Забардаст форс-тожик шоири ва мутафаккири Абулқосим Фирдавсий (Тусий) 934 йилда Тус шаҳри яқинидаги Бож қишлоғида камбағаллашиб қолган заминдор оиласида туғилган. Бошланғич таълимни қишлоғидаги мактабда олиб, кейин Тус ва Нишопур шаҳарларидаги мадрасаларда таҳсилни давом эттиради. Замонасининг барча асосий илмларини эгаллаб, араб ва паҳлавий тилла-рини чуқур ўрганади. У Эрон, Турон, Юнон ва Ҳиндистон олимларининг турли соҳадаги асарларидан яхши хабардор бўлган. Уз даврининг қомусий олими бўлиб етишгани учун ҳам уни ҳаким деб улуғлашган. Фирдавсий билимининг қанчалик чуқурлиги, дунёқарашининг қанчалик кенглиги, шеърий салоҳиятининг қанчалик юксаклиги муаззам «Шоҳнома»да манаман деб турибди — бунга ишонч ҳосил қилиш учун асарни ўқиб чиқишнинг ўзи кифоя. Абдураҳмон Жомий ҳам: «Шоҳнома»дек асари бор кишига таъриф ва тавсиф бекор», — деб ёзади. У ёшлигиданоқ шеърлар машқ қила бошлаган, бироқ бу ҳақда маълумотлар бўлса-да, шеърларининг ўзи етиб келмаган. Унинг «Юсуф ва Зулайхо» номли достон ёзганлиги ҳам ҳалигача мунозарали. Шоир отасидан қолган ерда деҳқончилик қилиб кун кечиради. Баъзи манбаларда унинг узоқ йиллар сарбозлик хизматида бўлгани ҳам айтилади.

