларни англаб етган Қайс хижолат ичида қолди. Уялганидан юқори боқа олмасди. Отаси билан онаси ўғилларининг бу ҳолатини кўриб, унга насиҳатнамо сўз дейишдан ҳам ҳайиқишарди. «Агар унинг бу аҳволи сабабини суриштиришга тушсак, хижолатдан нобуд бўлиши ҳам мумкин. Яхшиси, бўлиб ўтган воқеаларни унутсин», -  деган хулосага келдилар. Барча уй-уйига тарқалар экан, бир-бирларига турли фикрларни билдиришар, бири: «Ажойиб ҳолга тушибди», деса, бошқаси «Қизиқ хаёл юз берибди», деб сўзларди.
Қайс уйида якка қолгач, юз берган воқеалар ҳақида ўйга ботди, ўз бошига тушган кулфатга чора излаб тополмасди. Севгилисини излаб водию тоғлар томон йўл олай деса, ота-онасининг яна оғир дард чекишини ўйларди. Оқшом тушгач, ишқ ўти унинг ихтиёрини қўлидан олди-ю, Лайли ғами ота-онаси ҳақидаги ўй-фикрларини ҳам ёдидан чиқарди, ўзини севган кишиларнинг ҳолини ҳам унутиб, маҳбубаси уйини излаб йўлга тушди. Эс-ҳушини унутиб, беихтиёр, маст одамлардек йиқилиб-туриб борар экан, кўз олдида қабила ўти пайдо бўлди, уни кўриши биланоқ изтироби қўзғалиб, оташин бир оҳ урди-ю, тутун мисоли ўт томон йўналди. Аланга олдига етиб борган Қайс унга қараб хитоб қилди: «Эй ҳижрон тунида ишқ юлдузигина эмас, ишқ гавҳари бўлган аланга, сен шодлик машъаласи, гавҳари шабчароғсан... Ғам шомида қўлимдан тутиб, ҳижрон тунида кўзимни ёритдинг. Сенинг мақтовингни қандай айта олай, шукрингни қайси тил билан баён қилай? Ой билан кун сенга икки манқал -  оташдон, ўтининг уд билан сандал бўлсин. Ҳамиша шундай меҳрибонлик қилиб, жаҳонни ёритавер!»
Қайс бу сўзларни айтиб тугатган ҳам эдики, ит овози эшитилди. Буни эшитган ошиқ йигитнинг жисмига кучли бир алам, кўнглига изтироб тушди. Ўша итдек фиғон чекди-ю, карвондан қолиб кетган одам ўз дўстларини бор овози билан чақираётгандек, овоз келган томон югурди. Унинг тилида эса шу сўзлар янграрди: «Эй ҳазин овозинг жонга хушхабар еткизувчи, руҳим озиғи бўлган жонивор, сен ғам туни вафо кўрсатувчи, йўлдан адашганларга раҳнамолик, йўлбошловчилик қилувчисан. Жоним аёғларинг фидоси бўлсин. Мен ўз мақсадимга эришолмай юрган бўлсам, сен ўша жойнинг посбонисан. Сен билан мен икки дўстмиз, лекин мен хор эсам, сен мукаррамсан. Сен ёр эшигида шоду масрур бўлсанг, мен ундан маҳрум бўлган ғарибу маҳжурман. Сен унинг кўчасида истаганингча ҳар томонга сайр қила оласан, менинг кўзларим эса фақат биёбонни кўради, холос. Сен ёрим кўчасида тошга бош қўйиб ётсанг, менинг бошимга маҳбубадан айрилиқ тоши ёғилгани ёғилган. Сен вафода ҳам, садоқату сафода ҳам мен
дан ортиқроқсан. Шундай бўлмаса, нега фалак мени хор этди-ю, сени ҳурматга сазовор этди? Қонхўр сипеҳр сени муҳтараму мени хор қилгани шукронаси учун фиғонингни мендан яхшироқ созлаб, баъзан мен учун ўша остонани ўпиб қўй!»
