Ўзида халқимизнинг эстетик идеаллари, эзгулик ва ёвузлик, садоқат ва хиёнат ҳақидаги қарашларини акс эттирувчи “Ҳурилиқо ва Ҳамро” достонининг турли вариантлари мавжуд. Шимолий Хоразм достончилик мактабининг асосчиси Аҳмад бахшининг шогирди Турсунбой бахши Хоразм, Қорақалпоқ ва Тошҳовуз вилояти аҳолиси орасида машҳур. У достонларини ўзбек, қорақалпоқ ва туркман тилларида куйлайди. Унинг репертуарида “Аваз”, “Ошиқ Ғариб”, "Бозирюн”, “Хирмондали”, “Арабтаған”, “Гулруҳпари” достонлари бор.

Биз қуйида Турсунбой бахши ижросидаги “Ҳурилиқо ва Ҳамро” достони вариантини, худди шу достоннинг бошқа 10 та вариантига қйёсан тахлил этамиз.

1.    Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фольклор архиви 1681 рақамли “Ҳурилиқо ва Ҳамро” достони варианти. Бу вариант 1971 йилда Турсунбой бахши томонидан архивга жўнатилган. Мазкур нусха ёзув машинкасида ёзилган, 79 бет. Варақларда 39 сатрдан ёзув жойлашган.

Достоннинг бошқа вариантларидан фарқли равишда насрий баён устунлик қилади. Бундаги қизиқарли айрим эпизодлар бошқа вариантларда учрамайди. Ушбу вариантда жаъми 193 та шеърий парча берилган. Улар: 1 ғазал, 2 мухаммас ва қолганлари мураббаълардан иборат.

2.    Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг фонди 4206 рақамли қулёзма. “Ҳурилиқо ва Ҳамро” достони варианта. Достон ҳиж. 1305 (милодий 1886) йилда Мулла Нажмиддин томонидан кўчирилган.

Қулёзма 106 варақдан иборат, настаълиқ хати билан шикаста услубида кўчирилган. Ҳар саҳифада 16 мисрадан жойлашган. Ўрта Осиё ипак қоғозида. Ўлчами: 20 х 12 см. Қўлёзмага яна Мажзуб Намангоний девони киритилган.

Достоннинг бу вариантининг Турсунбой бахши вариантидан мазмунан фарқи йўқ. Фақат айрим эпизодларнинг киритилиши ёки тушиб қолиши, мотивларнинг ишланишида намоён бўлади. Бу вариантнинг кагга қисмини шеърий баён ташкил этади.

3.    Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг фонди 5030 рақамли қулёзма. “Ҳурилиқо ва Ҳамро” Достони варианта. Бу манба эса Сайқалий томонидан кўчирилган. У ҳам анъанавий сюжетлар асосида достонлар яратган шоирдир. Унинг қаламига мансуб “Баҳром ва Гуландом”, “Тоҳир ва Зуҳро”, “Лайли ва Мажнун” достонларидан кейин юқорида зикр этилган достон ҳам қўлёзмада берилган. Достоннинг бу вариантини ҳажми кичик, 36 варақ; ўлчами: 20 х 15 см. Ҳар қаторда. 14 мисрадан ёзув жойлашган. Бу нусхада ҳам 2 мухаммас бўлиб, қолган шеърлар мураббаъ. Достон сюжетида ўзгариш йўқ.

4.    Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг фонди 1701 рақамли қўлёзма. “Ҳурилиқо ва Ҳамро” Достони варианти. Манбада бу достон яна икки достондан кейин берилган бўлиб, ҳажми 27 варақ. Настаълиқ хатида битилган. Яхши сақланган.
Достон мазмунида ўзгариш йўқ. Бунда бир ғазал, бир мухаммас ва тўртликлардан иборат.

5.    Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт институтининг фольклор архиви 679 рақамли “Ҳурилиқо ва Ҳамро” достони варианти. Бу нусха 1930 йилда Хивада ислоҳ этилган араб алифбосида ёзиб олинган. Кимдан ва ким томонидан эканлиги номаълум. Тўлиқ эмас. Шунга қарамай, бошқа оғзаки, қўлёзма ва тошбосма вариантларда учрамайдиган эпизодлари билан аҳамиятлидир.