Шохноманавислик узоқ тарихга эга. Маълумки, со-монийлар даврида Эрон ва Турон халқларининг нафақат ижтимоий-сиёсий, балки маданий-маънавий ҳаётида ҳам бир кўтарилиш бўлган. Миллий ифтихор туйғуси кучайиб, ўзининг кимлиги, қадр-қимматини англаш ва уни бошқаларга ҳам тан олдириш учун улар Эрон ва Туроннинг шонли воқеаларга бой тарихини тиклаш, қаҳрамонликларга тўла ўтмишини қаламга олишга интиладилар. Бундан мақсад миллий давлатчилигини оёққа қўйиш учун арабларга қарши курашда мафкуравий қурол сифатида фойдаланиш, форсий ва туркий халқларнинг шаън-шавкати улардан кам эмаслиги, билъакс устунлигини кўрсатиш эди. Шу ниятда қадимий афсона ва ривоятлар, буюк шоҳлар ва баҳодирлар ҳақидаги қисса ва жангномалар, сосоний ҳукмдорларнинг солномалари ва маъмурий ҳужжатлар асосида «Хватайнамак» («Худойнома» — «Ҳукмдорлар ҳақида китоб») тўплами яратилган. У қайта ишланиб, X асрда «Шоҳнома» номи билан юритила бошлаган. Шу тариқа 9—10 та «Шоҳнома» яратилгани тарихдан маълум. IX —X асрлар-да уларнинг кўпи араб тилига ҳам таржима қилинган. Лекин уларнинг бирортаси бизгача тўлиқ етиб келмаган. Жумладан, йирик амалдор ва лашкарбоши Абу Мансур Муҳаммад Абдураззоқ Тусийнинг топшириғига кўра, 957 йили Абу Мансур ал-Маъмарий томонидан насрий Шоҳномаи Мансур» яратилади. Бу асарнинг фақат бошланиш қисмигина бизга етиб келган. Тахминан 963 йили Абулмуайяд Балхий ҳам насрий «Шоҳнома» ёзади. У билан айни бир вақтда Масъуд Марвазий ва Абу Али Балхийлар «Шоҳнома» битадилар. Балхий асарида Фирдавсий «Шоҳнома»сида тилга олинмаган Нариман, Сом, Огуж, Ваҳодан, Кайкишан номлари билан боғлиқ лавҳалар мавжуд бўлган. Марвазий ўз «Шоҳнома»сини биринчи одам ва биринчи подшоҳ Каюмарсдан бошлаб, сомонийлар давлатининг охирги даври тасвири билан тугаллайди. Бу борада тўпланган катта тажриба ва йиғилган салмоқли материал асосида сомоний ҳукмдорлар буйруғи ва ҳомийлигида Абу Мансур Муҳаммад бинни Аҳмад Дақиқий назмий «Шоҳнома»га қўл уради. Бироқ, у Зардушт, Гуштасп ва Аржасп достонларини — жами минг байт ёзганда фожиали равишда ўлдирилади. Болаликдан қадимий афсона ва ривоятлар, қаҳрамонлик қиссалари ва жангномаларни жон қулоғи билан тинглаб улғайган, Ватанга ва унинг буюк тарихига муҳаббат руҳида тарбияланган, кейинчалик ўзи ҳам халқ ичида юриб, уларни ёзиб олган, форс ва паҳлавий тилларидаги кўплаб тарихий китобларни мутолаа қилган, шу тариқа бой оғзаки ва ёзма материаллар йиққан Фирдавсий бир қадрдон дўстининг даъвати ва паҳлавий тилидаги қадимий шоҳлар тарихи жамланган китобни совға қилиши ҳамда Тус ҳокими Мансур бинни Муҳаммаднинг моддий қўллаб-қувватлаши билан салафи чала қолдирган «Шоҳнома»ни давом эттиради.
Эрон ва Турон халқларининг қарийб тўрт минг йиллик тарихи юксак маҳорат билан бадиий талқин қилинган 60 минг байтдан иборат «Шоҳнома» устида Фирдавсий 30 йил тер тўкади. Тадқиқотчилар асарни уч қисмга бўладилар: биринчи бўлимда шоир энг қадимий афсона ва ривоятларни қайта ишлаб, назм ипига терган бўлса, иккинчи бўлимда халқ қаҳрамонлари ҳақидаги қисса ва жангномаларга янги ва мангу ҳаёт бахш этади, учинчи бўлимда тарихий шоҳлар ҳаётини қаламга олади. «Шоҳнома» энг қадимги даврлардан бошланиб, сосонийлар шоҳи Яздигард III даврида арабларнинг Эронга бостириб кириши билан якунланади. «Шоҳнома» ҳажми, мавзу кўлами, образлар олами, қаҳрамонларнинг кўп ва хилма-хиллиги, ғоявий мотивлари ва кўтарилган масалалар жиҳатидан жаҳон адабиётидаги энг катта эпик асардир. Юздан ортиқ катта-кичик достонлардан ташкил топган бу муаззам асарда мингдан зиёд турли даражадаги персонажлар иштирок этади.
«Шоҳнома» гарчи шоҳлар китоби деб аталиб, 50 подшоҳликдан иборат тўртта сулоланинг тарихи унда қатъий тартиб асосида ёритилган бўлса-да, барча курашлар ва қаҳрамонликларни халқ ичидан чиққан баҳодирлар амалга оширадилар. Асарда Ватан ва халқ йўлида жонини тиккан юзлаб фидойи қаҳрамонлар образи яратилган. Подшоҳлар баҳонасида халқ, унинг тарихи, қаҳрамонликлари улуғланган. Айни жиҳатдан «Шоҳнома» халқ заковати ва жасоратига қўйилган ўзига хос назмий ҳайкалдир.
«Шоҳнома»нинг асосий ғояси — Ватанни улуғлаш, халқ қудрати ва заковатини кўз-кўз қилиш, миллат фарзандларини васф этиш ва шу орқали уларни бирликка, марказлашган давлат қуришга чақириш, ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳнатсеварлик ва тинчликсеварликни мадҳ этиш, эзгулик, олийжаноблик, ҳалоллик, мардлик, меҳнатни тараннум этиб, қонли урушлар, ёвузлик, жабру зулм, адолатсизлик, мунофиқликни қоралашдан иборат. Асарда шоирнинг ўз халқига бўлган беқиёс меҳру муҳаббати, айни пайтда, босқинчиларга қарши чексиз қаҳру ғазаби яққол кўзга ташланиб туради. «Шоҳнома»даги Рустам, Суҳроб, Сиёвуш, Бижан, Золи Зар, Рудоба, Гударз, Гев, Тус, Ҳожир, Гурдофарид, Ҳумой, Манижа сингари қаҳрамонлар ер юзида адолат тантанаси учун курашадилар. «Зол ва Рудоба», «Бижан ва Манижа» достонларида чинакам байналмилаллик ғоялари илгари сурилган. «Исфандиёр», «Шоғод», «Ўн икки муҳораба» достонларида мамлакатнинг яхлитлигига рахна солувчи, уруш оловини ёқувчи золим ва фитначи шоҳу саркардалар кескин қораланади. «Сиёвуш» достонида уруш ва тинчлик масаласи бадиий талқин қилинади. Айни пайтда, Рустам ва Таҳмина, Зол ва Рудоба, Бижан ва Манижалар ўртасидаги соф ва самимий севги ҳассос мисраларда тараннум этилади. Лирик чекинишларда шоир тирикликнинг азалий ва абадий муаммолари билан боглиқ фикр-мулоҳазаларини ҳам юксак маҳорат билан баён этганки, уларнинг кўпи ҳикмат каби жаранглаб, халқ мақол маталларига айланиб кетган:

Тақдир ёмонликни кўрганда раво,
Сабоқ ол ундан ҳам, топа ол зиё.
Бировга соғинса ҳар ким ёмонлик,
Ниҳоят ул ўзи топмас омонлик.
Ҳунар билан ақлинг бириккан ҳамон,
Ҳар иш бу жаҳонда юришгай равон.

