Форс тили кўплаб мусулмон жамоатлари тарихида юксак маданият ва диний билимлар тили сифатида энг муҳим рол ўйнаган. Бундан Марказий Осиё минтақаси ҳам мустасно эмас: бу ерда форс тили нафақат адабий тил, балки таълим ва давлат бошқарувининг асосий тили ҳисобланган. Кўплаб тарихий ва диний асарлар айнан форс тилида битилган. Бироқ XIX аср мобайнида форс тилидан фойдаланиш ҳудуди аста-секин қисқара бориб, ўрнини ёзма туркий ёки чиғатой тилига бўшатиб берган. Кўпчилик тарихчилар чиғатой тили юксалишини Россия империясининг тобора кучайиб борган таъсири ва кейинчалик минтақани босиб олгани билан боғлайди. Бундай тарихчилар фикрича, мустамлака маъмуриятининг туркий тилни мақбул кўриши минтақада форс тилидан фаол фойдаланиш сиқиб чиқарилишини бошлаб берган. Италян тарихчиси, Марказий Осиё бўйича мутахассис Паоло Сарторининг мақоласи туркий тилнинг юксалиши ва унинг сўзлашув тилидан ёзма тилга айланишига бағишланган. У Хоразмда чиғатой тили қўлланиши амалиётини тадқиқ қилиб, ёзма туркий тилни оммалаштириш Россия Марказий Осиёга бостириб кирганидан анча олдин юз берган эди, деган хулосага келади. Боз устига, Сартори билдиришича, ХХ аср бошида Россия империяси ҳудудида истиқомат қилган мусулмонлар ўртасида ёзма туркий тилнинг ривожланиши чиғатой тилидаги ёзма маданиятнинг ундан олдинроқ Хоразм ҳудудида ҳам юксалгани жараёнларига таянган.

Қўнғирот сулоласи ва чиғатой тилининг Хоразмда юксалиши

Хоразм ёки Хива хонлигида ёзма туркий тилнинг нуфузи орта бориши аксарият ҳолларда Қўнғирот сулоласининг (1770 – 1920) ҳокимиятга келиши билан боғланади. Биринчи қўнғирот амири Муҳаммад Амин Иноқннг ҳукмронлик даврлари – 1770-йиллардан бошлаб Хоразмдаги янги ҳукмрон сулоланинг туркийларни ёқловчи афзалликлари ҳақида гапириш мумкин. Бироқ бу қўйилган қадамни мисли кўрилмаган деб айтиш қийин. XVI аср бошида Шайбонийлар чиғатой тилини сарой тили қилишга интилган, бунинг учун улар араб ва форс тилларидаги асарларни туркий тилга таржима қилдирибгина қолмасдан, туркий тилда асарлар ёзишга ҳомийлик қилган. Масалан, Шайбонийларнинг Мовароуннаҳрни босиб олиши чиғатой тилидаги 2 та асл битикда: “Таворихи гузидаи – Нусратнома” (1502 – 1504 йй.) ва “Шайбонийнома”да (1506 – 1507 йй.) абадийлаштирилган. Бироқ бундай уринишлар миқёси бўйича Қўнғирот сулоласи ҳукмронлиги даврида кузатган ишларимиз билан солиштирганда, урвоқ ҳам бўлмай қолади. XIX аср давомида айни сулола ҳомийлигида туркий тилга араб ва форс тилларидан 300 га яқин асар таржима қилинган эди. Айни чоқда чиғатой тили нафақат сарой маданияти ва Хива хонлигида давлат ишларини юритиш тили бўлган. 1850-йилларга келиб, у мусулмон фиқҳининг асосий тили сифатида форс тили ўрнини тўлиқ эгаллаган.
Марказий Осиё бўйича айрим мутахассислар тилдаги бундай силжиш фақат ва сулоланинг истаги натижаси бўлган деб ҳисоблайди. Чиндан ҳам кўплаб туркий йилномалар ва чиғатой тилига қилинган аксарият таржималар Хоразмдаги ҳукмрон оила аъзолари кўрсатмасига биноан амалга оширилганини биламиз. Олимлар шунга таянган ҳолда тахмин қилишича, чиғатой тилидаги Хива адабиёти фақат сарой маданиятини тамсил этади ҳамда у Қўнғирот сулоласининг сиёсий ва маданий легитимлашуви лойиҳаси сифатида тушунилиши шарт. Аммо муаллиф бу талқинни рад этади. Унинг фикрича, бундай далиллаш минтақадаги тил воқелиги ва бирор тилни афзал билишни жўнлаштириб қўяди.
Минтақавий тил амалиётларини ўрганиш учун Сартори Хивадаги ҳукмрон сулоладан узоқлашади ва бунинг ўрнига XVIII – XIX асрларда хон саройидан ташқарида яратилган асл чиғатой битикларига асосий эътиборини қаратади. Тарихчига кўра, Хоразмда туркий адабиётнинг тарқалиши Қўнғирот сулоласи сиёсатининг омма орасига кириб бориши маҳсулигина эмас: туркий тил ривожланиши чиғатой маданиятининг кундалик маданиятдан бадиий маданият сари юксалиб боришига боғлиқ ёндош жараёнлар шарофати билан ҳам мумкин бўлди.