Ит билан шу тарзда суҳбатлашгач, кўзи олдида Лайли қабиласи пайдо бўлди. Қабила қорасини кўрган Қайс ичига заифлик юзланиб, юришга мадори қолмади, қадам ташлашга ҳар қанча ҳаракат қилмасин, оёғи чирмашиб йиқилиб тушди. Бир неча бор йиқилиб, бир неча бор турди, гўё ҳар йиқилиши ер ўпиш учун бир баҳона эди. Шу тарзда йиқилиб, туриб қабилага етиб келди-ю, жони оғзига етиб, ҳушидан кетди. Гоҳ ҳушида, гоҳ беҳуш бўлиб, қабила атрофида айланар, ҳар лаҳзада жонни куйдирувчи ўтли фиғон тортарди.
Юқори мартабали араб қизи Лайли ҳам Қайсга мубтало бўлганди. Кўнглидаги яширин сир дардини тортиб кечаларни уйқусиз ўтказар, туну-кун унинг хаёли билан банд бўлиб, муроди Қайс висолига етишиш эди. Ошиқ йигит унинг қабиласига етиб келган кечада унинг ҳам кўзига уйқу келмай ҳижрон аламини тортиб ўтирар экан, қулоғига мунгли, ҳазин бир овоз эшитилди. Бу овоздан ичига ўт туташиб, кўнглига изтироб тушди. Оромидан айрилиб, ўрнидан турди-да, эшикдан ташқари чиқди. Қабила аҳлининг барчаси уйқуда эди. Ишқи йўқ одамларнинг мақсади уйқу бўлса, ишқ аҳлига уйқу ҳаромлиги аён-ку!
Лайлининг ҳолатини кузатиб ётган доя, қизнинг муҳаббат ўтида қоврилаётганидан воқиф эди. У Қайсга ҳам меҳрибон бўлиб, жон фидо қилишга ҳам тайёр эди. Қайс мактабда ўқир экан, бу аёл уни ҳам оналарча яхши кўрар, Қайс ҳам ўзини унга фарзанд каби тутарди.
Лайли уйидан югуриб чиққанида, доя ҳам соядек унинг кетидан эргашди. Ишқ ўтида қоврилаётган Лайли ўз севгилиси турган ерга етиб боргач, бир-бирини кўрган ошиқ билан маъшуқа шундай бир оҳ тортдиларки, ўтларидан жаҳон ёришиб, хирмонларига шуъла тушди. Ҳуш хирмони кул бўлгач, иккала ҳушсиз беҳуш бўлиб йиқилди.
Доя бу пок ишқни кўриб, дили ўртанди. Уларнинг беҳуш ётишини кузатар экан, Қайс билан Лайли ўз ҳушида бўлганида ҳам бир-бирларига дил сўзларини айтаолмасликларига ишонди. Сўнг ҳар иккаласига боқиб, аччиқ-аччиқ йиғлади-да, буларнинг иккаласи ўзига келгунларича бирон кимса кўриб қолса, иккови учун ҳам яхши бўлмаслиги, ҳатто икки ёш ўз муҳаббатлари йўлида ҳалок бўлишлари ҳам мумкинлигини англади. Сўнг Лайлини қуёшни чарх золи кўтарганидек, елкасига олиб, қаддини эгганича олиб келиб ўрнига ётқизди. Доя яна ортига қайтиб, Қайс ётган ерга келди-да, онаси каби жони куйиб, гоҳ судраб, гоҳ кўтариб қабиладан узоқроқ, элнинг ваҳму гумонидан четроқ жойга олиб бориб, бирон газанда тегмайдиган бир ерга ётқизди-да, Лайлининг олдига шошилди ва унинг ёнига ётиб уйқуга кетди.
