Биринчи мақолат
Имон ҳақида

Кимки бу жаҳонга инсон бўлиб келган экан, унинг асосий нишони - белгиси имондир.
Демак, сабр, шукр ва ҳаёдан иборат бўлган одамларгина Инсон деган шарафли номга муносибдирлар, имондан узоқ бўлган кишиларни эса бу ном билан атаб бўлмайди.
Имон олти қисмдан иборат. Ким бу олти тўсиққа эга бўлса, улар ҳар бир кишини олти жиҳатдан ҳимоя қиладилар.
Олтидан биринчиси - мақсуд, яъни Ҳақнинг мавжудлигини билмакдур. Ҳамма нарса қойим _ мавжуд, фақат Аллоҳгина абадийдир. Барча жаҳон аҳлига унинг зоти, исмларнинг пайдо бўлиши, жаҳон сифати ниҳондур.
Барчани нобуд қилувчи ҳам, барча ўтиб кетиб мавжуд бўлғувчи ҳам ўзидир. Икки жаҳон мулки унга бўйсунади, ўзга жаҳон ҳам уникидир.
Олтидан иккинчиси _ фаришталар. Яхши билиб олгинки, улар барча фалак зиёратчиларидир, улар нафснинг барча ифлосликларидан покдирлар. Барчасининг жавҳарлари поку озод, тупроғу суву елу ўтдин холи. Барчалари яратилганларидан бери дам олишни билмай хизмат қилишади. Жаннат қушларидек шавқнок, қилаётган ишларидан завққа тўладилар.
Фақат бир қулгина улар ичида бу завқни тополмайди, унинг бўйнида занжир. У ҳалқада учта ҳарф ошкор ёзиб қўйилган, ҳар бирининг домонаси ҳалқавор, ҳар бирининг ҳалқаси ўзаро туташиб лаъндаги ёзувда булфузул ўқилади.
Учинчиси - осмон китоблари, барчасини ҳеч шубҳасиз тангри сўзлари деб билгайсан. Китоб эмас, ҳар бири чуқур бир дарё, ҳар сўзи эса шу баҳрнинг гўзал дурдонасидир. Денгиз эмас, балки ҳар бири ажойиб бир кон, бошдан-оёқ лаъл ила гавҳарга макондир. Агар учтаси уч нурли шамъ бўлса, лекин бири Шарқ қуёшидир. Учови ҳам туғилган бўлса-да, буниси етти ота-бобонинг ишини қилғувчидир. Балки бўлса ҳам, сабки масоний, яъни фотиҳа сураси шу китобда янграйди. Унинг бошидаги ҳар бир сураси зарҳалланган, тартиб коший билан пиширилган, ҳар бир саҳифаси гулшанга, жадвали атрофидаги чизиқлар равшан зулолларга ўхшайди. Боғ дема, балки фалак, шундай бир фалакки, сатрлари ҳар тарафга саф-саф бўлиб тизилган. Унинг саҳифалари атрофидаги ўнта доирача мартабада ҳар қайсиси бир ложувард фалакка ўхшайди. Ҳар жузви варақларидаги сўзлар асли ҳақиқат, балким барчаси ҳақдир.
Тўртинчи _ пайғамбарлар гуруҳи. Уларнинг ҳар бири бир сафо баҳрининг гавҳари.
Бу сўзларнинг бариси Ҳақ амри ва унинг томонидан ман қилинган ҳақиқатларни бари элга кўргузуб берди. Ҳар бир билимсиз одам ҳужжат истаса, ҳар қайсисига мўжизот кўрсатилди. Барча ҳақиқий ҳолат аён бўлди, нуқсонларга, иллат, ёлғонларга эҳтиёж қолмади.
Пайғамбарлар уч қисм бўлиб, аввало, авлиё анбиё гуруҳи келди, сўнг Ҳақ расуллари. Улар Оллоҳнинг барча сўзларини халқларга етказадилар.
Сўнг ҳақ расулига росих бўлиб, дини расул динига носих бўлиб, куфр қаршисида ҳар мурсал дили билан машъал ёритди. Унинг шаръи қуёши зуҳур топгач, бошқа машъалалар ичида нур қолмади. Унга етганда пайғамбарлар келиши тугалланди. Дин унинг исломи бўлиб қолди.
Бешинчиси _ қиёмат. Ҳисоб куни, ҳисоб куни дема, азоб куни деявер. У куни бўлиши учун қиёмат бўлади, элга қилганидан надомат ёзилади, ёзиш учун қоғоз саҳифалари етишмай қолади.
Шимол аҳли ичида жанжал кўтарилиб, номалари юзларидек қорайиб кетади. Тўғри тарозунинг икки боши бўлиб, бирига гавҳар, бирига тош солинади.
