Бу қандай ёқимли суратки, уни чиройли қилиб, диққат билан ким яратган экан? Учлиги _ нозик маъноларни безатувчиси, тирноғи _ чизғичнинг қон томири. Қушдек енгил тузилган бўлиб, тумшуғидан ҳар томонга маъно сочилади. Овқати _ зулмат, ватани эса нур устида. Оқ саҳифалар устига мушк сочади. Ҳаракатлари тезу чаққон, ўлчамли, лекин учиш учун қаноти йўқ.
Қуш дема, айтгил, хуш исмли қора илон, де, илон эмас, афсунгар, найрангбоз илон, де. Ялтироқлиги, учқурлиги, қўл-оёқларининг яширинлиги бу фикрга шоҳид. Тилини чиқарса, ундан афсунлар фош бўлади. Бу жаҳонда ким илоннинг афсунгарлигини кўрибди? Илон дема, пулларни асровчи дегин. Унинг идишларида, косаларида юз хил дуру жавоҳир яширин. Аждар каби оғзидан тутун чиқариб, тунни гавҳар каби ёритади.
Аждар эмас, соғлом аждар, балки Мусонинг ҳассаси дегил. Бўлмаса қандай қилиб жаҳон сеҳрини, маънолар мулкинию баён сеҳрини ютди? Унинг мавжудлигига мунча шараф мавжуд экан, котиби мақбул ёки мардуд бўлади. Қанча-қанча яхшию ёмон котиблар китоб битишга майл қиладилар.
Аввал қозихона котибини кузатайлик. Шаръий бўлмаган ишларга ризолик бериш унинг иши. Адолатли шоҳид унга ёлғончи гувоҳ, туҳмат қилиш учун пул олган гувоҳ. Ноҳақ нарсани узундан-узоқ қилиб ёзиб, қоғоз юзини ҳам ўз юзидек қора қилиб, барча хиёнатни диёнат билиб, барча диёнатда хиёнат қилиб, Исо ҳам пул бермаса, унинг номига тўққиз хотинни ёзиб, маҳр тўламагани ҳақида ҳужжат тилаб, ўз дафтарига бу ҳақда ёзиб ҳам қўяди. Ким унинг ёзганларига қалам урса, ўз юзидек номасини ҳам қорайтиради.
Кейингиси ҳийлакор муфтий бўлиб, ҳийла, макр ва алдовдан бошқа иши йўқ. Кўнглига келган ҳар бир бўлмағур гапни тўғри деб дафтарига ёзаверади. Чўрига қуёш кийимини кийдириб, дағалга Ҳасан кийимини кийдиришга уста. Беҳуда наволар ичига заҳр қўшиб, шамъ тубига қуёшни яшириб ташлай олади.
Хоҳласа Амр ва Зайд ҳақида ўзаро мактуб ёзиб, йўқ нарсаларни ёзиб ташлайди-ю, «Валлоҳу аълам» деб Ҳақ номини ҳам киритишдан қўрқмай мактуб «яратади». Сафҳаси шабистон каби ораста, муҳрлари тўлин ой. Диққат қилган киши ҳар гул ичида юз тикан топади. Ҳар бир сўзида қатор-қатор хатолар топади. Бундай мактубларни ёзадиган котиблар бўйнини қаламдек узиш керак.
Яна бири омили девондаги _ девон котибдир. Дев унинг ишларини кўриб ҳайратда қолади. Фалак унга амалдор номини берган, шу дордан баҳра олсин дегандек. У бу амал билан жоми май ичиб, ҳоким каби мулкни ғорат этиб юради.
Косибу деҳқонга ҳам, косибу деҳқон нима бўлибди, султонга ҳам зулм қилади. Қайси вилоятга борса, одамларнинг ҳараму боғида базм айлаб, уй эгасидан, аввал тоза май талаб қилади. Уй эгасининг аҳволини бузгач, шоҳид учун унинг хотинини ҳам чиқариб юборади.