Мана бу мисралар эса худди ҳозирги кунда ёзилгандай:

Еримиз, сувимиз, фарзандимиз деб,
Хотин, бола-чақа, дилбандимиз деб,.
Бирма-бир жонимиз этамиз фидо,
Ватанни душманга бермаймиз асло!

«Шоҳнома»дек салмоқли ва бадиий юксак асари билан Фирдавсий форсий тилнинг беқиёс қудратини намойиш қилди, унинг шеърият тили сифатидаги мавқеини мустаҳкамлади. Бу ҳақда шоирнинг ўзи асар хотимасида шундай дейди:

Обод бинолар ҳам бўлгуси хароб,
Уларни емирар ёмғир ва офтоб.
Назмдан яратдим бир қасри баланд,
Ёмғирлар, шамоллар унга не писанд!
Ўттиз йил меҳнатга ўзни урдим мен,
Форсийда Ажамни тирилтирдим мен.
Энди мен ўлмасман, тирикман мудом,
Чунки сўз уруғин сочганман чунон...

Буюк немис шоири ва мутафаккири Гёте «Ғарбу Шарқ девони»га ёзган шарҳларида Фирдавсий Эроннинг афсонавий ва тарихий ўтмишини яхлит ҳолда қаламга олгач, кейинги шоирларга умумий гаплар ва баъзи бир талқинлардан бошқа нарса қолмади, деб лутф этган эди. Француз шарқшуноси Анри Массенинг эътирофича эса, «Шоҳнома» халқ улуғворлиги ва у чеккан ғам-ғуссалар ҳақидаги достон бўлиб, шунинг ўзи уни жаҳон сўз санъатидаги энг улуғ асарлар қаторига қўшиш учун кифоя қилади.
Сомонийлар салтанати кучга тўлган даврда бошланиб, шоирнинг нақ ярим умрини олган «Шоҳнома» ниҳоясига етганда, бу қудратли давлат парчаланиб, қорахонийлар ва ғазнавийлар ўртасида бўлинган эди. Шунинг учун шоир асар муқаддимасига ғазнавийлар ҳукмдорини мадҳ этувчи бир бағишлов илова қилиб, уни шоҳ Маҳмудга тақдим этади. Лекин мутаассиб уламолар ва ҳасадгўй шоирларнинг қутқуси билан у асарни муносиб баҳоламайди. 30 йил заҳмат чекиб ёзилган 120 минг мисрадан иборат муаззам асарни бор-йўғи 20 минг кумуш тангага раво кўрган Маҳмуд Ғазнавийнинг пасткашлигидан хафа бўлган Фирдавспй бу маблағни ҳаммом ходими, шарбатдор ва уни келтирган мулозимга бўлиб бериб, Ғазнадан чиқиб кетади. Бу ҳақда афсона-ривоятлар шунчалик кўпки, уларнинг қайси бири ҳақиқату қайси бири тўқима эканлигини ажратиш қийин. Лекин шундай қудратли Маҳмуд Ғазнавий «Шоҳнома»дай буюк, сўз санъатининг нодир дурдонаси қадрига етмаган, Фирдавсийдай забардаст шоирни беобрў қилган жоҳил ва такаббур шоҳ сифатида тарих саҳифаларида қолгани ҳақиқат. Абдураҳмон Жомий таъбири билан айтганда:

Кетиб оламдан ул Маҳмуд, йўқолмиш шавкату шони,
Қадрсиз қилди шоирни, деган гап қолди оламда.

