Аллоҳ таолодан пайғамбарлар воситаси билан ҳар ҳукм келган бўлса, шуни қалбинг билан рост ва ҳақ деб билсанг ҳамда тилингда тасдиқ қилсанг, мусулмончилик шудир. Калимаи тоййиба - “Ла илаҳа иллаллоҳу Муҳаммадур росулуллоҳ” деб тил билан айтмоқ ва унга дилда иқрор бўлмоқ аҳли суннат ва жамоат эътиқоди, мотуридиялар ақидасидир, асл имон шудир. Агар ким буни рад этса, охиратда пушаймон бўлади.

Яқин билғилки, иймон бўлмағай кам,
Эрур бирдек, зиёда бўлмағай ҳам.
Бу сўздур аҳли суннатни тариқи,
Жадал этди бу сўзда ҳар фариқи(Фариқ - фирқа, одамларнинг жамоаси, тоифа, тўда, гуруҳ).

Аниқ билгилки, имон бир хилда, бир ҳолда собит туради, кам ҳам, зиёда ҳам бўлмайди. Яхши амаллар таъсирида имоннинг нури зиёдалик касб этади. Аҳли суннат вал жамоат эътиқоди шудир.
Биз ибодат қилмай юрган кишини ҳам мўмин, мусулмон деймиз. Бу борада баъзи фирқалар тортишиб, баҳслашганлар. Жумладан, бенамоз кишиларни мусулмон эмас, деб атовчилар бор. Улар бенамоз таниш-билишлари вафот этса, унинг жанозасига боришдан тийиладилар.
Дунёнинг турли бурчакларидаги урушлар, низолар ҳам мана шу ақида асосида содир бўлмоқда. Чунки амални имондан бир қисм деб тушунувчи фирқалар бенамозларни ўлдириш керак, уларнинг моли ҳам, қони ҳам бизга ҳалол, деб ҳисоблайдилар. Бундай эътиқоддаги кишилардан эҳтиёт бўлмоқ лозим. Буюк бобомиз Имом Мотуридий таълимотига кўра Аллоҳнинг борлиги ва бирлигини дили билан тасдиқлаган ва тили билан иқрор қилган киши мўмин ва мусулмон ҳисобланади, ибодатсиз юргани учун гуноҳкор бўлади, лекин кофир саналмайди. Кўриниб турибдики, мотуридийлик таълимоти ўз табиатига кўра тинчликпарвар, адолатпарвардир.

Бўлур аммо амал зойиду(Зойид - зиёда бўлувчи, зиёда, кўп.) нуқсон,
Топар яхши амалдин ужра(Ужра - ҳақ, маош, меҳнат ҳақи.) инсон.

Аммо амал кўп ва кам бўлади. Агар киши яхши амал қилса, ундан ўзи учун ҳақ, яъни савоб олади. Ҳатто ашъариялар ҳам амални комил имондан бир жуз билиб “имон кам ва зиёда бўлади”, дейдилар. Бундай ихтилофлар ечимларини мутаввалот (катта мукаммал китоб)лардан топиш мумкин.

Амал айланг ва лекин аймағайсиз:
«Амалдин дохили жаннат бўлурмиз».

Амали солиҳ қилинг, лекин амал сабабидан жаннатга кирамиз деб айтманг. Бандалар амални қилаверадилар, лекин “қилган амалимиздан жаннатий бўламиз”, деб кибрланиш ҳам ноўриндир.

Ани амрин дилу жонинг била ол,
Амал қил ҳам Ўзининг фазлина сол.

Насиб этса биҳишт Ўз фазлидур бил, Амалга иттико(Иттико (иттикол) - ишониш, суяниш.) қилмай амал қил.
Ғараз улким, амалга бўлма мағрур,
Амал қилғил, амалга банда маъмур(Маъмур - амр қилинган, тобе, буюрилган.).

