Абу Язид (Боязид) Бистомий

(ваф. 874)

Тўла номи Абу Язид Тайфур ибн Исо ибн Сурушан Бистомий Акбар бўлиб, Теҳрон-Машҳад оралиғидаги Шоҳруд вилоятининг Бистом (айрим манбаларда Бастом) қасабаси (Кумуш мавзеи)да таваллуд топган. Манқабага кўра 313 устоддан таълим олган, уларнинг асосийси, Абу Али Синд (Ҳинд)ий бўлиб, Жаъфар Содиқ (ваф. Ҳижрий 148)нинг увайс шогирдидир. Абу Мусо Дейбулий (Дубайлий), Абу Мансур Жиновий, Маҳмуд Кайвоний, Абдуллоҳ Йунобидий каби шогирдлар етиштирган.

Замондошлари Зуннун Мисрий (ваф. 245/859), Шақиқ Балхий (ваф. 164/780), Абу Туроб Нахшабий (ваф. 245/859) билан мулоқотда бўлгани айтилади. Тасаввуф алломаларидан Абу Саййид Абулхайр, Абулҳасан Ҳарақоний, Имом Ғаззолий, Ҳаким Санойи, Фаридиддин Аттор, Жалолиддин Румий, Абдураҳмон Жомий каби буюк мутасаввифларнинг шаклланишида таъсири бор.

Боязид Бистомий номи билан «Шатахийят» (луғавий маъноси «соҳилга чиқиш») китоби (туркчада “Шатаҳот”, яъни жўшқин ифодалар) боғланади, унда жазба ҳолатидаги нидо, муножот ва мулоқотлар жамланган. Шунингдек, “Китобу-н-нур мин каломоти аби ал-Тайфур” нақл ва ҳикматлари жамланган. Эрон олими Абдуррафи Ҳақиқат “султону-л-орифин”нинг ҳикоят ва рубоийлар муаллифи сифатида ҳам таништиради. Фариддидин Аттор, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий ва Давлатшоҳ Самарқандий тазкираларида номи зикр қилинган.

Тасаввуфнинг илмий (Қуръоний) асосланишида, Фано ва тариқат тушунчалари талқинида унинг таълимоти эътиборли. Тасаввуфдаги тайфурийлик ёки бистомийлик (айрим манбаларда боязидийлик) тариқат йўлининг асосчисидир. Боязид Бистомийнинг покланиш йўли (тариқи) барча сўфийлар томонидан баравар маъқул деб қабул қилинмаган, шунинг учун уни тавҳид, яъни ягоналикка даъво қилишликда айблашган ва «кофир» деб эълон қилишган. Манбаларда 103 ёшида вафот этгани қайд этилади.

«Илоҳий мулоқот» номи билан машҳур асари «Шатхийят» таркибига кирган бўлиб, самовий мажлисларда эҳтирос билан ўқилган. Тавсия қилинаётган матн турк олими Эрол Гунгўрнинг «Ислом тасаввуфи масалалари» китобига илова қилинган (Истанбул, 1993). Ўзбек тилида илк бора эълон қилиняпти.