Сюжет (фр. sujet — предмет) — адабиёт, драматургия, театр, кино ва ўйинларда — бадиий асарда (театр саҳнасида) содир бўладиган ва ўқувчи (томошабин, ўйинчи) учун маълум бир намойиш қоидаларига мувофиқ қурилган бир қатор воқеалар (саҳналар, ҳаракатлар кетма-кетлиги). Сюжет — асар шаклининг асосидир.

Тушунчанинг мазмуни

Энг умумий шаклда сюжет асарнинг ўзига хос асосий схемаси бўлиб, у асарда содир бўладиган ҳаракатлар кетма-кетлигини ва унда мавжуд бўлган персонажларнинг муносабатлари йиғиндисини қамраб олади. Одатда, сюжет қуйидаги элементларни ўз ичига олади: муқаддима, асар «тугуни», ҳаракатнинг ривожланиши, авж нуқтаси, ечим ва постпозиция, шунингдек, баъзи асарларда пролог ва эпилог ҳам бўлади. Сюжет ривожининг асосий шарти - бу вақт бўлиб, ҳаракатнинг тарихий даври ҳам, асар жараёнида вақт ўтиши ҳам муҳим.
Сюжет тушунчаси асар фабуласи тушунчаси билан чамбарчас боғлиқ. Замонавий рус адабиётшунослигида (шунингдек, мактаб адабиёти ўқитиш амалиётида) "сюжет" атамаси одатда асардаги воқеалар ривожини ифодалаш учун ишлатилади, фабула эса - бу даврда воқеалар ривожи билан пайдо бўладиган асосий бадиий конфликт сифатида тушунилади. Тарихда сюжет ва фабула ўртасидаги муносабат борасида юқоридагилардан фарқли бошқа қарашлар ҳам бўлган. 1920-йилларда ОПОЯЗ вакилларидан ҳикоянинг икки томонини ажратиб кўрсатиш сўралган: улар асар оламидаги воқеалар ривожини “фабула” деб атаган, бу воқеаларнинг муаллиф томонидан қандай тасвирланишини эса - “сюжет” деб.
Яна бир талқин 19-аср ўрталаридаги рус танқидчиларидан келиб чиққан бўлиб, уни А.Н.Веселовский ва М.Горький ҳам қўллаб-қувватлаган: улар асарда ҳаракатлар ривожланишининг ўзи ва бунга персонажлар муносабатини қўшиб, шуни сюжет деб атаганлар, фабула деганда эса асарнинг композицион томонини, яъни муаллифнинг сюжет мазмунини айнан қандай етказишини тушунган. Бу талқиндаги “сюжет” ва “фабула” атамаларининг маънолари аввалгисига нисбатан тескари эканлигини кўриш қийин эмас.
“Фабула” тушунчаси мустақил маънога эга эмас, асар таҳлили учун “сюжет”, “сюжет схемаси”, “сюжет композицияси” тушунчалари билан ишлашнинг ўзи етарли, деган нуқтаи назар ҳам бор.

Сюжетлар типологияси

Адабий асарларнинг сюжетларини таснифлаш, уларни турли мезонларга кўра ажратиш ва энг типикларини ажратиб кўрсатишга бир неча бор уринишлар қилинди. Таҳлил, хусусан, турли халқлар ва турли минтақаларда, асосан, халқ ижодида (эртаклар, афсоналар) турли шаклда кўп марта такрорланадиган сюжетлар – “сайёр сюжетлар” деб аталадиган катта гуруҳни ажратиб кўрсатиш имконини берди.
Сюжетларнинг барча хилма-хиллигини кичик, аммо айни пайтда тўлиқ сюжет схемаларига боғлаш бўйича бир нечта уринишлар маълум. Машҳур "Тўрт давр" қиссасида Борхес барча сюжетлар фақат тўртта вариантга бориб тақалишини таъкидлайди:

Истеҳкомли шаҳарга ҳужум ва унинг мудофааси тўғрисида (Троя)
Узоқ қайтиш ҳақида (Одиссей)
Қидирув ҳақида (Ясон)
Қаҳрамоннинг ўз жонига қасд қилиши ҳақида (Один, Атис)

Француз тадқиқотчиси Жорж Польти 1895 йилда "Ўттиз олти драматик вазият" китобини нашр этди, унда жаҳон драматургиясининг бутун тажрибасини 36 стандарт сюжет тўқнашувининг ривожланишига қисқартирди.

Абу Муслим таржимаси