Фаридиддин Аттор фикрни давом эттириб, шундай хулосага келади: инсон ҳам тавҳид қатраси ва ҳам тавҳиднинг ўзи, яъни унда Ваҳдат хусусиятлари жамулжам. Ҳусайн Мансури Ҳаллож ана шу ҳақиқатни англаб етди ва уни “аналҳақ” деган ибора билан ошкоро этди, дейди Аттор. Лекин бунинг учун Мансурни гуноҳкор ҳисоблаб, қатл этдилар (922 йилда).

Аттор Мансур ғояларини жўшқин бир эҳтирос билан куйлаб, чуқурлаштирган эди. Унинг учун Мансур Ҳаллож бир идеал, балки чинакам комил инсон ҳам. Атторнинг кўп асарларида Мансур номи тилга олинади, “Жавҳаруз зот” ва “Ҳайлож” достонларида эса Мансур марказий қаҳрамон бўлиб кўзга ташланади. Қаердаки тавҳид ҳақида, Ҳақ ва Ҳақиқат тўғрисида гап бошланса, шоир албатга Мансурни мисолга келтириб ўтади, Мансурнинг фикрларини янги-янги далиллар билан баён этади. Мансур гоҳ Шайх Шиблий, гоҳ Боязид, гоҳ Жунайд билан суҳбатга киришади, тасаввуфнинг турли масалалари (жузъ ва кулл, ақл ва ишқ, жисм ва жон, ҳижоб ва васл, айнуляқин исботи, “ман араф” — ўзликни таниш сири, кўнгил рози, тажаллий ва ҳоказо) устида фикр юритади. “Жавҳаруз зот” достонининг бир бобини Аттор махсус “Дар аёни Мансур гўяд” (Мансур сирининг аёнлашуви ҳақида сўз) деб номлаган. Хуллас, Мансур Ҳаллож Аттор учун тавҳиднинг тимсоли, инсоннинг камол топиб, ҳақ ва ҳақиқатга айланган реал образидир.
Воқеан, “Комил инсон — илоҳиёт сурати” (Сажжодий луғати, 251-бет), яъни илоҳнинг етук инсон қиёфасида кўриниши. Камолот, комиллик ҳам тасаввуфда шундай маънога эга: “Инсони комил барча мавжудотнинг боши,худди бир рақами барча рақамлар боши бўлганидай... Зоти аҳадиятнинг Биринчи таайюноти (аёнлашуви) ва жомеъуллоҳ исмининг мазҳари” (168-6.). Сажжодий яна конкретлаштириб дейди: “Комил — ўзи ўзидан фоний ва Ҳақ боқийлигида боқий” киши ёки: “Комил эр — пири муршид раҳнамолигида тасвия (тозариш) ва тажлия (жилоланиш) ва шуҳуд (мушоҳада) мартабалар сари кўтарилиб, ҳис ва ақл сарҳадларидан ошиб, асмо тажаллиётига восил бўлган ва Ягоналик нурининг шуъласи ичра йўқолиб, Аҳадият бақосида абадийлик топган ва илоҳий сифатлар таҳқиқига ва бутун зуҳуррот мазҳарига айланган... барча шууноб (шарафланиш) билан шарафланган, жаҳоннинг хожасига айланганини била туриб, бандалик ибодатини канда қилмаган комилдир (207-208). Аттор наздида Мансур ана шундай комил инсондир.
Мана Мансур “аналҳақи” ҳақида шоир нима дейди:

“Аналҳақ ” он ки гуфтаст сар буридаст,
Кунун ин достон гуфту шунид аст.
“Аналҳақ ” он ки гуфт, эй дўст ҳақ шуд,
Ки кулли дарнамуду дўсти Ҳақ буд.
“Аналҳақ ” гуфту бинмуд ошкоро,
Худаш худ кард инжо пора-пора.
“Аналҳақ ” гуфт дамро аз яки зад,
Ҳақиқат ҳақ буду ҳақ бешаки зад.
“Аналҳақ ” гуфт бигзошт аз замона,
Бимондаш ном инжо жовидона.

