Қуръони карим ва адабий-назарий қарашлар масаласи |
Бисмиллоҳир раҳмонир раҳим Аллоҳ инояти билан пайғамбар ёшига етдим. Бутун умрим давомида жуда кўп бадиий, илмий китоблар ўқидим. Шахсий кутубхонамда бир дунё китоб бор. Булардан ташқари, Андижон, Тошкент, Москва шаҳарлари марказий кутубхоналаридаги китоблар билан танишдим. Турли «изм»ларга, турли таълимотларга доир китобларни кўрдим. Истиқлолгача ёзган китобларимда, мақолаларимда ўқиган китобларимнинг баъзи ғояларини тарғиб этдим. Аллоҳнинг ҳақ дини - Ислом таълимотининг асоси Қуръони карим араб тилида туширилди. Бу тил барча талабларга жавоб бера олади. Бошқа илоҳий китобларнинг асл нусхалари сақланиб қолмаган. У китоблар аҳли китоблари, динлари ҳақида ихтилофга тушишган, китобларига ҳам, динларига ҳам ўзгартиришлар киритишган. Қуръони карим эса бир ҳарфи ҳам ўзгармай, собит ва абадий мўьжиза бўлиб турибди. Зеро, Зухруф сурасининг 4-оятида: «Албатга, у (Қуръон) ҳузуримдага она китобдир, у олийдир, ҳикматлидир», деб марҳамат қилинади. Қуръони карим ва адабий-назарий қарашлар масаласи Қуръони карим бадиий адабиёт намунаси эмас. Бадиий адабиётни шахс — инсон ижод қилади. Қуръони карим Аллоҳ таолонинг каломидир. Бунинг устига бадиий адабиёт ижодкори ғоявий ниятига кўра, бадиий тўқима ишлатади. Қуръон бадиий тўқимадан мутлақо холидир. Кейинги оятда эса мазкур сифатлардан холи бўлган шоирлар ҳам борлиги таъкидланган. Суранинг 227-оятида бундай дейилган: «Магар, имон келтириб, солиҳ амаллар қилганлар, Аллоҳни кўп зикр этганлар ва мазлум бўлганларидан кейин нусрат қозонганлар (ундай эмаслар). Зулм қилганлар эса, тезда қайси ағдарилиш жойига ағдарилишларини билурлар». Ҳамма шоир ҳам сўз водийларида дайдиб, амалсиз ҳар нарсани гапирадиган бўлавермас экан. Агар шоир имонли бўлса, яхши амалларни бажариб, Аллоҳни кўп эсга олса, ўзини хор қилмай, ҳақини таниса, золимлар устидан ғолиб келадиган бўлса, яхши, Аллоҳнинг розилигини топган шоир бўлади. Шеър фақат фисқу фужур, казо-казоларнинг мақтови, базми жамшидлар васфи, гўзал аёллар мадҳи, оҳ-воҳ ва дийдиёлар эмас, аксинча, эзгулик, имон, Ислом хизматчиси бўлиши зарур. Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): «...шеърда ҳикмат бордир», деганлар. Шеър орқали ҳикматли, имоний, исломий ва инсоний тушунчаларни кишиларга етказиш ўзига хос устунликка эгадир. Бунга Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) даврларини мисол қилиб олиш мумкин. Ўша саодат асрида юқоридаги оятда васфлари келган имонли шоирларнинг биринчи авлоди яшаб ўтган. Бу ояти кариманинг Абдулазиз Мансур томонидан қилинган тафсирида бундай фикрлар бор: «Улар ойларнинг моҳиягги, шакл ва шамойили ҳақида сўраб, пайғамбар илмини синамоқчи бўлдилар. Лекин Аллоҳ таоло уларга ойларнинг моҳияти ва тавсифи хусусида эмас, балки уларнинг вазифа ва фойдалари тўғрисида хабар беришни буюрди. Дарҳақиқат, шариат аҳкомларида шакл-шамойил эмас, балки мақсад ва ғояга эътибор бериш тавсия этилади». Қуръони карим сураларида жаҳаннамнинг қўрқинчли тасвирлари ва жаннатнинг ажойиб тасвирлари берилади. Ҳар бир сурада тақводорлар, намозни баркамол ўқийдиганлар, ризқ қилиб берилган нарсалардан садақа-эҳсон