Чиғатой тили Хивадаги хон саройидан ташқарида

Сартори ҳукмрон сулола буюртма берган таржималар эмас, асл туркий тилли битиклар туркумини ўрганар экан, зикр этилган битикларни бир неча тоифага бўлиш мумкин, деган хулосага келади. Биринчи тоифага тасаввуф адабиёти, иккинчи тоифага дипломатик ёзишувлар ва учинчи тоифага давлат иш юритув ёзувлари киради.

Тасаввуф адабиёти

Чиғатой тили қай тарзда ва қачон сарой маданиятининг тор доирасида юзага чиқа бошлади? Бу ўринда кенг маънода тушунилаётган тасассуф адабиёти фақат ва фақат туркий тилда, хон саройидан ташқарида ёзилган ёзма манбаларнинг улкан туркумидан иборат. Тасаввуф манбаларининг камида 3 та асосий гуруҳини ажратиб кўрсатиш мумкин. Энг аввало, улар агиографик битик (маноқиб) бўлиб, уларда мусулмон валилар ҳаёти ва мўъжизалари тўғрисида ҳикоя қилинган. Хоразмда мусулмон валиларининг мақбаралари жуда кўп, улар кўплаб оғзаки ва ёзма агиографик мерос қолдирилишига сабаб бўлган. Бундай матнлар Хива хонлигининг барча жойларида мавжуд эди. Маноқиблар шунчалик кўп тарқалган эдики, ҳатто ташқи кузатувчилар ҳам уларнинг маҳаллий аҳоли учун қанчалик муҳим эканини сезмасдан қолмаган. Шундай қилиб, россиялик тарихчи Александр Кун (1840 – 1888 йй.) этнографик қайдларида маноқибларни омма олдида овоз чиқариб ўқишдай маҳаллий анъана мавжуд бўлганини ёзган эди.
Сўфийлик битикларининг бошқа муҳим гуруҳи тасаввуф шеъриятидир. Бундай адабиётнинг энг эрта намуналаридан бири XVI асрда битилган. Ушбу манба машҳур мутасаввиф олим Хўжа Аҳмад Яссавийнинг шогирди Ҳаким Ота қаламига мансуб мистик шеърлардир (ҳикматлар). Ҳаким Ота бутун Марказий Осиё бўйлаб тарқалган тасаввуф ҳақидаги ҳикояларнинг (нарратив) муҳим персонажидир. Унинг сабоқ бериши ва мўъжизалари  тавсифи бугунги кундаги “Ҳаким ота китоби” маноқиблар тўпламини ташкил этувчи бир неча ҳикояларда акс этган. Айни китоб минтақадан ташқарида ҳам машҳур бўлиб кетган. Хусусан, бу асар Волга дарёси бўйидаги мусулмонлар ўртасида жуда оммалашиб, у ерда “Боқирғон китоби” номи билан танилган. Тасаввуф шеъриятининг бошқа бир ёзма намунаси таниқли шоир Сўйи Оллоёрнинг “Сабот ул-ожизин” (“Ожизлар саботи”) китоби бўлган. У XVIII аср бошида Бухорода битилган, аммо тез орада Марказий Осиёнинг барча мусулмонлари ўртасида тарқалиб кетган. “Сабот ул-ожизин”, айниқса, Хоразмда қадрланган ва бошланғич мактабда ўқув қўлланмаси сифатида ўрганилган.
Тасаввуф адабиётининг Хоразмда кенг тарқалган учинчи жанри ри солалар бўлган. Рисола халқ ривоятлари, тавсиялари  ва дуолари тўплами бўлиб, бирор касбнинг вали ҳомийсига тааллуқли бўлган. Рисолалар муайян ҳунар билан боғлиқ турли вазифаларни бажариш учун маънавий ва ахлоқий йўриқнома эди. Масалан, темирчилар рисоласи бор, бу касбнинг ҳомийси ҳахрати Довуд бўлади ёки қассоблар рисоласи бор, улар ҳомийси Идрис бўлган. Рисолалар мазмуни мистик бўлишига қарамай, оммавий фойдаланиш учун мўлжалланган эди. Буни турли рисолалар қўлёзмаларининг сақланиб қолган кўплаб миқдори ҳам тасдиқлайди.