6.    Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти Ҳамид Сулаймон номидаги қўлёзмалар бўлими, 2962 рақамли! тошбосма. Бу достон варианта 1907 йил Тошкентда Ғуломия матбаасида чоп этилган. Саҳифаларга расмлар ишланган. Ҳажми: 44 саҳифа. Бунда ҳам қўлёзма вариантлар каби назм кўп.

7.    Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институтининг фонди 5613 рақамли тошбосма. Достоннинг бу варианта тошбосма ҳолида Қозонда 1898 йилда чоп этилган. Ҳажми: 40 саҳифа. Юқорида келтарилган Тошкент тошбосмаси билан бир хил.

“Ҳурилиқо ва Ҳамро'’ достонининг таъкидланган ёзма варинтларидан ташқари халфа вариантлари ҳам мавжуд. У қиссахон халфалар томнидан қироат билан ўқилиб келинмоқда. Биз достоннинг Ханифа халфа, Гулқанд халфа, Ниёзжон халфа вариантларини қиёсий ўрганганимизда, улар қўлёзма нусхаларга асослансада, муайян фарқлар борлиги аниқланди. Кўп эпизодлар қўшилганлиги ёки қайта ишланганлигй кузаталади. Баъзи шоиралик иқтидорига эга халфалар достонга ижодий импровизация асосида ёндошганлар. Бу айниқса, гурланлик Ханифа халфа вариантада яққол кўзга ташланади. Унда достоннинг бошқа халфа вариантларида учрамайдиган бадиий пухта шеърлар берилган. Шунингдек, достон сюжетининг кўпгина анъанавий эпизодлари халфа томонидан ижодий қайта ишланган.

Достон версия ва вариантларининг қиёсий тахлилидан келиб чиқадиган хулосалар шундан иборат:

Достоннинг версия ва вариантларининг ҳаммасвда ҳам достоннинг асосий сюжета сақланган. Умумий ғоя бир хил, тафовутлар у ёки бу мотивнинг ишланиши, айрим эпизодларнинг қўшилиши ёки тушиб қолишида намоён бўлади. У китобкй нусха шаклида кўп тарқалган бўлиб, унинг бахшилар ва халфалар репертуаридаги талқинлари ўша ёзма манбаларни ижодий ўзлаштариш ва қайта ишлаш асосида вужудга келгандир.

Мазкур достондаги мавжуд ўзгаришларни  шартли равишда иккига бўлиш мумкин.

1.    Тасодифий, яъни механик тарздаги ўзгаришлар. (Бунга айрим эпизод ва деталларнинг тушиб қолиши ва уларнинг урин алмашиши натижасида юза га келган чалкашликлар киради.)
2.    Ижодий характердаги ўзгаришлар. (Бундай ўзгаришлар эпос поэтикасини текширишда, шунингдек, достоннинг бир сюжет иоирасидаги индивидуал хусусиятларини ўрганишда муҳим булиб, айтувчининг ижодкорлик ва ижрочилик маҳоратига, уларнинг дунёқараши ва эстеттик принципларига бориб тақалади.)

Достоннинг барча версия ва вариантларини ўрганиш ва қиёслаш шуни кўрсатдики, у ягона сюжет асосида тарқалган. Турсунбой бахши репертуаридаги оғзаки вариант, юқорида келтирганимиздай ижодий характердаги ўзгаришларга бой бўлиб, у достоннинг бошқа вариантларидан ҳажм кўламининг кенглиги, деталларга блйлиги, эпик мазмуннинг тўлалиги, насрий қисмнинг назмга қараганда икки ҳисса кўплиги жиҳатидан ажралиб туради. Бундан ташқари, бу вариант образларнинг самимий мадҳ этилиши ва ижрочи бадиий маҳоратининг юксак даражаси билан алоҳида диққатга сазовор бўлиб, бошқа вариантлардан устун туради.

Иқболой Девонова