Қайс кечаси Лайли қабиласи томон йўл олиб, у ерда айтиб ўтилган воқеалар юз берган чоғда кундузи ўз манзилида ўтирган йигитнинг ногоҳ ғойиб бўлиши унинг қабиласи аҳлини яна ташвишга солди. Отаси билан онаси яна йиғлашга тушишди, ҳар томонга одамлар юбориб, унинг бирон белгисини топишни буюришди. Унинг Лайли қабиласи томон кетган изларини кўришди-да, қабилага етиб боргач, у ердан иккита оёқ изи чиқиб келганини аниқлашди, бу излардан бориб уч киши учрашгач, иккитаси ерда ётганини, бир ётган одам судралиб биёбон сари йўл олганини, яна бир ётган одам пари каби йўқ бўлиб қолгани, яна бир из қабила томон кетганини кўришди-да, судралган из билан йўл тутиб, Қайснинг қумларга кўмилиб ётганини, шамол эсиб, унинг жисмини қум билан кўмиб юборганини билишди. Қайс бошдан оёғигача тупроққа кўмилиб ётар, у билан ўлик орасида фарқ қолмаганди. Қабила аҳли бу ҳолни кўриб, ёқаларини йиртишди, боши устида зор йиғлашар, уни ўлдириб кўмиб қўйишган, деб ўйлашиб, тупроқни очиб, ўз бошларига тупроқ сочардилар. Баъзан-баъзан нафас олаётганини сезиб қолишгач, шукр қилишиб шодландилар, сўнг уни бировга кўтартириб тезлик билан қабила сари йўлга тушдилар. Қайснинг аҳволини кўрган отаси йиғидан беҳол бўлиб қолди. Онаси фиғон чекиб, кўзидан тўкилган қонли ёшлари юзини юварди.
Қайс ҳушига келгач, барчанинг олдида бошини қуйи солганича, индамай турарди. Одамлар чор атрофидан уни маломат қила бошладилар. Бири: «Санга бу қандай ҳавас бўлди?» -  деса, бошқаси: «Ҳавас бўлса ҳам етар энди!» -  деб насиҳат қиларди. Ҳар бир насиҳат унга қон тўкувчи бир найзадек, девоналар бошига отиладиган тошлардек туюларди. Бирови: «Унинг қулоғига насиҳат керак!» -  деса, бошқаси: «Унинг оёғини занжирбанд қилиш даркор», -  деб сўз қотарди.
Ўша кун шундай сўзлар билан кеч бўлди. Лекин ошуфта, ошиқ йигит бундай гап-сўзларга заррача эътибор бермас, улардан хафа ҳам, хурсанд ҳам эмасди. Олам ўзининг кун чироғини яширгач, тун Қайснинг димоғини яна безовта қила бошлади. Эл уйқуга ётар экан, ишқ уни уйда дилтанг қила бошлагач, у сакраб туриб қабиладан тезлик билан чиқди-да, дилбари манзили томон югуриб кетди.
Эртасига эрталаб унинг зору нотавонлари яна ҳар томонга йўл олишиб, фиғон қилишиб, уни олдингидан ҳам зору маҳзун ҳолда, дарду ғами эса бурунгидан ҳам кучайган бир ҳолатда топиб келишди. Ҳар тун Қайс шу тарзда қочиб кетар, қабила аҳлининг қилар иши уни қидириб топиш бўлиб қолди. Бу ишлардан элнинг сабру тоқати тугаб, ота-онаси-ю қариндошлари нима чора қилишни билолмай қолишди. Қайснинг аҳволи борган сари оғирлашиб бораркан, унга насиҳат қилувчилар ҳам тобора забунроқ бўла бошладилар. Йигитнинг эс-ҳуши тобора заифлашиб, девоналик қилиқлари кучайиб борарди. Болалар унинг кетидан тинмай югуриб, «Мажнун» деб бақиришар, у эса бунга парво қилмай, ҳар бир саволларига жавоб берарди. У қаерга борса, эл «Мажнун келди», «Мажнун келди» дея қичқиришарди. Қайс эса от нима эканини ҳам, ўз отини ҳам, қабиласи-ю қардошларининг отини ҳам унутган бўлиб, «Лайли» деган номнигина англарди. Ҳамиша «Лайли!», «Лайли!» деб чақирар, одамлар эса унинг ўзини «Мажнундир бу, ушбу Мажнун» деб хитоб қ
илардилар. Шу ҳолатда ҳар тонгда ва ҳар оқшомда Лайли қабиласи томон йўл олар, қабила атрофини бир неча марта айланиб чиқар, аввал қадам қўядиган жойига бош қўйиб, кейин эса кўксига тош урар, қабилани ҳар сафар айланар экан: «Қоним тўкилса, қабиласига жоним садқа», -  деб сўзлар, кейин кўз ёшларидан сел тўкиб, саҳро томон йўл оларди.