қилувчилар, Аллоҳнинг пайғамбарларига, туширилган барча китобларига имон келтирувчилар, қиёмат кунига қатьий ишонувчилар охиратда нажот топгувчилар сифатида талқин қилинса, юқоридагиларга риоя қилмаган, имонсиз ва такаббур, мунофиқ ва бузғунчи кимсалар аламли азоб ва олов билан огоҳлантирилади. Ҳаж сурасининг 19-оятидан бошлаб 26-оятгача жаннат аҳли ва дўзах аҳли ҳолатлари баён қилинган. Бир-бирига қарама-қарши икки нарсани бир жойда, бир хил савияда бериш Қуръони каримга хос хусусиятлардан биридир. Бир-бирига тамоман қарама-қарши икки ҳолат: жаҳаннам ўт-олов ва қайноқ сувдан, жаннат эса остидан сувлар оқиб турган боғлардан иборат. Жаҳаннамда оловнинг азобига қўшимча қилиб, ўта қайноқ сув қуйилса, жаннатда соя-салқин боғлар остидан муздек, зилол, ҳузурбахш сувлар оқиб туради. Жаҳаннамда азоб устига азоб келса, жаннатда ҳузур устига ҳузур. Мана шундай қарама-қарши ҳолатлар зикри Фурқон сурасининг 53-оятида ҳам келган: «У икки денгизни — буниси чучук-ширин, униси шўр-аччиқ қилиб оқизиб қўйган ва ораларига кўринмас тўсиқ ҳамда очилмас сарҳад қилган Зотдир». Сарв бўйлик санамнинг, эй Бобур, Алифтек тўғри бўйлик, қошлари нун, Ҳусайний китобат санъатидан бундай фойдаланган: То алифтек қадду лом зулфу оғзинг мимидан Айрумен, ваҳ, кўрмадим ҳижрондин ғайри алам. Жонимдаги жим икки долингга фидо, Китобат санъати намуналари Эркин Воҳидов ижодида ҳам учрайди: Хажрингда қаддимни дол этдинг десам, бергай жавоб: «Ким қўйибтур севгини қадди букилган чол учун». Қамар сурасининг 7-оятида бундай дейилган: «Қабрлардан кўзлари қўрқинчга тўлган ҳолда, худди ёйилган чигирткага ўхшаб чиқиб келурлар». Бу ояти каримада қиёмат куни Исрофилнинг иккинчи сур чалишидан сўнг одамларнинг қабрлардан чиқиб келиши «ёйилган чигиртка»ларга ўхшатилмокда. Нисо сурасининг 124-оятида: «Кимки, у хоҳ эркак бўлсин, хоҳ аёл, мўмин ҳолида савобли ишлар қилса, айнан улар жаннатга кирурлар ва уларга хурмо данагининг ипича зулм қилинмагай», дейилган. Бу ояти каримада жаннатийларга «хурмо данагининг ипича зулм» қилинмаслиги айтилиб, зулм хурмо данагининг ипига ўхшатилмоқда. Ар-Раҳмон сурасининг 58-оятида: «У (ҳур) худди ёқут ва маржонга ўхшарлар», дейилган. Аллоҳ таоло жаннатийларга тайёрлаб қўйган ҳурлар ёқут ва маржонга ўхшатилмоқда. Аллоҳ таолонинг Китобида ўхшатишнинг ана шундай гўзал ва мукаммал кўринишлари мавжуд. Бир тушунча ўрнига бошқа тушунчани бериб, фикрни образли ифодалашнинг бу усули бадиий адабиётда истиора дейилади. Бу санъатда фақат ўхшовчи ифодаланади ва у маъно жиҳатдан ўхшатилишни ҳам ўз ичига олади. Абу Али ибн Сино истиорани бундай таърифлайди: «Нарсанинг ўзи қандай бўлса, ўшандайлигича олмасдан, уни сал ўзгартирган ҳолатда олинганига истиора ёки маъжоз дейилади. Шеър мана шу истиора билан мажознинг таркибидан ҳосил бўлади». Фурқатингда заъфарон узра тўкармен лолалар, Байтда «сариғ юз» маъносидаги «заъфарон», «қонли ёш» маъносидаги «лолазор» сўзларида истиора юзага келади: Жамолинг васфини, эй ой, неча элдин эшитгаймен, Байтда «юзи ой каби ёр» ўхшатишига тенг «ой» сўзи қўлланишида истиора санъати кўринмоқда. Ирсол санъати байтда мақол, матал, ибора қўллаш орқали юзага