Китобхон албатта шоир келтираётган сабабнинг ғайри ҳаётий эканини, у ўз ғоявий-бадиий ниятидан келиб чиқиб, атайлаб «ёлғон» ишлатаётгани, бу хил ғайритабиий, номантиқий далил атайлаб шу тарзда ифодалаётганини англаб етади ва бу хил фикрларни шартли қабул қилади-да, муаллиф маҳоратига тасанно айтади.

Ҳусни таълил маҳорати... ғайритабиий сабабни ифодалаш санъаткорлиги.. У нималардан ташкил топади, сўз салоҳиятининг қайси қирраларини ўзида намоён этади?
Шубҳасиз, шоир ҳусни таълил ифодасини яратар экан, табиат ҳодисалари, инсонлар ва жонзотлар ҳаёти, хилма-хил мевалар, гулларнинг шаклий ва ранг хусусиятлари, одамларнинг уларга муносабати, халқ орасида кенг тарқалган афсона ва ривоятлар мазмунини асос қилиб олади. Лекин бундай нарсаларни ҳар бир шоир ҳам кўрадику, у ҳолда нима учун ҳар бир ижодкор яратиб ташлайвермайди ҳусни таълилнинг бир-биридан мунаққаш ифодаларини?
Фикримизча, ҳусни таълил ифодаларининг майдонга келиш жараёнини қуйидагича белгилаш мумкин:
1. Ушбу санъат лавҳалари табиат манзараларини ҳаёт ҳодисалари, кундалик турмуш воқеъликларини кузатиш давомида кутилмаган тасодифий тарзда, тўсатдан шоир дилида пайдо бўлади-да, унинг ёдида сақланиб, сайқал топиб, сўнг ғазал ёхуд маснавийдан бир байт кўринишида ўрин олади. Дейлик, баҳор айёми тонгги насим эсаркан, боғда ўтириб гўзал манзарани ҳавас билан кузатаётган шоир дарахтлар, ниҳолларнинг аста тебранишига боқиб, тўсатдан уларни кимгадир таъзим қилаётгандек кўринишини хаёлга келтиради. «Улар кимга салом бераётган экан?» деб ўйлаб кетади у. Кўз олдида боғда кезаётган гўзал қиз гавдаланади-ю, манзара байтга айланиб ижодкор кўнглидан ўрин олади.
2. Шоир дилида аввало ғоявий-бадиий ният, ёр чеҳрасининг янгича, бетакрор васфини яратиш мақсади пайдо бўлади. Бу орзу уни туну кун изланишга ундайди. У ҳаёт манзараларини синчиклаброқ кузатар экан, бир қатор бадиий лавҳаларни кашф этиб, улардан бирини танлаб таҳрирдан ўтказади-ю, ўз асаридан ўрин беради.
3. Ўтмишнинг буюк ижодкорлари асарларини мутолаа қилиб, айни вақтда уларнинг бадиий салоҳиятлари сирларини ўрганишга интилаётган шоир бошқа санъатлар қаторида ҳусни таълил намуналарини синчковлик билан назардан ўтказар экан, ўзига манзур бўлган бадиий обидалардан илҳомланиб, яратилган ҳусни таълил ифодаларини янада такомиллаштириш ёки шу лавҳаларнинг очилмаган қирраларини кашф этиш нияти билан уларнинг янгича талқинларини қоғозга туширади.
Масалан, Атойи ва Лутфийлар ғазалиётидаги ҳамоҳанг бир неча байтни кўздан кечирайлик. Бир ғазалида Атойи маҳбуба юзининг гулдан ҳам латифроқ эканини ҳусни таълил воситаси-да шундай таърифлаган эди:
Севингандин гул ўз тўнига сиғмас,
Ким они юзунга нисбат қилурлар.
«Одамлар гулни маҳбуба юзига ўхшатадилар, бундан севинган гул тўнига сиғмай кетади», мазмуни ифодаланган ушбу байтда «гул тўни» ибораси ўринсизроқ қўлланганини сезиб олиш қийин эмас. Мавлоно Лутфий ушбу байтни ўқиганида, бунга эътибор берган бўлса керакки, ўзининг қуйидаги байтини битар экан, шу мантиқий номувофиқликка барҳам берган эди:
Ғунча севиниб тўнига сиғмас,
Ўхшатсам ўқунг бошоқи бирла.
«Ғунчани сен отган ўқ бошоқи (ўқ учи)га ўхшатган эдим, у севинганидан ўз тўнига сиғмай кетди», маъносини ифодаловчи ушбу мисралар Атойи тасвирига қараганда мазмунан мукаммалроқ, мантиқан асослироқ эди. Диққат қилинса, ғунча шаклан ўқ учидаги «бошоққа», яъни учбурчак кўринишидаги темир парчасига ўхшашлиги ҳам, бу қиёсдан севинган ғунча тўни -яшил куртакнинг ёрилиб, учидаги қизил гул барглари намоён бўлиши ҳам мантиқан бенуқсон эканлигини кўриш қийин эмас. Атойининг
Оғзингда муъжиз оятин Исо кўруб зиёд,
Сиздин қочиб ёшунди кўк ичра уёттин
байтидаги ҳусни таълилга қараганда, Лутфий битган
Исо фалакка ошти, чун бўлди лабинг жон бергучи,
Шармандаликдин кетмаса кўкта анга не бор эрур
мисраларидаги ғайритабиий талқин мазмунан баркамоллиги билан ажралиб туради.