Мажнун ҳақидаги гап-сўзлар эл ичида афсонага айланиб, бутун Араб мамлакатида машҳур бўлиб кетди. Ҳар кимсанинг тилида Қайс ишқи ҳақидаги ҳикоя эшитиларди. Лайли отасининг бир-икки меҳрибон кишиси унга бу воқеаларни сўзлаб беришди. «Омир қабиласида Қайс деган доно, ақлли бир йигит бор эди. Эшитишимизча, ҳозир эс-ҳушини йўқотиб ҳамиша даштда оҳ-фарёд уриб кезиб юрганмиш. Паришонлигининг, девоналигининг чегараси ҳам йўқ эмиш. Дейдиларки, унинг бу аҳволига бир ҳурсифат гўзал ишқи сабаб бўлганмиш».
Лайлининг отаси бу сўзларни эшитиб ғамгин бўлди-да, бармоғини тишлаб: «Бечора! У йигитни кўплар таъриф қилиб гапиришарди. Қобилиятли, доно, покиза йигит деб мақташарди. Ақли комил, гап-сўзлари ёқимли бўлгани учун менга ҳам маъқул эди у. Отасининг ҳоли қандай экан? Бечора онаси ғам-аламда азоб чекаётгандир. Унинг изтиробларига қайси қиз сабаб бўлган экан? Қайси бир гул уни бунчалик ташвишга қўйибди, қайси сарв унинг йиғисига боис бўлибди? У гўзал қайси қабиладан экан?» -  деди. Сўз бошлаган киши жавоб бериб: «Эй муҳтарам зот! Сўраётганинг учун бор ҳақиқатни айтишим зарур. Одамлар у йигитнинг кўнгли шу қабилага мансуб гўзалда бўлса керак, дейдилар. Уларнинг бу хил сўзларига анчагина далиллар ҳам бор. Бу даштда қабилалар кўп бўлса ҳам, унинг кўнгли биронтасига мойил эмас. Лекин ҳар саҳар ва ҳар шом пайти у ушбу қабиладан ором топади. Жонининг қибласи ҳам, жону жаҳони ҳам шу қабила. Унинг ор-номус манзили мана шу уйдир. Ҳамиша одоб билан сўзлайдиган бу йигит яхши
шеърлар ҳам ёзади. Назмида биргина исмни тилга олади. Бу исмни аташдан ожизмиз. Биз билганларимизнинг барини айтдик. Бу иш ҳақида қандай фикрга келиш ўзингга ҳавола».
Лайлининг отаси гап нимада эканини англаб етди, алам билан бир тўлғаниб олиб, бошини ушлаганича бир замон ўйланиб қолди, лекин яхши ҳам, ёмон ҳам сўз демади. Анча пайт чуқур ўйланиб, сўзловчига шундай деди: «Тезлик билан бориб Омирийлар сайиди-қабила бошлиғига шу сўзларимни етказ: «Бу хил гап-сўзлар бизга ҳам, сенга ҳам муносиб эмас. Одамларнинг айтишларича, сен бор гапдан хабардор бўла туриб, шу чоққача ўғлингнинг жиннилигини тўхтатиш учун бирон чора кўрмабсан. Ким жинниликка юз тутса, унинг бирдан-бир давоси занжирбанд қилишдир. Сен менинг обрў-эътиборимни, араблар ўртасидаги мол-дунёю шавкатимни билмайсанми? Ўғлингга ҳам, сенга ҳам нимани истасам қила оламан. Лекин сен бўлаётган ишлардан яхши хабардор бўлмаганинг учун ҳалигача чора кўрмагансан, деб ўйлайман. Энди ҳамма гапдан огоҳ бўлдинг, тезда бирон тадбир билан аҳволни тузат. Бундан кейин фарзандинг ўз ишида давом этадиган бўлса, аввал уни ўлдираман, кейин сенга қаҳрим қудратини кўрсатиб, қаб
илангни бу даштдан йўқотаман!» Юборилган одам Қайснинг отаси олдига етиб келиб, унга ўз амирининг топшириғини тўла-тўкис етказди. Тингловчи жавоб учун сўз тополмади. Бу хил муомала уни қаттиқ ранжитган бўлса ҳам, бошқа чораси йўқлиги туфайли, барча сўзларни қабул қилди. Хабар етказган одам ўз манзилига жўнаб кетгач, бу қабила ташвиш ичида қолди. Барча одамлар саҳрога ёйилиб, Қайсни излашга тушишди. Уни қумлар ичида, худди қароқчи тунаган кишидек ётган ҳолда топдилар-да, ихтиёрига қарамай уйга олиб келиб, занжирлар билан боғлаб ташладилар.
