«Маърифат» сўзи луғатда танимоқ, билмоқ маъноларини англатади. Аммо илм сўзи англатган билиш билан маърифат сўзи англатган билиш ўртасида фарқ бор. Маърифат деганда - нарсанинг белгиларини (сифатларни) идрок қилиш тушунилса, илм орқали билишда нарсанинг ўзини (зотни) идрок қилиш тушунилади. Бошқачароқ айтилса, илгари хабардор бўлмаган нарсани кейин билиш маърифатдир. Шунинг учун «маърифат» сўзига ўзакдош ориф сифатини Оллоҳга нисбатан қўллаб бўлмайди. Чунки бехабарликдан сўнг билим ҳосил бўлиши Яратувчига эмас, яратилганларга хос сифатдир. Қадим манбаларда, хусусан мумтоз адабиётимизда маърифат лафзи орқали Яратувчини таниш тушунчаси ифодаланган. Кейинчалик тилимизда маърифат сўзининг маъно доираси янада кенгайди. Асл тақозо қиладиган сифатлар аслнинг ўрнида истеъмол қилина бошлади. Масалан, «маърифатли киши» деган сўздан энди бевосита Оллоҳни онгли равишда англаш сифати тушунилмайди. Балки, замонамиз кишисининг маърифати - кўп маълумотлардан хабардорлик, расмий одоб этикетларини ўзлаштирганлик, яъни билимли, маданиятли, зиёли бўлишдан иборат, деган қараш бугун меъёрга айланган.

Сўфи Оллоёр манзумаларида маърифат қандай изоҳланади? Келинг, бу қасрга байтма-байт кириб, маърифатнинг шартлари ва аломатлари билан бир-бир танишайлик:
Недур куллуқ ани муштоқи бўлмоқ, Ўзидин фони Ҳақға боқи бўлмоқ.
Яратганга қуллик нима? Оллоҳ таолога муштоқ бўлмоқ, ўзидан фоний бўлиб, борлигини унутмоқ, доимо Ҳақни ёд этиб, У Зот зикри билан боқий бўлмоқдир. Муштоқлик кучли истакни англатади. Кучли истак муҳаббатдан туғилади. Муҳаббатга тўла қалбни ўткинчи вужуд эмас, боқий Ҳақ эгаллайди. Эшон Сўфи маърифатли бўлишнинг аввалги шартини Яратганга бандалик тушунчаси билан боғлади.
Тонимоғ Тангрини тонмоғ ҳаводин,
Кейин турмоғ фаъоли нораводин.
Бўйинсунмоғ, югурмоғ «қил!» демишда,
Қазоға рози бўлмоғ барча ишда.
Иккинчи шарт шуки, ориф банда ҳою ҳавасдан кечиши, бузуқ феъллардан узоқ бўлиши лозим. Учинчиси, маърифатли инсон Оллоҳ буюрган амрлардан бўйин товламаслиги, буюрилганни дарҳол бажариши, содир бўлаётган яхши-ёмон ишни тақдир тақозоси деб билиши шарт.
Умид этмоғўшал қудратли Шаҳдин,
Ёнардин хавф этиб, ёнмоғ гунаҳдин.
Яқин билмоғ, жамоат эътиқодин,
Кейин солмоғ мухолиф ижтиҳодин.
Ҳар қандай ҳолатда яккаю ягона Зотдан умидвор бўлиш, дўзахда ёнишдан қўрқиб, гуноҳдан қайтиш орифликнинг бешинчи шартидир. Олтинчи шарти, аҳли суннат вал жамоат эътиқодини ўзига яқин тутиб, унга хилоф хатти ҳаракатларни эътиборга олмаслик. Жамоат тушунчаси фирқаланиш - гуруҳларга ажралиш маъносининг зиддидир. Шунинг учун Оллоҳ ва унинг Пайғамбари кўрсатмаларини маҳкам ушлаган, ҳақ йўлда ўзаро иттифоқда бўлган кишиларни аҳли жамоат дейилган. «Оллоҳ таолонинг сифатлари баёни» бўлимида: Жамоат аҳли суннат тузган эрлар, деган мисра бор, бу бежиз эмас. Сўфи Оллоёр тилга олган жамоат аҳли бирикмаси илмий манбаларда «аҳли сунна вал жамоа» тарзида қўлла-нади. Ақида китобларида Пайғамбар алайҳиссаломнинг: «Менинг суннатимни ва мендан сўнгги «хулофои рошидинал маҳдиййин»ларнинг суннатини озиқ тишларингиз билан(яъни, шу даражада маҳкам ёпишиб) ушланглар. Бидъатлардан сақланинглар. Чунки ҳар қандай бидъат залолатдир» деган васиятларига амал қилиш «аҳли сунна вал жамоа» тоифасининг асосий сифатларидан бири деб эътироф этилган. Ҳадисда айтилган «хулофои рошидин» - Абу Бакр, Умар, Усмон ва Алий розийоллоҳу анҳум. Ҳақни таниб, унга амал қилган кишига рошид, унинг зиддига эса «ғовий» дейилади. Ҳадисдаги маҳдиййин лафзи - Оллоҳ тўғри йўлга бошлаганлар - деган маънода. Бидъат сўзининг луғавий маъноси - олдин ўхишши бўлмаган нарса - деганидир. Шариатда бидъат деганда шаръий далили йўқ нарса тушунилади. Демак, кимки хоҳ ақидада, хоҳ сўзда, хоҳ амалда шаръий асосга эга эмас янги бир ишни динга боғласа, бу бидъат бўлади.
Ақида билмаган шайтона элдур,
Агар минг йил амал деб қилса, елдур.
Сўфи Оллоёр орифликнинг шартларини изоҳлар экан, маърифатнинг моҳиятини эътиқодда кўрди. Шунингучун ҳам эътиқод қоидаларидан бехабар, таъбир жоиз бўлса, ақидаси бузуқ инсон шайтонга эл, яъни шайтон билан иноқ бўлади. Бундай инсоннинг эса, гарчи минг йилдан бери қилаётган бўлса ҳам, барча амали бекордир.
Уёлма маърифатни ўгранурдин,
Танур жойинг бўлур,
қолсанг танурдин.
Уёлмасдур талаб амрини олғон,
Қолуряхшиуй олмоғдинуялғон.
Эшон Сўфи мазкур байтларда маърифат илмини ўрганишга чақириб, бу илмдан - Оллоҳ таолони таниш илмидан бебаҳра қолган инсоннинг жойи дўзах бўлишидан огохдантиради. Пайғамбар алайҳиссалом: «Агар Хитойга бориб бўлса ҳам илм олинглар, чунки илм ҳар бир мусулмонга фарз» деган эканлар, бу ҳукмга амал қилганлар ҳеч вақт уялиб қолмайди. Халқимизда «Билмаганин сўраб ўрганган олим, орланиб сўрамаган ўзига золим» деган мақол бор. Ушбу: «Уёлмасдур талаб амрини олғон, қолур яхшиуй олғандинуялғон» мисраларида ҳам шу мазмун акс этган. Яъни, маърифат илмини олишдан орланиб, тортиниб турган киши охиратда жаннатдан бенасиб қолади, дейиляпти байтда.

Суфи Оллоёрнинг
"Саботул ожизн"китобидан