Омборидаги экишга мўлжаллаб қўйилган арпасини оти еб, товуқларини сурук тоти еб, ўша уйга бало киргандек бўлади, бало эмас, худди вабо тушгандек бўлади.
Кентнинг бир-икки ёрдамчилари, зулмда бу хожа-ю, улар паҳлавон бўлишиб, дўстига шоҳ молини олтини-бир олтинга сотиб, сархат _ рўйхат тузишиб, товон солишиб, бир рақамга беш-ўн рақамни қўшишиб, ситам қилувчи обод-у, ситам чеккан барбод бўлиб, ўз хатидаги варақдек осилсин.
Юқоридагиларни рад қилсак, яхшилари ҳам бор. Аввало, мунший бўлиб, гоҳ руқъа, гоҳ нишон ёзиш билан шуғулланишади. Мактубидан фироқ асири шод бўлади, номаси руқъасидан ҳам яхшироқ.
Номасидан булбул гул саҳифасидан роҳат олгандек ҳузур қиласан. Ҳажр қаро шомида нажот тонги бўлиб, фурқат зулматида ҳаёт суви бўлиб туюлади бу мактублар. Бу хатларнинг нишони ўзи яхши хабардек бўлади, ёзилган ичидаги хатлари эса завқдан нишон беради.
Зулм ҳақида мазлумга хатти омон, яъни озодлик хатидан зомин кўрган замон ваҳмга тушади. Фойда беришда порлоқ нурли қуёш шаклини эслатади.
Агар бундай муншийлар китоб битсалар, назм билан наср дурри хушоб, яъни ҳидли дур бўлиб, сафҳалари ҳар бири гулзордек, жадвали атрофидаги девордек чиқадики, сатрлар унда гулу сарви суман, ҳар икки сатр ўртаси эса дилкаш чаманга ўхшайди. Байтлари худди байтулҳарамдек, чиройи эса Эрам боғидек туюлади. Бундай муншийларни _ хат битувчиларни хато қилишдан Ҳақнинг ўзи асрасин.

Ёқут ҳақида ҳикоя

Ҳаёт боғининг гулшанида ўтириб шуҳрат қозонган кишиларнинг гули машҳур мутасаввуф Шайх Суҳравардий эди. Бир куни у Бағдодда ҳукмронлик қилган халифа Муътасим саройига ташриф буюрди. Ҳижоз аҳолиси Каъбага эътиқод қилгани цингари халифа унга кўп ҳурмат кўрсатди. Уни тахтга чиқариб, кейин ўзи чиқди. Шайх одамларга ваъз сўзлай бошлади, халифа эса ерга кўз тикиб жим турарди. Шу пайт Шайх ҳурматли одамлар, шаҳзодалар ва амирлар орасида турган Ёқут номли кишини кўриб қолди-да, ҳаяжонланиб ўрнидан туриб кетди, ҳайратдан қотиб қолди. Унинг бу ҳолатини кўрган халифа Шайхга мулойимлик билан мурожаат қилиб, «Эй не-не оқил одамлар оёғинг чанги бўлган одам, шоҳлар ҳам сенга қуллуқ қилиб, у билан фахрланадилар. Бундай олий мартаба унга қаердан келганки, сен унга бу хилда эҳтиром кўрсатмоқдасан?» деб сўради. Шайх деди: «Қайси бир ҳурмат ва мартаба худо унга берган ҳурмат ва мартабадан юксак бўлиши мумкин? Унинг иши доим қуръон кўчириш бўлиб, ҳеч ким у цингари кўчиролмайди. У
Худонинг сўзларига зийнат бергани учун уни ҳурмат қилиш бизга вожибдур».
Тушунган одамларнинг бошлиғидан Ёқутни билгач, шоҳ унга ўз мажлисига келиб ўтиришни буюрди. У қўли пок одам хатининг яхшилиги туфайли мамлакат подшоҳи билан ҳамсуҳбатликка муяссар бўлди.