Қўл-оёқлари кишанланган телба йигит бир неча кун гоҳ баланд, гоҳида паст овоз билан фарёд қилиб, кундузлару кечаларни овқатсизу уйқусиз ўтказди. Кўнгли ғам ханжаридан ярали, яралигина эмас, пора-пора эди. Ишқ изтиробида чексиз жафо чекаётган йигитни даволаш учун отаси турли табибларни чақирар, ишқ балосидан бехабар ҳакимлар гоҳ насиҳатомуз фикрлар айтишар, шарбат ичишни, йиғламасликни маслаҳат беришар, гоҳ ёғоч билан калтаклашар, Қайс эса бу ишлардан кулгиси қистаб, гоҳида ўз кулгусидан хижолат чекиб кўз ёшини тўкар экан, бедард ҳакимлар унинг аҳволини англай олмай, баъзида тиғ билан даволашни афзал кўриб, жисмини ҳар тарафдан кесишар, Қайс эса гоҳ беҳуш, гоҳи ўзига келиб, кўзларидан гоҳ сув, гоҳ қон тўкарди.
Бир неча вақт шу тарзда ўтди. Қайснинг аҳволи тобора оғирлашиб борарди. Бир тун ниҳоят қоронғу, худди кун хазинасини аждаҳо ютгандек бўлди. Шу кеча ҳижрон тунининг асири бўлган Мажнун ўз аҳволи ҳақида ўйланиб қолди, ғам чақмоғи унинг вужудини кул қилиб, фарёд ура бошлади: «Бу дунёга келмасам ёки вужудим йўқ бўлиб кетса бўлмасмиди? Мен хастани оламга келтиришдан қазонинг мақсади нима экан? Жисмимга руҳ йўлдош бўлганда, туғилган заҳотиёқ ўлиб кетсам кошки эди. Ишқдан алам етмай туриб икки кўзим кўр бўлса қани эди? Гадолик қилиб эшикма-эшик юриб бир луқма овқатга зор бўлсам, очликда ўлиб кетсам бу машаққату балоларни кўрмаган бўлардим-ку! Ҳозир эса мен ожиз бир хасман, жисмим эса хасча ҳам эмас. Бу ҳолда умр кўргандан кўра дашту тоғларда сарсон юриб, тоғ устида нола урсам, чўлларда югурсам кошки эди! Қайғу кўнглим уйини зиндонга айлантирди. Эшиги ҳам, туйнуги ҳам очилмайдиган бу зиндонда таним маҳбус. Ичкаридаги уйларда эса фурқат ўти янада кучлиро
қ. Бу ўтлардан ичим изтиробга тўлди.
Кулбамдаву масканимда бу ўт,
Жонимда бу ўт, танимда бу ўт.
Ўт ичра бировниким солурлар,
Бандини оёғидин олурлар.
Ўт банд ила бўлди жилвагоҳим,
Мундоқму азим эмиш гуноҳим?»
деб нола қиларкан, ҳар томонга талпинаркан, унинг заиф жисми, кучсиз қўлу оёқлари бир-бирига урилиб, жон ипларига шундай куч бағишладики, боғлаб қўйишган ёғоч, оёғидаги темир бандлар синиб кетди. Улардан қутулган Қайснинг кўнгли таскин топди, оёғи, икки қўли ва бўйнини занжирлардан халос кўрган йигит юз шукр қилиб, ерга бош қўйди ва кўзларидан шодлик ёшларини тўкканча аста туриб эшикни очди-да, бор кучи билан югуриб кетди. Шу югурганича одамларнинг оёғи етмайдиган бир даштга етиб борди.