келади. Шеърни бу воситалар орқали тўлдириб юбориш қийин иш эмас. У санъат даражасига кўгарилиши учун фикрнинг гўзал ва завқбахш ифодасига хизмат қилмоғи шарт. Аёқингга тушар ҳар лаҳза гису, Навоий ижодида бундай байт бор: Тўкиб май мухтасиб, мен йиғладим ул кўзи усрукка, Бобур бундай ёзган: Даъвии ишқ этиб, ғайр, Бобурни айб қилма, Эркин Воҳидов бундай ёзган: Умрини ошиқ ҳамиша ўтказур орзу билан, Умуман олганда, мумтоз асарлар мазмунига сингдирилган ғояларни, бадиий ифода шаклларини тўғри англаш адабий дурдоналар моҳиятини чуқур талқин этишга олиб келади. Баҳром Жалилов |
Навоийхонлик
- 0
- 1
Ишқни оловлантирган сув ёхуд “Қаро кўзим”Бир донишмандцан: дунёда энг кучли лаззат нима? — деб сўраганла... |
Илм ва олимлар ҳақидаОламнинг иши халқ билан душманлик экан, олим хор-у, жоқил (били... |
Қўрқутма мени тамуғдинҚўрқутма мени тамуғдин, эй зоҳиди ях, Жаннат манга бўлғуси дебо... |
Навоийнинг ваҳдат тушунчаси ва пантеизмШарқ мумтоз шеърияти, аслини олганда, тавҳид, яъни бирликка асо... |
«Аввалгиларга ўхшамас»Бу – ҳазрат Алишер Навоийнинг тушунилиши анча осон, луғатталаб ... |
Масжидқа неча аҳли риёдек етайин...Масжидқа неча аҳли риёдек етайин, Ё ринд киби азимати дайр этай... |
Бобом сўзин тушунгим келар...Мақоламиз қаҳрамони бир катта шаҳарда ҳоким бўлган, улкан мамла... |
Риёкoр шaйxлaр xусусидaXирқa кийгaн риёкoр шaйxлaр xусусидaким, улaрнинг oлдидa хaқиқи... |
МАҲБУБ УЛ—ҚУЛУББИСМИЛЛОҲИР—РАҲМОНИР—РАҲИМ Ҳамд ангаким, зотиға ҳамд ончаким, ... |
“Лисон ут-тайр” достонида келган тўрт халифа ҳақидаги ҳикоятларҲазрат Навоий бошқа достонларидан фарқли ўлароқ “Лисонут тайр” ... |
Адабиётшунослик
Бадий матн ва таҳлил муаммолариШоирлик аслида шеърни шеъриятга алоқаси йўқ нарсалардан тозалай... |
Улуғбек Ҳамдам. Қодирийнинг хизмати нимада?Қодирий ўзбек халқининг энг севимли адибларидан бири. Ёзувчи ва... |
Абдурауф Фитрат. Аҳмад Яссавий (1927)Аҳмад Яссавий тўғрисида матбуотимизда бир-икки йўла гаплар бўлу... |
СюжетСюжет (фр. sujet — предмет) — адабиёт, драматургия, театр, кино... |
Она фидоийлиги ҳақида бир асарXIX аср охири ўзбек маърифатпарварлик адабиётининг бир қисмини... |
Уйғониш даври
- 0
- 1
Чўлпоннинг «тонг сирлари» шеърий тўпламига сўзбошиБаъзи бир ўртоқлар Чўлпонни йиғлоқ, деб айбситадирлар. Балки ҳа... |
Калвак махзумданБухоройи Шариф билодида фақирнинг ота қадрдон бир ошнамиз бўлур... |
Биз ким ва нималардан қўрқамиз?Ҳар кимнинг ўзига яраша қўрқатурған нарсаси бўладир. «Иштонсизн... |
Самарқандда асари нажотЎтган замонларда Самарқандда мадрасалар дорул-улум(Илмлар уйи.)... |
ШаллақиХалқда бир мақол бор: «Ўғри кулиб енггар, ғар йиғлаб.» Шунга ўх... |
Шомий домланинг оқ салла ташвиқотчилари(Абдулла Қодирий)Саҳар ноғорасини қоқиш олдидан сурнай «Наво»ни эзиб бошлаған эд... |
Ай, Худай урғанлар (Абдулла Қодирий)— Бачимаъни ер ислоҳот?(Чиғанмоқ — тисланмоқ, қўрқмоқ.) — деб м... |
Эски шаҳар «чека»си атрофиндаИкки йил энди ярим ёрти ҳукумат ишлари ўз қўлимизга берилиб кел... |
Хонларга хитобБир-икки сўзда давлатли хонларга сўйламоқ истаймиз, афу буюрсин... |
Шодмарг. Абдулла ҚодирийМулла Карим ҳожининг ёши етмиш ёшларда эди. Ёшликда бошигакўб ж... |