Апишер Навоийнинг ширинлигидан лаблари ёпишиб қолиб ошиқ йигит ҳолини сўрашга оғзини очолмаётганини тасвирлагани кўпчиликка таниш. Шоир Фурқат ҳам албатта ундан яхши хабардор бўлган ва ўша мисралардан таъсирланиб ўзининг
«Нуқта лаб устида бежодур», - дедим, айди кулиб «Саҳв қилмиш котиби қудрат магар таҳрирда»
мисраларини битган эди. Бу хил ифода Навоий таъкидлаган фикр, яъни «Нуқта (хол) лаб устидан ўрин олса, янада чиройлироқ кўринади», маъносини янгича бир тарзда акс эттириш маҳо-ратидан далолат бериб турибди.
Анчагина ҳолларда икки шоир талқинидаги ўхшашлик ёки мазмунан яқинлик уларнинг бир-бирига таъсири сифатида эмас, балки таворуд, яъни тасодифий такрор тарзида юз беришини кузатилади. Масалан, шоир Ҳофиз Хоразмий қаламига мансуб
Бас ажабдур кўзларим ёши, юзунг кўрган аро,
Чун бўлур истора пинҳон, бўлса пайдо офтоб
яъни: «Аслида офтоб пайдо бўлганида юлдузлар пинҳон бўлар-ди, шуниси ажабланарлики, юзингни кўрганимдан сўнг кўзларимдан ёш тинмаяпти», маъносини ифодаловчи байти билан Алишер Навоий яратган машҳур
Оразин ёпқач, кўзумдин сочилур ҳар лаҳза ёш,
Бўйлаким пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлгач қуёш
мисралари орасида ижодий алоқадорлик сезилгандек бўлади. Буни эса адабиётимиз тарихи саҳифалари инкор этади, зеро Ҳофиз Хоразмий ижоди билан Навоий таниш бўлмаган. Бинобарин, байтлардаги ҳамоҳанглик таворуд натижасигина бўлиб, биринчи байт иккинчисининг юзага келиши учун хизмат қилмаган. Бу хил мисолларни адабиётимиз тарихидан кўгшаб келтиришимиз мумкин.
4. Шоир ўзи илгари яратган ҳусни таълил ифодаларини таҳрир қилиб, баъзи янги тафсилотлар билан тўлдириб, байт мазмуни ва тимсолларини сақлаб қолган ҳолда янгиланган лавҳалар чизади. Жумладан, мавлоно Лутфий бир ғазалида
Нетар лола туруб ёбонда мунча,
Уётингдин агар овора йўқтур
тарзидаги ҳусни таълил ифодасида лоланинг даштда ўсишига унинг маҳбуба чеҳрасидан уялишини сабаб қилиб келтирган эди. Шоир бошқа бир ғазалида яна лола тимсолига мурожаат қилиб юқоридаги байтни
Эй сарви гул узор, янгоқингдин уфтаниб,
Ёбонга шаҳрдин қочибон лола зор эрур
тарзида таҳрир қилганини кузатамиз. Эътибор қилинса шоир «янгоқингдин уфтаниб», «шаҳрдин қочиб» ибораларини қўллагани туфайли янгича талқиндаги мазкур байт аввалгисига нисбатан ёрқинроқ, жозибалироқ ва таъсирчанроқ чиққан.
Лутфий яна бир ғазалида тағин шу тимсолдан фойдаланар экан, бадиий ифодани янада кучайтиради. Зеро,
Юзунгдин лола ранг элтиб уёлиб шаҳрга кирмас,
Анинг бўйнин киши боғлаб кетурмоғунча саҳродин
байти аввал келтирилган ҳар икки тасвирга қараганда мукаммалроқ экани кўзга яққол ташланиб туради. Иккинчи мисрада келтирилган тафсилотлар туфайли лоланинг уялиш ҳолати яна-да бўртиброқ кўринади.
