Сиявуш (форс. سیاوش‎; паҳл. Syāvakhš, Siāvaš, авест. Syāvaršan «қора от») — Эрон мифологиясида афсонавий Эрон шоҳи Кай-Кавуснинг ўғли ва Кай-Хосровнинг отаси. Фирдавсий достонида поклик намунаси бўлиб, ўгай онаси томонидан туҳмат қилинган ва бегона юртда вафот этган. С. П.Толстов фикрига кўра, қаҳрамон Сиявуш суратида Марказий Осиёда исломлаштиришдан олдин сиғинилган ўлаётган ва тирилаётган маъбуд хусусиятлари бор.

«Авесто»да
Унинг учун қасос Авестонинг учта яштасида қайд этилган, бу ерда Хаосрава Франхрасян томонидан айёрлик билан ўлдирилган отаси Сяваршан учун қасос олиши айтилган. Шунингдек, у фраваши ҳурмат қилиниши керак бўлган хварнога эга бўлган саккизта Кавия рўйхатида еттинчи деб номланган.

Ўрта форс манбаларида
Сиявахш Кай-Кавуснинг ўғли бўлган.
Айтишларича, Фрасияг ўз қўшинини Эронга қарши олиб борганида у билан жангда Кай Сиявахш ҳам қатнашган. Аммо Кай Уснинг хотини Сутавих туфайли Сиявахш Эронга қайтмай, Фрасияг ҳимоясига ўтиб, Туронга етиб келади ва Фрасиягнинг қизига уйланади, у Кай Хосровни дунёга келтиради. Сиёвахш ўша ерда ўлдирилган.
«Ақл руҳи мулоҳазалари»да қайд этилишича, Сиявушдан фойда - унинг ўғли Кай Хосровнинг туғилиши ва Қангдиз қурилиши ҳисобланади. «Буюк Бундаҳишн» ва «Денкард»да ҳам Сиявуш Қангдиз деган иморат барпо этгани қайд этилган.

«Шоҳнома»даги образ
Туғилиши
Кунларнинг бирида Эрон қаҳрамонлари Тус, Гударз ва Гив Турон чегарасидаги тўқайдан отасидан қочган бир қизни топиб олишади (у Туронлик, Гарсивознинг невараси бўлиб чиқади). Қаҳрамонлар уни ким олиши ҳақида баҳслашадилар ва уни Эрон шоҳи Кай-Кавуснинг ҳузурига олиб келишади, шоҳ унинг гўзаллигини кўриб, қизни ҳарамига олади.
Уларнинг ўғли Сиявуш дунёга келади, у Зобулистонда қаҳрамон Рустам қўлида тарбияланади ва ундан жанг санъатини ўрганади. Сиявуш улғайгач, пойтахтга келди. Отаси бошқариш учун Куҳистонни ўғлига беради. Сиявушнинг онаси вафот этади, у мотам тутади.

Сиявуш ва Судабе
Кавуснинг катта хотини Судабе йигитга ошиқ бўлиб қолади ва Кавусдан йигит унинг меҳмони бўлишини сўрайди. Кавус эътироз билдирмайди ва Сиявуш Судабенинг ҳузурига ташриф буюради, улар гаплашади, шундан сўнг Судабе Кавусга йигитни уйлантиршини маслаҳат беради. Тез орада Сиявуш Судабенинг ҳузурига иккинчи марта ташриф буюради. Малика унга муҳаббат изҳор қилади ва қизини унга турмушга беришни таклиф қилади. Сиявуш учинчи марта унинг ҳузурига келганида, Судабе уни йўлдан оздирмоқчи бўлади, лекин у ўгай онасининг таклифларини рад этади.
Шунда Судабе кийимларини йиртиб, Сиявуш уни отасининг тўшагида зўрлашга уринганликда айблайди. Кай-Кавус ўғлига ишонади, Судабени сўроқ қилади, Сиявуш ва Судабенинг ҳидини ўрганади ва унинг ёлғон гапираётганига ишонч ҳосил қилади.
Бироқ, Судабе жодугарнинг ёрдамига мурожаат қилиб, ҳомиладор бўлганини, Сиявуш эса айбдор эканлигини айтади ва икки ўлик чақалоқнинг жасадини кўрсатади. Кай-Кавус мунажжимлар билан маслаҳатлашиб, ишни текширади, жодугарни сўроқ қилади ва ҳеч қандай бола ташлаш бўлмаганлигини аниқлайди.
Шунга қарамай, Судабе ўз напида туриб олади ва отаси Сиявушнинг айбсизлигини тасдиқлаш учун уни олов билан синашга қарор қилади. Сиявуш сеҳрли қора от ва совут ёрдамида оловдан омон-эсон ўтади. Кавус хотинидан ғазабланиб, уни осиб ўлдмоқчи бўлади, лекин Сиявуш отасидан Судабега раҳм қилишини сўрайди, у буни қилади.