Аллоҳ таоло буйруқларини дилу жон билан қабул этиб ол ва амал қилавер, аммо бу амалларга суяниб қолма, Аллоҳнинг фазлига сол, охиратда жаннат насиб этса, Аллоҳнинг фазлидан деб бил ва амалингдан кўрма, амалга суянмай амал қил. Хуллас, қилган амалингга мағрур бўлма, аммо солиҳ амаллар қилишда давом эт, чунки банда Аллоҳ тарафидин амалга маъмур - буюрилгандир. Токи жон бор ҳеч ким таклифдан қутулмас.

Амал қилмоқдин аҳли истифода
Дедилар: «Нури иймондур зиёда».

Ва гар на бўлмас иймон зойиду кам, Ақийда булдур, эй фарзанди одам.
Аҳли илмлар, уламолар дейдиларки: “Амал қилган кишида имон нури зиёда бўлади”. Ва лекин имоннинг асл жавҳари, асоси зиёда ҳам бўлмайди, кам ҳам. Пайғамбарлар, саҳобалар, уламолар билан оддий мусулмоннинг имони бир хил. Яъни, улар Аллоҳ таолони қайси сифатлари билан таниган бўлсалар, шариат кўрсатмаси бўйича қандай эътиқод қилсалар, бошқа мўминлар ҳам шу тарзда имон келтирганлар. Аммо у зотларнинг имонлари комил ва нури зиёдароқдир. Эй Одам фарзанди, билгилки, ҳақиқий мотуридия таълимоти шудир.

Амалнинг нафъи ҳам иймон биландур, Қачон ёлғуз амал қилғон биландур.
Наъувзу биллаҳ(Наъувзу биллаҳ - Аллоҳ сақласин.), иймонсиз кишини Қабул этмас Худойим ҳеч ишини.
Агарчи яхшилар аъмолин этса, Тасаддуқ(Тасаддуқ - садақа қилиш.) ер юзини молин этса.
Риёзат бирла бўлса эртаю кеч
Ўшалким сидқи йўқтур - қилгани ҳеч.

Амалнинг фойдаси имон туфайлидир, холос. Имонсиз, қуруқ амал қилгандан ҳеч наф йўқ. Наъувзу биллаҳ, имонсиз кишининг қилган амалларини Аллоҳ таоло қабул этмайди. Агар киши яхши амаллар қилса ҳам, бутун ер юзининг молини садақа сифатида берса ҳам, эртаю кеч риёзат чекса ҳам, имон келтирмаса, қилган амаллари ҳам бефойдадир. Қуръони каримда бундай дейилган:
“Албатта, кофир бўлган ва кофир ҳолларида ўлганларнинг бирортасидан (қиёмат азобидан қутулиши учун) агарда ер юзи тўла олтинни бадал сифатида берса ҳам, асло қабул қилинмас. Ана ўшаларга аламли азоб бору, ёрдам берувчилар йўқдир”.(Оли Имрон сураси, 91-оят.)
Ҳадиси шарифда хабар берилишича, қиёмат куни кофир кимсадан: “Агар дўзахга тушишдан қутулишинг учун сендан ер юзи тўла олтинни бадал сифатида талаб этилса, рози бўлармидинг?” деб сўралади. У бажонидил розилигини билдиргач, “Сендан ёруғ дунёда бундан енгилроқ нарса талаб этилган эди, лекин сен унга рози бўлмаган эдинг”, дейилар экан.
Аллоҳтаоло бу дунёда инсондан кўп нарсаталаб қилмайди. Балки Унинг биру борлигига имон келтириб, пайғамбари етказган буйруқ ва тақиқларга риоя қилиб, зиммасидаги вазифаларни адо этиб ўтса, кифоя. Инсон тоқатидан ортиқ машаққат ва тоат-ибодатга мажбур этилмайди.
Ҳақиқатан, охиратда Аллоҳнинг ваъда ва ваъидлари ҳақ эканига тўла ишонч ҳосил қилган мўминлар ҳам, инонмаган кофирлар ҳам ёруғ дунёда кўп умрларини зое ўтказганлари учун пушаймонда бўладилар; кофирлар имон келтирмаганлари учун, мўминлар савобли ишларни кўпроқ қилмаганлари учун.