Кўприк устида халқ ташвишда бўлиб, бирига мушкул, бирига осон бўлади. Дўзах ўти чексиз ёниб, халқни ўлдиришда аждаҳо қатнашади. Унинг етти боши айлана гумбаздек бўлиб, етти оғзининг ҳар бири ғордек келади. Гўё етти дўзах эшигини очиб, етти оғзидан ўтлар сочилиб, фирдавс гулшанида озуқа мўл бўлса ҳам, оловлар орасида насим эсаётган бўлса ҳам ўтиш қийин бўлади. Унинг ҳури руҳи мусаввар каби бўлиб, қадду, лаби кавсар тўбиси каби бўлади.
Олтинчиси қадар ҳақида бўлиб, олдин ёзилган барча яхшиликлару ёмонликлар: май ичиб маст бўлишлар, ҳаммани маст-беҳуш қилиш, йиғинларда бўлган барча яхши-ёмон воқеалар, мастнинг нохуш садо тортишию мутрибнинг қилган дилкаш навоси, баъзилар Каъбага қараб йўл олган бўлса-ю, баъзилар майхона ичида базм тузган бўлса, бири саҳрода ярим-яланғоч ухлаб, яна бири вайронада яшаётган бўлса, маст муғбача _ май қуювчи бола салоҳ аҳлини бевақт уйғотган бўлса, зоҳид агар эрталабдан май қуйқасини ичиб, фосиқ хирқа кийиб масхарабозлик қилса,
Барчаси ҳақ илмида маълум эди,
Лавҳаи маҳфузда марқум эди.
Яхши амал қилганлар омонликдан беҳиштга тушиши ҳам, ёмон феъли туфайли дўзахдан ўрин олиши ҳам номаълум. Тангрига минг йил сужуд қилган одам ҳам жаннатдан ўрин ола олмаса _ фойдаси йўқ. Муғбачалар дайрда ҳалок қилган саиди абадий бўлса, не ажаб?
Кимдаки мана шу олти нарсага эътиқод бор экан, у ҳар қанча номасияҳ бўлсин, ғарқаи дарёи гуноҳ бўлса ҳам, Оллоҳим авфига муяссар бўлса, не ажаб?
Лекин бу дард ўти жонни изтиробга солади, унинг ичида қанча-қанча аҳли роз кутиб адо бўлган. Биттаси ўз ҳолига мотам тутса, иккинчиси олам тарк айлаган. Мен тасвирлаган зиналарга ким етади-ю, ким етмайди _ у ҳеч кимга маълум эмас. Етмаги ҳам ноаниқ, етиши ҳам мумкин.
Бу хил ташвиш кофиру мўмин учун ҳам баробар, ҳар иккисининг ҳам кўнгли шу дард билан банд, ким тўқу ким оч бўлсин, шу ғавғодан холи эмас. Барча бир ниятда, Аллоҳ шафқат-маърифатини топмоқда. Топмоқ лекин машаққатдадир, истакда, хоҳишда, иродададир.

Шайх Боязид ҳақида ҳикоя
Шайх Боязид бир куни ғамгин бўлиб ўтирган эди, муридларидан бири унинг бу нохуш кайфияти сабабини сўради: «Эй, осмоннинг энг юқори қисмларида юрадиган, қадамларинг эса фалакнинг энг юксак манзилларида _ Арш фазосига тўғри келадиган улуғ зот! Кўнглинг нимадан бу хил ташвишга мубтало бўлди, чекаётган машаққатларингнинг боиси недур?» Шунда пир ўтли кўз ёшларини тўкди-да, оҳ-фиғон чекди: «Чекаётган изтиробларимнинг боиси шуки, одамлар ўз дарди билан тўс-тўполон, шикояту норозилик кўтаришади-ю, ҳар бирига ўзи қилаётган иши мақбул кўринади. Улардан биронтасини ҳам чинакам инсон деб бўлмайди. Бўлса ҳам ўтиб кетганлар ичида бўлиши мумкиндир». Савол берган мурид изтироб билан дедики: «Бу оламда ҳақиқий инсон қолмаган, дединг, ахир сен ўзингни бу эл ичига қўшмадинг-ку?!» Шайх жавоб бердики: «Эй иши гумроҳлик, нодонлик бўлган киши, мен айтаётган сирдан огоҳ бўлмаган одам! Мен каби юз минг саргашта, кўз ёши жигар қонига беланганлар, имон билан кетишни билмаса, бундай гапларни айтадиган одам бўлмаса, оламдаги сену менга ўхшаган кичигу катта одамлар _ ҳаммамиз бу ғам тиғидан абгормиз, барчамиз бу ғамга гирифтормиз. Бу алам-ташвиш билан кимнинг ичи қон бўлмади, кимга бу нукта аён бўлмади?
Ким чу видў айлагуси жон анга,
Ҳамроҳ ўлур йўқса йўқ имон анга.
Агар жаҳон аҳлининг барчаси шу дард билан изтироб чекса, менинг сўзларим хатоми, ахир?!»
Шу сўзларни айтиб тугатгач, пирнинг оғзи хомуш бўлди.