Лайли ўша оқшом боғдан қайтар экан, чеҳрасидан оламга гуллар сочилиб, юзидаги терлари ерга гулобдек томарди. У гул билан гулоб ишқ ўти туфайли янада гўзалроқ тус касб этган. Ҳар бир қадам босишида юз латофат кўзга ташланарди. У гўё сарв устида гул барги манзил тутгандек гўзал кўринар, юзу жамолини таърифлашга сўз топиш қийин эди. Лекин ишқ ғамидан ташвишланган, паришон бир ҳолда уйи томон борарди.
Шу пайт йўлда уни арабларнинг энг обрўли кишиларидан бири бўлган бир ёш йигит кўриб қолди. Барча айблардан холи бўлган бу кимсанинг номи Ибни Салом бўлиб, оти, қўйлари сон-саноқсиз эди, тоғ билан тенглаша оладиган туялари бутун саҳрони тўлдириб юборганди. Мол-дунёси сонини ҳеч ким билмас, ҳар қандай қийин ишни ҳал қилиш унга осон эди. Париваш гўзал қизни кўриб қолган Ибни Саломнинг жонига ишқ ўти тушди. Ўз муддаосига етишни пайсалга солмайдиган одам бўлгани учун унга уйланишга аҳд қилиб, қабиласига етиб бориши биланоқ имкони борича кўпроқ совға-салом тўплади-да, бир нечта обрўли, донишманд кишиларни йиғиб, ўз муддаосини баён қилди. Улар Ибни Салом сўзларини маъқуллашгач, барча совғаю хазиналарни юклаб, Лайли қабиласи томон йўл олдилар.
Лайлининг отаси бу сўзлардан хабар топгач, севиниб кетди. Чунки у Ибни Саломни олдиндан яхши танир, у эс-ҳушли, молу дунёси сероб одам бўлиб Бани Асад қабиласининг волиси -  бошлиғи экани, у қабила аҳлининг барчасида қанча мол бўлса, Ибни Саломники ундан юз карра ортиқлигини ҳам яхши биларди. Шу туфайли меҳмонларни эҳтиром билан кутиб олиб, жон-дили билан мезбонлик қила бошлади. Меҳмонлар бу ҳурматни кўриб ниҳоятда шодланиб кетишди, олдин олиб келган совға-саломларни топширишиб, кейин асосий муддаога ўтиб, Ибни Салом мақсадини баён қилишди.
Лайлининг отаси уларнинг сўзларини фикрлаб кўрди-да:
«Ул қилса ўғуллуғум ҳавоси,
Бўлғаймену мен доғи отоси.
Дуррум анга зеби торак ўлғай,
Иншооллоҳ муборак ўлғай.
Лекин анга сабр ҳам керакдур,
Ким шохи гулум шикастаракдур.
Ҳам наврас эрур бу нахли уммид,
Яъники, ҳилол эрур бу хуршид.
Ҳам табъида қолмасун малоли,
Ҳам сарвға етсун эътидоли.
Андин сўнг бу хужаста фарзанд
Не комки бўлмиш орзуманд,
Келсун доғи жоми васл этиб нўш,
Сарв ўлсуну гул била ҳамоғуш»
деб жавоб қилди. Барча меҳмонлар шодланишиб уйларига равона бўлдилар.
Бу дам Лайли уйда бетоб ётар экан, аҳволи кундан-кун заифлашиб борар, лекин юрагидаги ишқ ўтини ҳеч кимга ошкор этмай, боққа сайр қилгани борганида чарчаб қолганидан беҳол бўлгани, иситмага чалинганини ўз дардига сабаб қилиб кўрсатарди. Кўпчилик қариндошу дўстлар бу сўзларга ишонарди. Лекин баъзилар унинг беморлиги бошқа бир яширин бало эканини билишиб ғам чекишарди. Қизнинг заифлиги боисидан яхши хабардор бўлган доя ва баъзи дугоналари Лайли Ибни Салом ҳақидаги гапларни эшитиб қолса, аҳволи янада ёмонлашиши мумкинлигидан хавотирланишарди. Шунинг учун тўй ҳақидаги гапларни ундан яширишар, унга билдирмасликка ҳаракат қилишарди.