Мана шу хилдаги таҳрир тимсолларини бошқа шоирлар ижодидан ҳам анчагина келтириш мумкин. Масалан, Алишер Навоий маҳбуба гўзаллигини мадҳ этиб,
Юзига меҳрдин йўқким, юзидин меҳрга ногоҳ
Ҳарорат етмасун дерким, солур ҳар соридин қалпоғ
байтида ҳусни таълилнинг бетакрор бир лавҳасини яратган эди. «Маҳбубам: «Юзимга қуёшнинг ҳарорати таъсир этмасин», деб эмас, балки «Қуёшга чеҳрам ҳарорати етиб унга озор берма-син», деган мақсадда ҳар томондан тўсиб олган», деган мазмунни ифодаловчи ушбу мисраларда гўзал дилбар юзининг қуёшдан ҳам нурлилиги, ҳароратлилиги ғоят сержозиба тасвирланган эди. Бу ўринда шоир қўллаган акс тасвир усули ниҳоятда қўл келган. Маҳбуба рухсорининг қуёшни куйдириши мумкинлиги ҳақида-ги ғайритабиий талқин ушбу байтни ҳусни таълилнинг беқиёс намунасига айлантиргани кўриниб турибди.
Навоий кейинроқ мазкур байтни таҳрирдан ўтказиб, унинг
Йўқки, ул хуршидцин, хуршид ондин куймасун
Дерки, бир ёндин солур чобуксуворим қалпоғин
тарзидаги янгича ифодасини ўз ўқувчиларига тақдим қилди. Ушбу бадиий лавҳани тўддирган «чобуксуворим» тимсоли тасвирга муҳим бир аниқлик киритгани сезилиб туради. Олдинги байтда маҳбубанинг бош кийими умумийроқ тарзда акс эттирилган бўлса, кейинги икки мисрада маҳбуба тимсоли от устидаги чавандоз сифатида тасвирлангани учун унинг кийиниши, юзини тўсиб турувчи қалпоқ кийгани асослироқ туюлади.
5. Ана шундай хилма-хил ижодий жараёнлар давомида яра-тилган ҳусни таълил ифодаларида ранг-баранг бадиий тимсоллар вужудга келади, уларнинг ҳар қайсиси ўзининг мазмунан янгилиги ва таъсирчанлиги, жилою жозибаси билан ўқувчилар оммасини ўзига мафтун этади, бадиий сўз қиммати ва қудрати ҳақидаги тасаввур, билимни мустаҳкамлайди, қалбларга нафосат туйғуларини олиб кириб, шеъриятга, умуман, бадиий адабиётга муҳаббат ҳисларини камол топтиради. Чунончи, қуйидагича тимсоллардан завқланмаслик мумкинми?
- соҳибжамол маҳбубанинг тенгсиз гўзал чеҳрасидан уялиб, юзини булут билан тўсиб олган қуёш;
- маҳбуба юзига дераза туйнугидан тўймай боқиб, жойидан қўзғолмай ўтирган тўлин ой;
- дилбар қиз рўпарасида унинг латофати олдида лол қолиб, бошини қуйи солиб турган бинафша;
- ошиқ йигитнинг кўз ёшлари билан беллашиш ниятида тинмай йиғлаётган булут аҳволи устидан қаҳ-қаҳ уриб кулиб, ерга йиқилиб тушган чақмоқ;
- инсонларга сўз билан жон бағишлашда гўзал дилбар билан тенглаша олмай, шарманда бўлиб осмонга қочиб кетган Исо Масиҳ;
- лаблари ширинлигидан ёпишиб қолиб, ошиқ аҳволини сўрашга оғзини оча олмай хижолат чекиб турган дилрабо гўзал;
- ошиқ ёзган мактубни элтаётиб унда битилган оташин изти-робларга чидай олмай ҳалок бўлиб ерга қулаётган кабутар;
- гўзал дилдорнинг юзини кўриб дала-даштда хижолатта ботган ва одамлар қўлига тушиб, бўйнидан боғланиб шаҳарга зўрлаб олиб кетилаётган лола;
- ошиқнинг ўтли оҳи таъсиридан қизғиш ранг касб этиб аста сузиб бораётган ғамгин булут;
- маҳбуба лаби билан баҳслашишдан ожиз бўлиб, бундай беадабликни такрорламасликка қасам ичган, лекин ўз аҳдини бузиб ёлғончи сифатида қорни ёрилиб кетган писта;
- ёр васфи битилгани учун ҳар бир саҳифасидан муаттар ҳид анқиб турган шоир дафтари;
- тонг насими эсаркан, гулзорни тамошо қилиб юрган маҳ-бубани кўриб қолиб, унга қайта-қайта таъзим бажо қилаёттан сарв ниҳоллари каби юзлаб латиф тимсоллар фикримизнинг далили бўла олади, деб ўйлаймиз. Бундай ҳайратомуз тимсоллар ҳусни таълил сирларини кашф этишда шеър аҳли учун энг яхши намуналар бўлиб хизмат қилгани ҳам шубҳасиз.
Шундай қилиб, ушбу санъатнинг бетакрор ва пурмазмун, сержилва ва жозибали ифодаларини яратиш учун аввало ижодий салоҳият, хусусан, хаёлий истеъдод, ҳаммага ҳам насиб қилавермайдиган бадиий тафаккур иқтидори зарур. Кўриниб турадиган энг оддий ҳақиқатлардан инсон ақлини лол қолдирадиган ҳайратомуз бадиий лавҳалар чизиш, ғиртёлғон манзараларга китобхонлар оммасини ҳайратлантириш, ғайритабиий лавҳалар билан инсон зотини сўз санъатининг ғаройиб оламига олиб кириш учун чинакам санъаткор, даҳо ижодкор бўлиш керак.
