Ишқ инсоннинг истак-хоҳишлари ва ҳаракатларини белгилайди. Агар бу ҳаракат пастга қараб йўналса, ҳайвоний қувватлар ғолиб келиб, инсоннинг руҳини емиришга олиб келади. Натижада инсон бахтсизликка йўлиқиб, маънавий тубанлашади. Шунинг учун нафсни ақлга бўйсундириш ва ҳайвоний қувватларни инсонга хос юксак фазилатларга йўналтириш зарур. Бу жараёнда ақл ва юксак ишқ руҳни поклайди.  
Ибн Синонинг таъкидлашича, муҳаббат инсон руҳини олижаноб этиб, эзгулик манбаига яқинлаштиради. У айтади: “Агар инсон гўзал қиёфани ҳайвоний қувватларини қондириш учунгина севса, бу қораланиши лозим. Аммо гўзалликни ақл-идрок билан баҳолаш — инсонни эзгуликка етаклайди.”  
Муҳаббат, Ибн Сино тасаввурига кўра, шахсни маънавий юксалишга олиб боради. Бу жараён инсонни ақлий, ахлоқий ва маънавий жиҳатдан такомиллаштиради. Соф муҳаббат деганда, фақат юрак ва руҳнинг қўшилиши назарда тутилади.  

Дантенинг "Илоҳий комедия"си ва Ибн Синонинг ғоялари  

Ибн Синонинг муҳаббат ҳақидаги фалсафий қарашлари Данте асарларига ҳам таъсир этган. Масалан, “Дўзах”, “Аъроф” ва “Жаннат” да келтирилган образлар Ибн Синонинг ишқ даражаларига оид ғоялари билан уйғунлашади. Данте учун ишқ инсон руҳининг ёвузлик ёки эзгуликка қараб ҳаракатланишига таъсир этувчи асосий кучдир.  

Данте ишқни уч ҳолатга бўлади:  
1. Эзгуликка бўлган юксак муҳаббат (“Жаннатийлар”)  
2. Ёвузликка томон майил (“Дўзахийлар”)  
3. Оралиқ ҳолат — беқарорлар (“Аърофийлар”)  

"Илоҳий комедия"да инсоннинг маънавий юксалиши муҳаббат орқали амалга ошиши тасвирланган. Беатриче образи эса эзгуликка етакловчи ишқ рамзи сифатида намоён бўлади.  

Муҳаббатнинг қудрати: Ибн Сино фалсафаси  

Ибн Сино "Рисола фил-ишқ" асарида муҳаббатни коинотни ҳаракатга келтирувчи куч сифатида талқин қилади. Унинг фикрича, ишқ борлиқнинг бутун зарраларини бирлаштирувчи кучдир. Ҳар бир мавжудот Мутлақ Хайрга (Аллоҳга) муҳаббат билан боғланган. Аммо бу муҳаббат даражаси ҳар хилдир:  

1. Юксак даражадаги муҳаббат: Мутлақ Хайрга энг яқин инсонлар.  
2. Паст даражадаги муҳаббат: Ҳайвоний хоҳишларга асир бўлганлар.  
3. Оралиқ ҳолат: Меъёрий муҳаббатга эришганлар.  

Ибн Сино фикрича, инсон фақат маънавий ишқ орқали олий Хайрга яқинлашиши мумкин.  

Шарқ ва Ғарб фалсафасининг уйғунлиги  

Ибн Сино ва Данте орасидаги ўхшашликлар уларнинг муҳаббат ҳақидаги ғояларида яққол намоён бўлади. Дантенинг "Илоҳий комедия"си ва Ибн Синонинг "Рисола фил-ишқ" асарлари инсон руҳининг юксалишида муҳаббатнинг ўрнини алоҳида таъкидлайди. Икки улуғ мутафаккир учун ҳам ишқ — инсон табиатининг марказий қудрати бўлиб, уни юксакликка олиб боради.  

Муҳаббат нафақат шахсий бахт, балки умуминсоний бахт учун ҳам асосий восита сифатида кўрилган. Улар учун ишқ оламни ҳаракатга келтирувчи абадий ва буюк қудратдир.

Нажмиддин Комиловнинг
"Тафаккур карвонлари" китоби асосида