(“Аналҳақ” — “мен ҳақман” деганни бошини кесдилар, энди бу достон оғизларда юрибди. Эй дўстим, “аналҳақ” деган одам ҳақ бўлади, чунки куллиятни истаб, ягоналик кўрсатиб, ҳақдўсти бўлди. “Аналҳақ” деди ва буни ошкоро қилди, натижада ўзини ўзи пора-пора қилди. “Аналҳақ” деб бирлик — ваҳдатдан сўз очди, дарҳақиқат у ҳақ эди ва ҳеч шубҳага бормай ҳақ деди: “Аналҳақ” дея дунёдан ўтди, бунда унинг номи абадий қолди).
Ушбу сатрларда Атторнинг ҳақиқат ҳақидаги, ҳақ ҳақидаги назарий қарашлари ҳам, ҳақиқатга етиш уқубати, инсонийликни англаш ва англатиш фожиаси ҳам акс этган. Ҳақни англаган ва унга сингган, эриб кетиб, Ягона руҳ билан қоришиб кетган инсон руҳи ҳам ҳақиқат-дир. Демак, ҳақиқат — Мансурнинг ўзи. Бу ғояни Аттор “Жавҳаруз зот” асарида батафсил талқин этади. Унинг талқинига кўра, Мансур ҳақиқат тили эди, инсон суратидаги илоҳ эди; чунончи, Мансур Боязид билан суҳбат-да дейди:

Манам ҳақ омада инжо, сухангўй,
Аналҳақ мезанам дар ҳою дар ҳўй,
Манам ҳақ омада инжо, ба таҳқиқ,
Ки то зарроти кулл бахшем тавфиқ,
Манам ҳақ омада инжо ниҳони,
Бадин кисват бар халқи жаҳоне.
Манам ҳақ то намоям роз инжо
Бигуям сирри худ (ро) боз инжо.

(Ман бу ерга келган гапирувчи ҳақдирман, шунинг учун ҳар сўзимда аналҳақ дейман. Ҳақиқатда мен ҳақман бунда, куллият зарраларига тавфиқ — мувофиқлик, тараққи-ёт бағишлаш учун келдим. Бунда яширин равишда келган ҳақман, жаҳон халқлари олдида инсоний хилқат-суратда кўринмоқдаман. Мен сирни кўрсатишга келган ҳақман, шунинг учун ўз сиримни айтмоқчиман).
Мансур — Мутлақият асроридан хабар берувчи зот, Мутлақ руҳнинг ўзи, шунинг учун у гоҳ кўзга кўринади, гоҳ эса кўринмайди. Фаридиддин Атторнинг Мансурни улуғлаши шу даражадаки, у Илоҳ ҳақида гапириб, бирдан Мансурга ўтиб кетади, ёхуд аксинча. Мансур моҳияти, аналҳақ маъносини тушунтириб, илоҳий моҳиятни ҳам қўшиб тафсирлайверади. Бошқача айтганда, Илоҳ-Мансур-Ҳақиқат тушунчалари Аттор учун тенг маъноли тушунчалар, уларни бири-биридан ажратиш мумкин эмас. Мансур Ҳаллож Боязидга қараб дейди:

Манам Аллоҳу жони жумла ҳастам,
Яқин инжо ки ман нест ҳастам.
Манам ҳақ омада — Аллоҳи мутлақ,
Даруни жумлаям огоҳи мутлақ.
Нишони бенишони дар ҳама ман,
Даруни жумлаги хуршеди равшан.

(Жумла оламнинг жони Аллоҳ мандирман, ишонгин, бунда йўқман, аммо борман. Ҳақ мендирман — Мутлақ руҳ, барчанинг орасида мутлақогоҳман. Ҳамманинг вужудида нишонасиз нишон — кўринмас вужуддирман, гўё олам ичида равшан қуёшман).
Бу сатрларда ифодаланган маънолар Илоҳнинг хусусиятлари, сифатларини англатади, аммо Аттор бу сўзларни Мансур тилидан келтираяпти, натижада илоҳий сифатлар Мансурга ҳам хос, улар бир-биридан ажралмас деган хулоса келиб чиқади. Мансур Боязидга уқтириб айтадики, шундай даражага кўтарилиш учун ишқ оловида ёнишинг, шамъга талпиниб, вужудини куйдирган парвона мисол ўртанишинг даркор. Ёхуд тун қоронғилиги қуёшда ёниб йўқолгандай, вужудингни — пардани йўқотгин. Фано бўлсанг, ҳақиқат сирини англайсан, менинг кўринишимни касб этиб, “пайдоу пинҳон” бўласан..

Нажмиддин Комиловнинг
"Тасаввуф" китобидан