Мавлоно Атоий сув бўйида ўтириб қўлини юваётган гўзал маҳбубани кўрар экан:
Ул иликким, сувдин ориқтур юмас они суда,
Балки сувни пок бўлсин деб илики бирла юр,
яъни «Унинг қўллари сувдан ҳам тозаку, демак уларни сувда юваётгани йўқ, балки сувни поклаш учун қўли билан уни юваяпти», деб ғоят нафис ҳусни таълил яратган экан, шоирнинг бадиий тафаккури қудратига тан бермаслик мумкинми? Мавлоно Лутфий
То юзунгнинг васфини Лутфий битибдур, дафтари
Бўлди рангину насими гул келур авроқдин
байтида шеър дафтарининг рангли қоғозлардан ташкил топга-ни, варақлар орасига баъзан гул солиниши туфайли дафтардан муаттар ҳид анқиб туришини назарда тутиб: «Буларнинг барчасига сабаб варақларда сенинг гулдек юзинг васфи битилганидандир» деб ғайритабиий далил келтирар экан, ўзининг кенг кўламли бадиий хаёлоти даражасини акс эттирган эди.
Бундай бир-биридан нодир мисолларни юзлаб келтириш мумкин.

Шеъриятимизда яратилган кўплаб ҳусни таълил ифодаларида маҳбубанинг беқиёс ҳусни латофати, ошиқ йигитнинг унга бўлган вафо ва садоқати, ишқ йўлида чеккан аламу изтироблари таъкидланади. Янада батафсилроқ тўхталадиган бўлсак, ана шу ифодаларга кўра:
- шоир тасвирлаётган маҳбуба шундайин гўзалки, қуёш, ой, юлдузлар унинг жамолига шайдо бўлиб, само узра саргардон кезади, рухсорини бир кўришга зор бўлиб, уни излайди, деразаларидан мўралаб томоша қилишга ошиқади, оёқларини ўпиб, хизматини қилишга шошилади, висолини бир бора кўришганида эса кўзлари қамашиб, булутлар оғушига ғарқ бўлишади;
- у шундайин соҳибжамолки, таърифини эшитиб, хижолатга ботган гуллар қизориб, ранглари бўзариб кетади, кийимларини йиртади, унинг юзлари висолига етишиш учун гулобга айла-нади;
- у шундайин қомат соҳибасики, чаманларнинг латиф сарвлари унга таъзим қилиб чарчашмайди, майин насим оғушида унинг номини зикр қилишгани қилишган;
- маҳбуба мўъжаз лабларига рашк қилган ғунчаларнинг, пи-сталарнинг оғизлари очилиб қолади, сўзларининг ширинлигига, ҳаётбахшлигига чидаш беролмаган новвотлар шишалар ичига яширинади, оби ҳаёт зулматга кириб пинҳон бўлади, ҳатто Исо осмонга қочишга мажбур бўлади. Лабларини тасвирлаётган қаламлар ёрилиб кетади;
- маъшуқанинг шаҳло кўзлари оҳуларни дашту биёбонларда сарсон қилади, наргисларнинг, бинафшаларнинг бошлари қуйи эгилади.

Ошиқ йигитнинг маҳзун ҳолати, сарғайган рухсори, эгилган қоматини кўриб раҳми келган:
- гардун юлдузлардан кўз ёш тўкади;
- шафақ кўксини пора қилиб, қонга ботади;
- шамъ оқшомдан тонгга қадар ёниб, куйиб, ашк дарёсига ғарқ бўлади;
- қушлар дардига ҳамдардлик кўрсатиб, эрта саҳаргача бе-дор чирқиллашади.
У шунчалик кўп изтироб чекканки, кўнгли шунчалик ўртанганки, унинг аламини ёзаётган қоғозлар куйиб кул бўлади; унинг мак-тубини маҳбубага элтаётган кабутарнинг қаноти куйиб ерга қулайди; унинг дарду аламини достон қилиб куйлаётган бахши-лар ҳалок бўладилар.
Ҳусни таълил воситасида яратилган бундай бадиий мўъжизаларни санаб тугатиш мушкил. Ҳа, ушбу санъат ана шундай ҳайратомуз, гўзал, беқиёс. Унинг ҳар бир янги ифодаси шеърият оламини безатувчи нодир бир жавоҳир, бетакрор бир бадиий тимсол. Масалан, улуғ Навоий қаламига мансуб мана бу сўз дурдонаси лол қолдирмайдими ҳар қайси шеър мухлисини?!
Қатра қонларким томар кўксимга урғон тошдин,
Захмдиндир демаким, қон йиғлар аҳволимга тош.