Бўлур дўзах ани охир макони,
Кутулмас ҳаргиз они жисму жони.

Имонсиз кишининг охирги манзили дўзах бўлади ва у ердан ҳеч қачон қутулмайди. Бу борада ояти каримада бундай дейилган:
“Бас, ўшанда бахтсиз бўлганлар (кофирлар ва гуноҳкор мўъминлар) дўзахда бўлурлар ва улар у ерда инграб-ҳанграб турурлар.
Модомики (охиратдаги) осмонлар ва ер бор экан, (улар) у ерда мангудирлар, илло Раббингиз хоҳлагани (мўъминларни ундан чиқариши) бундан мустаснодир. Албатта, Раббингиз истаган нарсасини амалга оширувчидир!”(Ҳуд сураси, 106-107-оятлар.)
Аллоҳ асрасин, бадбахт кимсалар дўзахда бўлиб, у жойда оху фарёд қиладилар, ҳайвонсифат нохуш овоз чиқарадилар, унда абадул-абад қоладилар, дейиляпти. Гуноҳкор мўъминларни эса, маълум вақтўтгач, қилмишларига муносиб  жазони олганларидан кейин Аллоҳтаоло ўз фазлу марҳамати билан дўзаҳдан чиқаради. Бунинг учун гуноҳкор банда тавба қилиши ва айниқса, Аллоҳтаолога ширк келтирмаслиги шарт. Бу ҳақда Аллоҳтаоло бундай марҳамат қилган:
“Албатта, Аллоҳ ўзига (бирор нарса) шерик қили-нишини кечирмайди. Бундан ўзга (гуноҳлар)ни (Ўзи) хоҳлаган кишилар учун кечиргай. Кимда-ким Аллоҳга ширк келтирса, демак, у (тўғри йўлдан) жуда узоққа адашибди”.(Нисо сураси, 116-оят.)
Ақоидга кўра, мусулмон одам каттами, кичикми, гуноҳ қилса, кофир бўлмайди, балки гуноҳкор бўлади. Гуноҳни эса кечириш ёки кечирмаслик Аллоҳнинг ихтиёридадир. Кечирилмайдиган гуноҳ - бу ширк ва куфрдир. Мазкур оят шу ақидавий масалага асос бўлади.
Хуллас, Аллоҳ таоло ўзига бирон нарса ёки кимсанинг шерик қилинишини кечирмайди. Шундан бошқа гуноҳларни ўзи хоҳлаган бандалари учун кечиради. Киши имонини саломат сақлаб, охиратга ўзи билан бирга олиб кета олса, бахту давлат шу!

Агар иймон насиб этса кишига,
Берур ужра ани хўб қилмишига.
Агар чанди кабоир(Кабоир - катта гуноҳ.) қилса беҳад
Тамуғда(Тамуғ-дўзах,) қолмас иймонлиғ муаббад(Муаббад - абадий.).

Агар Ғафуру Роҳийм бўлган Парвардигоримиз кишига имонни насиб қилса, унинг қилган яхши амалларига савоб беради. Агар катта гуноҳларни беҳад кўп қилса ҳам, имонли киши дўзахда абадий қолмайди.
Аллоҳ таоло имон нурини насиб этган киши агар беҳисоб гуноҳи кабира қилса ҳам, дўзахда абадий қолмайди. Аллоҳнинг фазли билан, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг шафоатлари билан ва ёки қилган гуноҳи баробарида азобланиб охир жаннатга киради.

Сўфи Аллоёрнинг
"Саботул ожизн шарҳи" китобидан