Бир куни бир неча қариндош аёллар уни кўриш учун келиб дардини янада оғирлаштириб кетдилар: меҳмонлардан бири, қари, ҳуши кирди-чиқди бир кампир қизни хурсанд қилиш мақсадида бўлиб ўтган сўзларни айтиб юборди: «Эй гул юзли қизим, асло ғам ема, эрта-индин сиҳҳат топганингда бахтинг очилиб барча муродларинг ҳосил бўлади, сенинг ёринг бўлувчи йигит сенга жуда муносиб. Дугоналаринг ҳамма ёқда сенинг бахтингни орзу қилиб гапириб юришибди», -  деб Лайлини қувонтиришга интилди. Бу сўзларни эшитган бечора қиз кўнгли бузилиб, аҳволи ёмонлашди-да, ҳушидан кетиб йиқилди.
Бир қанча вақт беҳуш бўлиб ётган Лайли ўзига келди-ю, кампирдан эшитган гапларни хотирлади; аҳволи янада оғирлашиб, ўзини ўлар ҳолатга етишгандек сезди. Шундан кейин доясига юзланиб унга ёлборди: «Сендан яширадиган гапим йўқ. Бир сўзни эшитиб юрагим ёняпти. Бу сўз маъноси сенга ҳам маълум, фақат сен ҳам бу гапларни мендан яширяпсан. Сен бу ишларни тўхтатишга қодир эмаслигингни биламан, шунинг учун сендан хафа эмасман. Фақат бир илтимосим бор: бир дам эшик олдида бўлиб, ҳузуримга ҳеч кимни киритмай турсанг. Кўнглим безовта, гап-сўзларга тоқатим йўқ. Одамлар бир замон ўз ҳолимга қўйишса». Доя қўлини кўзига қўйди-да, ташқарига чиқиб эшикни бекитди ва одамларга: «Бу уйдан нарироқ туринглар, Лайли ухлаяпти», деб эълон қилди.
Лайли уйни холи кўргач ёқасини йиртиб, кўксига уриб, тирноғи билан баданини юлиб, кўзларидан қонли ёш тўкиб, оҳ-фарёд чека бошлади.
«Эй золим фалак, нега менга бунчалар озор беряпсан? Менинг ниҳолим шохларини синдириб, тупроқ билан тенг қилдинг, бунинг устига жафо тешаси билан уни пора-пора қилишинг нимаси? Энди бу ниҳол парчаларини бало ўтхонасига солишдан мақсадинг нима? Мен бир ёш ниҳол бўлиб, шохларимда тикану, атрофимда хас-хашаклар йўқ эди. Шодиёна шохларим гул очиб, ҳар тонг бошим устида гул сочиларди; баргларимга офат кузи яқинлашмасди. Кимнинг кўксига тикан қадаб, такаббурлик қилдимки, ниҳолимни ишқ шамолига йўлиқтирдинг ва совуқ ел билан уни синдирдинг. Ишқ уни ҳамманинг олдида парчалагач, ҳижрон қўлига топширдинг-да, бошдан оёғигача яралаб, бўлакларини ҳам пора-пора қилдинг. Бу билан ҳам чекланмай, уларни ғам дўзахига ташладинг. Жонимга бу ўтдан етаётган учқунлар офат чақмоғидир. Офат ўтидан менга бир учқун тушса, кул бўлишдан бошқа чорам қолмайди. Бу учқун жаҳонга ҳам тушиб ёндириб юборади-ю, тутуни осмони фалаккача бориб етади. У ўт ичида бу заиф ғамзада хашак,
чумоли каби ожиз жисмимга дўзах келиб тушса, эй воҳ, ҳоли қандай бўлар экан? Кимдан қасд олиш учун бу хил юриш қилиб, минг чақмоқ билан қасос олмоқдасан?
Мен бу тарзда юз азобу машаққат асириман, бечора зору заифим, яъни менинг асирим бўлган ёримнинг аҳволи нечук экан?