Ҳижрон аламига чидай олмаган ошиқ ўз кўксига тош урар экан, ерга қон томмоқда. Шоир таърифича, бунинг сабаби тошнинг баданга еткизган яраси эмас (қон ярадан оқаётгани йўқ), балки ошиқ қалбига урилган тош унинг бағридаги дарду-аламнинг кучлилигита чидай олмасдан қонли ёш тўкиб ййғламоқда. Садоқатли, жафокаш, ошиқнинг чеккан изтиробларини бундан ҳам ёрқинроқ, таъсирчанроқ ифодалаш мумкинми?
Даҳо ижодкорлар ҳусни таълил санъати қўлланган ҳар бир ифодада ўқувчи тушуниб олиши зарур бўлган икки бадиий ниятни назарда тутадилар:
1. Китобхон шоир яратган, ғайритабиий талқиндан ижодкор кўзлаётган асосий мақсадни англаб олиши керак.
2. Улар шоирнинг бу соҳада эришган ижодий муваффақиятига муносиб баҳо беришлари зарур.
Биринчи вазифа яратилган ҳусни таълил ифодасидан ижодкор аниқ қайси ғоявий-бадиий ниятни кўзлагани, маҳбуба ва ошиқнинг қайси бир хусусиятини таъкидлаётганини белгилашни талаб қилади. Масалан, Атоийнинг
Юрурда енг била оғзингни тутма,
Нимаким йўқ турур, ёшурмоғинг не?
байтини ўқиган китобхон қайси хулосага келиши керак? Диққат қилинса, шоирнинг мақсади, ёш келинчакнинг портрети, унинг рўмолча билан оғзини бекитиб юриши эмас, балки: «Йўқ нарсани яшириб нима қиласан?» деган таъкиди эканлиги, бинобарин бу ифодадан мақсад тасвирланаётган гўзал-нинг оғзи йўқ даражада кичкина эканлигини бетакрор бир тарзда акс эттиришдан иборатлилигини аниқлаш қийин эмас.
Китобхон олдидаги иккинчи вазифа эса мавлоно Атоийнинг сеҳрли қалами билан яратилган бу нафис лавҳа, ушбу таъсирчан тимсол шеъриятимиздаги янги ҳодиса экани, зеро унгача ҳеч ким маҳбуба оғзининг мўъжазлигини бу тарзда ифодалай олмаганини, яъни шоирнинг янги бир бадиий кашфиёт яратганини муносиб баҳолашдан иборат.
Шеърда келтирилган ҳусни таълил, Шарқ адабиётшу-нослигида таъкидланишича, қатъий бўлиши лозим. Агар гумон маъносида кўлланилса, у ҳолда бу хил сабаблар «шибҳи ҳусни таълил», яъни «шубҳали чиройли сабаб» деб аталади.
Алишер Навоийнинг
Юзни гуллардин безабму бизии қурбон айладинг,
Ё юзингга тегди қонлар бизни қурбон айлагач
мисраларида эса шибҳи ҳусни таълил қўлланган. Чунки шоир маъшуқанинг юзи атрофидаги гулни қонга ўхшаттан ҳолда унинг ёр чеҳрасига тегиш сабабини қатъий қилиб эмас, балки гумон қилиб айтади.
Шеъриятда воқеаларнинг ҳақиқий сабаблари ҳам келтирила-ди, албатта. Фурқат ўзининг
Ул париваш ишқидинки телбадурман, гоҳ соғ
Чунки бордур орамизда гоҳ сулҳу, гоҳи жанг
дея ўзининг гоҳ телбанамо, гоҳ соғ эканлигига сабаб қилиб маъшуқа билан ўзи ўртасидаги муносабатни келтирар экан, бу ҳақиқий сабабдир. Бу хил таълил ҳусни (чиройли) таълил эмас, оддий таълил саналади.
Шеъриятимизда кўпинча хилма-хил диний ва тарихий афсоналарнинг қаҳрамонлари номлари, уларга нисбат берилган воқеалар заминида ҳусни таълил санъати қўлланган. Масалан, Мавлоно Атоий қаламига мансуб
Оғзингда муъжиз оятини Исо кўруб зиёд,
Сиздин қочиб ёшунди кўк ичра уёттин
байтида Исо пайғамбарнинг осмонга чиқиб кетганлиги ҳақидаги афсона асосида таъсирчан бир ҳусни таълил ифодаси яратилган эди. Шоир таъбирича, Ҳазрати Исо ер юзида сўзлари билан одамларга ҳаёт бағишловчи гўзал қиз пайдо бўлганин кўриб, осмонга чиқиб яширинган эмиш.