Дипломатик ёзишмалар

Чиғатой тилининг дипломатик тил сифатида илк марта қўлланиши XVII аср бошига, яъни Хоразмдаги Шайбонийлар – Арабшоҳлар бошқаруви даврига бориб тақалади. Хоразм ҳукмдорларининг Астрахан ҳокими, шунингдек, Москвадаги Россия амалдорлари билан ёзишмаси бунинг исботидир. Ўша ёзишмада Хива давлат хизматчилари форс ва туркий тиллардан навбати билан фойдаланган.
Аммо XVIII аср бошига келиб, икки тилнинг бир вақтда мавжудлиги кескин ўзгаради ва чиғатой тили Хоразм дипломатиясининг бош тили сифатида форс тилини бутунлай сиқиб чиқаради. Бундан ташқари, Хоразмнинг Эрон ва Афғонистон ҳукмдорлари билан дипломатик ёзишмаси шаҳодат беришича, XVIII асрнинг биринчи ярмида хон саройи аъзолари форс тилини бутунлай эсдан чиқаради. “Хива хонлари архиви” деб аталган машҳур ҳужжатлар тўпламида Қўнғирот ҳукмдорлари номига битилган форс тилида ёзилган бир қанча нома бўлиб, улар Хивага етиб келиши билан чиғатой тилига таржима қилинган.

Давлат иш юритув ёзувлари

Хива ҳукмдорлари девони ёзувлари ҳам чиғатой тили етакчи ҳолатининг чин маънодаги исботи ҳисобланади.  Биринчидан, лавозимларга расмий тайинлов ёки молиявий имтиёзлар беришга оид хон ёрлиқлари (“тархон ёрлиқлари” деб аталган) XVIII асрдан бошлаб фақат туркий тилда битилган. Иккинчидан, чиғатой тили солиқ солишга оид барча ҳужжатлар орасида етакчилик қилади. Учинчидан, чиғатой тили Хива ҳукмдорларига қаратилган арзномаларнинг асосий тили бўлган. Яна маълумки, нафақат Хива аҳолиси, қолаверса, юксак лавозимли амалдорлар ҳам хонга, асосан, туркий тилда номалар ёзган. Масалан, 1845 йилда чиғатой тилида ёзилган бир нома сақланиб қолган, унда Хива қозикалони ҳукмдор Муҳаммад Аминхонни яқинда тахтгага ўтиргани билан қутлаган.
Шу тариқа XVIII ва  XIX асрларга оид ёзма меросни таҳлил қиладиган бўлсак, туркий тилнинг мавқеи тобора ўсиб борганига оид манзара кўз олдимизда гавдалана бошлайди. Турли муаллифлар чиғатой тилини барча жанрларга оид битикларда қўллаган. Айни чоқда таъкидлаш жоизки, чиғатой тилидан фойдаланиш амалиёти фақат хон саройидан келиб чиқмаган.
Паоло Сартори тадқиқоти охирида чиғатой тилининг сарой тили сифатида қабул қилиниши ёзма туркий маданият учун улкан ютуқ бўлганини ёзади. Бироқ Қўнғирот ҳукмдорларининг бундай қарорини инқилобий деб бўлмайди. Чиғатой тилининг қабул қилиниши Хоразмда истиқомат қилган жамоатларнинг кундалик сўзлашадиган тили  аҳамиятини тан олиш бўлган, холос. Шу билан бир вақтда, туркий тилли аҳоли ўртасидаги бундай жараёнлар Ўрта Волга дарёси бўйидан тортиб, Шарқий Туркистонгача бўлган бошқа минтақаларда ҳам юз берган.
Кейинчалик XIX аср ва XX асрда содир бўлган тарихий воқеалар ҳам туркий тилдаги ёзма маданият мустаҳкамланишига эш бўлган. Шундай воқеалардан бири туркий тилнинг Россия империясининг кўплаб мусулмон минтақаларида расмий давлат ҳужжатлари юритиш тили сифатида қабул қилиниши бўлган. Айни  жараёнга таъсир этган бошқа омил жадидлар сифатида ном қозонган маҳаллий мусулмон зиёлиларининг туркий тилни маданий ёзма тил сифатида эътироф этиши бўлган эди.

Нурлан Кабдилхақ