Юриш
Афрасиёбнинг Турон қўшини Эронга бостириб киради. Сиявуш отасидан уни уришга жўнатишини сўрайди, Кавус рози бўлади. Сиявуш Рустам билан бирга йўлда Зобул (Кобул), Ҳирот, Балхга ташриф буюради. Балх яқинида эронликлар учун муваффақиятли жанг бўлиб ўтади, бу ҳақда Сиявуш отасига ёзган мактубида хабар беради ва жавоб олади.
Гарсиваз (Афрасиёбнинг укаси) музокаралар учун Сиявушнинг қароргоҳига келади. Рустам ва Сиявуш элчининг нутқини кўриб чиқадилар, шундан сўнг Сиявуш Афрасиёб билан сулҳ тузади ва 100 нафар аслзода туронликларни гаровга олади. Сиявуш Рустамни хабар билан Кавусга юборади.
Кавус сулҳдан хабар топгач, ғазабланади ва гаровга олинганларни унинг олдига занжирбанд қилиб юборишни ва душманга қарши ҳужумни давом эттиришни буюради. Рустем норозилигини билдирганда, Кавус Рустамни Систонга юборади ва Тусни қўмондон қилиб тайинлайди.
Кавуснинг хабарини олган Сиявуш Беҳрам ва Зенге билан маслаҳатлашиб, отасининг амрини бузган ҳолда гаровга олинганларни қайтаришга қарор қилади. Бунинг учун ватанида жазоланиши мумкинлигини англаб, Зенгени Афрасиёб билан музокарага юборади, у Турон подшосидан хабар олиб келади. Сиявуш қўшинни Беҳрамга топшириб, отасига ўз қилмишларини тушунтириб хат ёзиб, Амударёдан ўтиб, Турон тупроғига етиб боради.

Сиявуш Туронда
Турон заминида Сиявушни у билан суҳбатлашган Пиран (Афрасиёбнинг амакиваччаси), кейин эса Қанғда Афрасиёб шоҳнинг ўзи кутиб олади. Афрасиёб ҳузурида Сиявуш човғон ўйнаш ва камон отиш бўйича ўз маҳоратини кўрсатади, шундан сўнг Афрасиёб ва Сиявуш овга чиқишади.
Пиран Сиявушга қизи Жарирани хотинликка беради ва тез орада у билан суҳбатда Афросиёбнинг қизи Фарангис ҳақида гапиради. Пиран Афрасиёбга эҳтимолий никоҳ ҳақида гапиради. Афрасиёб аввалига унинг машъум тушини таъбир қилган мунажжимларнинг фикрига ишониб, қизидан воз кечишни истамайди, лекин охир-оқибат таслим бўлади. Сиявуш билан Фарангиснинг тўйи бўлиб ўтади.
Афрасиёб Сиявушга салтанатнинг бир қисмини беради ва у Қангдеж шаҳрини қуради. Пиран билан келажак ҳақида суҳбатлашаркан, Сиявуш ўз тақдирини башорат қилади. Сиявуш Сиявушгирд шаҳрини қуради, у ерга Пиран ташриф буюради ва у сафар ҳақида хотини ва Афрасиёбга айтиб беради.

Туҳмат ва ўлим
Сиявуш, Фирдавсий таъкидлаганидек, янги ватанига хиёнат қилишга умуман интилмаган бўлсада, унинг тақдири бахтсиз бўлиб чиқди. Гарсивоз Афрасиёб топшириғи билан Сиявушни зиёрат қилади. Кичик хотини Жарире ўғли Форудни дунёга келтиради. Сиявуш от полоси ва камондан ўқ отишда устунлик қилади, сўнгра курашда Горуи-Зереҳ ва Дамурни  мағлуб этади (уларда адоват уйғонади).
Афрасиёбга қайтиб, Гарсивоз туҳмат билан Сиявушнинг подшоҳга хиёнат қилишга тайёрлиги ва Кавусдан элчилар қабул қилаётгани ҳақида хабар беради. Шунда Афрасиёб Сиявушдан келишини сўраб, бу буйруқ билан Гарсивозни юборади. Сиявуш қайнотасини зиёрат қилишга тайёр, аммо Гарсиваз бир суҳбатда Сиявушни фикридан қайтара бошлайди ва уни Афрасиёбга қарши қайтаради ва шоҳ куёвига нисбатан ғазабда эканлигини айтади. Сиявуш ўзи учун қўрқиб, келишдан бош тортади. Шунда Гарсивоз Афрасиёбга етиб келиб, Сиявушнинг очиқдан-очиқ итоатсизлик қилганини хабар қилади.
Афрасиёб қўшин тўплаб, Сиявушга қарши юриш бошлайди. Сиявуш ҳомиладор Фарангис билан суҳбатлашади, шундан сўнг у башоратли туш кўради, уни хотинига айтади, ўғлининг тақдири ҳақида башорат қилади, хотини ва оти Беҳзод билан хайрлашади ва отряд билан шаҳарни тарк этади. Сиявуш жанг қилмоқчи эмас, лекин Турон қўшини унинг отрядига ҳужум қилади, аскарлари ҳалок бўлади, Сиявуш эса яраланиб, асирга тушади.
Уни Сиявушгирдга олиб боришади, у ерда тез суд жараёни бошланади. Гарсивоз уни Афрасиёб олдида хиёнатда айблайди, Сиявуш ўзини оқлашга уринади. Пилсом (Пираннинг укаси) Сиявушни ҳимоя қилади. Фарангис Афрасиёбдан раҳм сўради.
Турон подшоси буйруғи билан баҳодир Горуй Сиявушни ўлдиради («қўйдай сўйиб»); бегуноҳ қаҳрамон қони тўкилган жойда «Сиявуш қони» гул ўсади. Унинг яқинлари мотам тутади. Афрасиёб аломатдан қўрқиб, Фарангис ва унинг туғилмаган боласини ўлдирмоқчи бўлади, лекин Пиран подшоҳни шафқатсизликдан қайтаради.
Кай-Кавус ўғлининг ўлимидан хабар топиб, уни зодагонлар, ҳайвонлар ва қушлар билан бирга мотам тутади ва Рустам унинг ўлимидан ўч олишга қасам ичади. Кейинчалик, йигит ўлган жойда, баргларида Сиявушнинг юзи тасвирланган анжир дарахти ўсади.

Абу Муслим таржимаси