Ҳусни таълил санъати ўз табиати жиҳатидан тамсил санъатига ҳам яқин туради. Зеро, ҳусни таълил қўлланганида, тасвирланаётган бирон ҳаётий ҳолат ёки ҳодиса тарихий воқеа ёки афсонавий ривоятга ғайритабиий сабаб кўрсатилар экан, ўхшаш бирон ҳаётий ҳолат ёки ҳодисани унга сабаб қилиб келтирила-ди-ю, ушбу икки ҳодиса ўртасидаги мантиқий боғланиш йўқлигига қасддан аҳамият берилмай, хатога йўл қўйилади, аниқроғи ўзига хос бир ҳазил юз беради. Тамсил санъатига мурожаат қилган шоир ҳам икки ҳодиса ўртасидаги ўхшашликка таянади-ю, лекин далил учун келтирилаётган воқеа ёки ҳолат ғайритабиий эмас, ҳақиқий мазмунга эга бўлади. Масалан: Навоийнинг
Жонға қўйғач нақди ишқинг қилди кўнглимни ҳалок,
Ўлтурур маҳрамни султон ганж пинҳон айлагач
байтида ҳаётий бўлмаган, аниқроғи, мавҳумроқ ҳодиса (севув-чи кўнгулнинг ҳалок бўлиши)га бойликларини яширган султоннинг хазина сирини сақлаш учун маҳрамларини ўлдириши далил қилиб келтирилади.
Эътибор қилинса, ушбу бадиий ифодада ҳаётий мисол би-ринчи мисрадаги ҳодисанинг ғайритабиий сабаб сифатида эмас, балки уни тасдиқловчи воқеа тарзида келтирилаётганини куза-тиш мумкин.
Шу ўринда машҳур навоийшунос олим Е.Э.Бертельснинг «Навоий» китобида келтирилган бир байтга эътиборингизни жалб этишни истардим. Аллома Навоийнинг
Юзда хай туғёнидин гар кулса оғзи, йўқ ажаб,
Ғунчаға бўлмас очилмоқ ичмайин гулзор сув
байтини ҳусни таълил санъатига мисол қилиб келтиради. Ваҳоланки, биринчи мисрадаги фикрни гулзорга сув қуйилиши ҳодисаси тасдиқласа ҳам, лекин унга ғайритабиий сабаб бўлиб хизмат қилмайди. Олим бу ўринда тамсил санъати қўлланганини таъкидлаши мумкин эди.
Шуни таъкидламоқчимизки, тамсил тасвирланаётган у ёки бу ходиса, ҳолатни қиёс, ташбиҳ усули билан тасдиқлашга хизмат қилса, ҳусни таълил ғайритабиий сабабнигина ифодалайди, холос. Шунинг учун бу икки сабабни чалкаштириб юбормаслик керак.
Яна бир жиҳатни ҳам унутмаслик зарур: тамсил санъати қўлланар экан, икки мисрадаги икки ҳолат ёки ҳодиса ҳаётий бўлиб, бири иккинчисига мос тушади. Масалан, юқоридаги байтда маҳбуба юзи терлагани туфайли у кулаётган бўлса, тамсилда гулзорга сув келгач ғунчаларнинг очилиши ўртасида ҳаётий мувофиқлик мавжуд. Аммо ҳусни таълил қўлланганида, бу хил мувофиқликни кузатмаймиз. Навоий қаламига мансуб
Ушотиб ўқини махзун кўнгулни синдурманг,
Ки, эв шикаст топар ҳар қачонки, синди сутун
байтидаги тамсилни кузатсак, биринчи мисрадаги «ўқ» билан иккинчи мисрадаги «сутун», «кўнгул» билан «эв», «синдурманг» билан «шикаст топар» сўзлари ўзаро мувофиқ бўлиб, қиёсий муносабат уларни бириктириб турганини кўриш қийин эмас. Ҳусни таълилда эса бу хил муносабат кузатилмайди.
Ҳусни таълил санъати ўз навбатига кўра муболаға санъати билан яқин. Аввало шуни таъкидлаш лозимки, кўплаб шеърий санъатлар муболағали тасвирнинг ўзига хос ифодаси бўлиб, ҳақиқий бирон ҳодиса ёки ҳолатни бўрттириб кузатишга асосланади. Масалан, сарвнинг маҳбуба қаддига қиёсланиши, ёқутни ёр лаби рангига ўхшатилиши ташбиҳ санъати саналса ҳам, уларнинг замирида муболаға ётишини инкор қилиб бўлмаслиги му-қаррар. Гўзал маъшуқа чеҳрасини тўлин ойга қиёслаётган шоир муболаға қилмаяптими? Шундай экан, ҳусни таълилга ҳам муболағали тасвир ифодаси деб қарамоқ мумкин. Шу туфайли ҳам баъзан бу икки санъатни ажратиб олиш қийинроқ ҳам бўлади. Жумладан, Навоийнинг бир ғазалида:
Не тушки, ҳажри балосин кўрарда сескансам,
Тўкулдамак била қўшнини уйғотур юрагим
байти келтирилган. Мисраларда қўлланган санъат бир қараган-да муболағадан бошқа нарса эмасдек туюлади. Зеро, байтга диққат қилсак, унда ошиқ тилидан: «Тушимда ногоҳ ҳажр аламларини кўриб, сесканганимда юрагим шундай дукуллаб урадики, ҳатто қўшни уйқусидан уйғониб кетади» деган фикр ифодаси мужассамлантирилган. Бу хил тасвирда муболағанинг чиройли бир намунасини кўриш қийин эмас. Энди шу фикрни бироз бош-қачароқ тушуниб кўрайлик: «Мен шундай бир туш кўрдимки, қўшни ҳам уйғониб кетди. Бунинг сабаби тушимда ҳажр изтиробларини кўриб сесканиб турганимда, юрагимнинг қаттиқ дукуллаши қўшнига эшитилгани экан», деган маънони англасак, шоир табиий бир ҳодиса - бирон овоз туфайли қўшнининг уйғониб кетишига ошиқнинг туш кўриб, сесканганидан юрагининг дукуллаб уришини сабаб қилиб кўрсатган тарзда ҳусни таълил ифодаси яратилган, дейишимиз мумкин.
Эмас жунундин агар тоғларда бўлса маконим
Ки, қрлди баҳри сиришким тубида мулку диёрим.
байтидаги тасвир ҳам бир қараганда оддий муболағадек туюлади, лекин унинг замирига диққат қилсак, иккала мисра ўртасида сабабий муносабат мавжудлигини, зеро байтни: «Тоғларда яшаб юришимга сабаб жунундан эмас, чунки мулки диёрим кўз ёшим денгизи остида қолиб кетгандир» деган маънода тушуниш лозим. Бинобарин, шоир ошиқнинг тоғда яшашини таъкидлар экан, бунга шоирона далил келтирган. Ана шу хил талқин ўта муболағали бўлгани учун ҳам уни ғулувв ифодасига йўйиш мумкин.
Ҳусни таълил санъати бевосита ташхис санъати билан ҳам алоқадордир. Хусусан, инсон тимсоли иштирок этмайдиган байтларда хилма-хил фазовий мавжудотлар, самовий ҳодисалар, турли-туман мевалар, буюмлар тимсолларига мурожаат қилинар экан, уларга инсоний хусусиятлар кўчирилиб жонлантирилади. Алишер Навоий қаламига мансуб
Ой юзунг бирла талашди, буки кўктур орази,
Панжаси бирла қуёш гўё юзига урди кож
байтида «Ой сенинг юзинг билан гўзаллик талашган эди, мана энди ўзининг юзи кўкариб ётибди, унинг бемаъни, беодобона ҳаракатидан дарғазаб бўлган қуёш юзига шапалоқ қўйиб юборганга ўхшайди», деган мазмун ифодаланган. Ойнинг осмонда кўкимтирроқ бўлиб кўринишини назарда тутган шоир ҳусни таълил санъати асосида чиройли бир фикрни ифодалаган. Байтда ҳусни таълил санъати ташхис асосига қурилган, шоир «қуёш ойнинг юзига урган» деб тасвирлаганда ҳам, ой юзининг кўкимтирлиги-ни таърифлаганда ҳам, қуёш ва ойга инсонларга хос ҳолат, ху-сусият, ҳаракатларни кўчирган. Лутфийнинг
Занбури асал оғзи тўла шаҳд эканиндин,
Эрнингни кўруб, бемаза деб бол тўкубдур
байтидаги ҳусни таълил ҳам ташхисга асосланган. Зеро, шоир: «Асаларининг оғзи тўла асал эди, сенинг лабинг ширинлигини кўргач, оғзидаги асални бемаза деб тўкиб ташлади», тарзида тасвирлар экан, асаларига одамлар хусусияти-ни кўчиради.
Баъзан ҳусни таълил санъати ийҳом, тажоҳули ориф санъатлари билан бирга қўлланади. Масалан, Навоийнинг
Сариғ қоғазмудурким сўзи ҳажрим айлади таҳрир,
Ва ёхуд шуъла тушти саҳфаға ул сўз этиб таъсир?
байтида ўзини билмасликка солиб (тажоҳули ориф санъатини қўллаб) «Ҳажрим ҳақидаги сўзлар ёзилган қоғознинг ўзи сариғмиди ё бу сўзлар таъсир қилгач, у саҳифа (қоғоз)га шуъла тушиб сарғайиб кетдими?» деган ҳайратомуз мазмунни ифода қилади. «Сўз» сўзи ҳар икки мисрада икки маънода: сўз ва ўт (чўғ) маъноларида қўлланганки, буни ийҳом санъати намунаси деб биламиз.
Ҳусни таълил санъатининг яна бир фазилати унинг енгил, завқли кулги (юмор) билан суғорилганлигидир. Ҳаётий ҳодисанинг ғайритабиий талқин қилиниши, ҳақиқий, ҳаётий ҳолат билан бадиий талқин орасидаги мантиқий номувофиқлик ўқув-чида кулги уйғотмай қолмайди. Алишер Навоий қаламига мансуб бўлган
Дема лафзинким, тили эврулмагондиндур синуқ,
Ким топар тор оғзидан чиққунча кўп озор лафз
байтига диққат қилсак, унда: «Маҳбуба сўзлари унинг тили яхши айланмаётганидан чучук деб ўйлама, оғзи тор бўлгани учун ҳар бир сўз қийналиб, озор чекиб чиқади», деган мазмун ифодаланганини кўрамиз. Тили чучукликнинг тиббиёт билан боғлиқ айрим сабаблари бор албатта, лекин шоир маҳбуба тилининг чучуклигини ғайритабиий изоҳлаб, унинг оғзи ғоятда кичиклигини сабаб қилиб кўрсатади. Ҳақиқат билан бадиий сабаб ўртасидаги номувофиқлик, мантиқсизлик енгил кулги уйғотади. Ҳусни таълил санъатининг ҳар бир намунаси худди шундай завқли кулги билан йўғрилгандир. Кулгининг даражаси эса талқиннинг яшилиги, бетакрорлиги, ноёблиги билан белгиланади.
Ҳусни таълил ифодалари шеъриятимиздаги ижодий мусобақалар давомида такомиллашиб борган: бир хил тимсолларнинг янгича талқинлари яратилган, шоирлар бир-бирларидан илҳомланиб янгидан-янги бадиий шарҳлар кашф этганлар. Мавлоно Лутфий:
Жоми май ўпти лабингни, ташна бўлдум қонина,
Ҳақ текурсин, ул ачиқни тортай эмди жомдин
байтида май тўла жомнинг маҳбуба лабига тегишини унинг ўпи-шига қиёслаган ҳолда ажойиб ҳусни таълил ифодасини яратган эди. «Май жоми лабингни ўпишини кўриб, унинг қонини ичишга ташна бўлдим. Оллоҳ еткизсину, жомдан аламимни олиш, жом ичидаги аччиқ майни симириб ичиш менга насиб бўлсин», деган маъно ифодаланган. Алишер Навоий
Анжуми ашкин тўкар тонг отқуча мендек сипеҳр,
Йўқламиш ул ҳам магар бир меҳри оламгардини
мисраларида юлдузларни сипеҳрнинг кўз ёшларига ўхшатиб, «У ҳам мендек оламни ёритувчи қуёшга интизор шекилли» деган фикрни ифодалаб, чиройли ҳусни таълил намунасини рўёбга чиқарганди. Фурқат:
Кечалар анжум эмас, ерга тўкилгач он қадар Раҳм этиб, ҳолим кўриб гардуни гардон йиғлади
байтида ҳусни таълил воситасида оламнинг ночор аҳволини таъкидлаган бўлса, XX аср бошида шоир Завқий бу ҳолатни қаламга олиб:
Юрту эл аҳволиға мотам тутардин ҳар кеча
Ой кўкси доғу, гардун ашкиду р юлдузлар
байтини яратар экан, ёмғирни халқ аҳволини кўриб алам чекаётган гардуннинг кўз ёшлари дея талқин қилганди.
Ҳусни таълил санъатидан ҳозирги шеъриятимизда ҳам кенг фойдаланиш мумкин. Айрим ижодкорлар бу усул воситасида ниҳоятда гўзал ва таъсирчан тасвирлар чизганлар, бетакрор бадиий лавҳалар яратганлар. Эркин Воҳидов қаламига мансуб «Камтарлик ҳақида» шеъридаги:
Гарчи шунча мағрур турса ҳам Пиёлага эгилар чойнак. Шундай экан, манманлик нечун, Кибру ҳаво нимага керак? Камтарин бўл, ҳатто бир қадам Ўтма ғурур остонасидан. Пиёлани инсон шунинг-чун Ўпар доим пешонасидан мисраларида ҳусни таълил санъатидан фойдаланиб, ғоятда жозибадор лавҳалар чизилган. Шоир чойнакнинг тузилиши, чой қуйишда унинг пиёла томон йўналтирилиши, чой ичаётган одамнинг пиёлани лабига теккизиши ҳодисаларини ғайритабиий, бадиий изоҳлаш асосида завқли манзара яратиб, унинг воситасида муҳим бир ғояни ўқувчи онгига таъсир қиладиган тарзда гўзал қилиб ифодалаган.
Шоирнинг «Ёшлик девони»дан ўрин олган «Узум», «Ғунча», «Тун билан йиғлабди булбул», «Сурма», «Чашма», «Сарв», «Шоҳи гул», «Гуллар базми», «Кўзгу» каби кўплаб ғазалларидан ҳусни таълил санъатининг гўзал ва бетакрор намуналари ўрин олган.
Ҳа, ҳусни таъпил санъати ҳозирги шеъриятимиздан муносиб ўрин олиши керак. Унинг воситасида муайян ижтимоий-ахлоқий ғояларни жуда ёрқин бўёқлар билан жонлантириш имконияти чексиздир.

Анвар Ҳожиаҳмедов, Ҳусни таълил санъати китобидан (Янги аср авлоди)