«Сийлов»идан юз ўгиргани учун Маҳмуд Ғазнавий таъқибига учраган Фирдавсий унинг қўли етмайдиган узоқ вилоятларга қочиб, яшириниб яшайди. Ниҳоят, паймонаси тўлиб, қишлоғига қайтган шоирни руҳонийлар шиаликда айблаб, мусулмонлар қабристонига кўмишга рухсат бер-майдилар. Унинг жасади отасидан қолган боғнинг бир чеккасига кўмилади.
Орадан йиллар ўтиб, бир даврада «Шоҳнома»дан байтлар ўқилганда Маҳмуд Ғазнавийга маъқул келади ва унинг муаллифини сўрайди. Унга бу байтлар Абулқосим Фирдавсий қаламига мансублигини айтадилар. Шунда у улуғ шоирга нисбатан ноҳақлик қилганлигини тушунади ва бир туяга олтин-кумуш, қимматбаҳо совға-саломлар юклаб, Фирдавсийга олиб боришлари ҳақида амр қилади. Такдирнинг ўйинини қарангки, шоҳ инъомлари ортилган туя Туснииг бир дарвозасидан кирганида иккинчи дарвозасидан шоирнинг жасадини олиб чиқиб кетишаётган бўлади.
«Ҳаким Носир Хисрав «Сафарнома»да шундай келтирган:
Тўрт юз ўттиз саккизинчи ҳижрий санада Тус йўлида янги қурилган улкан работни кўрдим.
— Бу работни ким қурди? — деб сўраганимда:
— Бу работ Султон Маҳмуд Фирдавсийга инъом қилиб юборган маблағ ҳисобидан бунёд этилди, — дейишди.
Бунинг қай тарзда юз берганини сўраганимда, шундай жавоб беришди:
— Фирдавсий вафот этган эди ва унинг меросхўри инъомни қабул қилмади. Султонга арз қилганларида, у шу ерда бир иморат қуришга фармон берди ва ушбу работ ўшадир»(Кўчирма Ғулом Каримнинг «Сафарнома»нинг ўзбекча нашрига ёзган «Ҳаким Носир Хисрав ва унинг ижодий мероси» номли сўзбошисидан олинди (Қаранг: Носир Хисрав. Сафарнома. Тошкент, 2003 йил, 10-бет).).
1934 йилда Фирдавсий таваллудининг 1000 йиллиги муносабати билан унинг қабри устига катта мақбара қурилган ва у шоир ихлосмандларининг муқаддас зиёратгоҳига айланган.
Фирдавсий «Шоҳнома»си ўзидан кейинги Шарқ адабиётига кучли таъсир кўрсатди, унга жавобан кўплаб «Шоҳнома»лар ёзилиб, ўзига хос шоҳноманавислик анъанаси вужудга келди. Бу анъанани Асадий Тусий (XI) бошлаб берди: у 1066 йилда 145 боб, 9000 байтдан иборат «Гершаспнома» достонини яратади. Қадимги Эроннинг афсонавий қаҳрамони бўлган Гершасп Жамшиднинг олтинчи авлоди, Фирдавсий қаҳрамони Рустамнинг катта бобосидир. Фирдавсий «Шоҳнома»сида Гершасп ҳақида батафсил тўхталмагани учун Асадий Тусий унинг фаолиятини кенг ёритишни мақсад қилган.
Х1 — ХП асрларда «Барзунома», «Баҳманнома», «Қушнома», «Фаромурзнома» асарлари, кейинроқ — мўғуллар ҳужуми арафасида «Жаҳонгирнома», Қонеъий Тусийнинг «Салжуқнома»си, 1300 йилда қатл этилган шоир Робеъий Бушанжийнинг «Картнома»си, темурийлар даврида «Сомнома», Рустамнинг қизи Гуштаспбонуга бағишланган 4 достон пайдо бўлди. Бу достонлар орасида энг салмоқлиси «Барзунома» бўлиб, унинг икки нусхаси маълум: кичиги — 45, каттаси — 65 минг байтдан иборат.
«Шоҳнома» таъсирида бир неча тарихий ва тасаввуфий достонлар ҳам яратилган: «Искандарнома»лар, мутасаввиф шоирлар ёзган панднома достонлар, «Шоҳнома», «Шаҳаншоҳнома» номлари билан ижод қилинган асарлар шулар жумласидандир. Фақат Ҳамдуллоҳ Муставфий Қазвинийнинг «Зафарнома» китоби «Шоҳнома»нинг давоми бўлиб, 1335 йилгача бўлган тарихий воқеаларни ўз ичига олади. Соҳиб номли шоир ҳам 1320 йилда ёзилган «Дафтари Дилкушо» асарида «Шоҳнома»ни давом эттирган: унда форс ҳокимлари ҳаёти ёритилиб, мўғуллар истибдодига қарши ўз ватанининг мустақилликка интилиши ва қаҳрамонлик анъаналари тараннум этади.
«Шоҳнома» оммабоп асарга айланиб, халқ орасида кенг тарқалганидан сўнг қатор ўзгаришларга хам учраган. Шунинг учун темурий шаҳзодалардан Бойсунқур Мирзо буйруғига биноан 40 дан ортиқ нусхаларини ўзаро қиёслаб, шу асосда унинг мукаммал матни яратилади. Фанда «Шоҳнома»нинг Бойсунқур нусхаси сифатида машҳур бу матн асарнинг ишончли нусхаларидан бири ҳисобланади. «Шоҳнома»нинг танқидий матнлари ичида энг мўътабари эса Е.Э. Бертельс ва А. Нўшин таҳрири остида тайёрланган IX жилдликдир.
Бадиий юксаклиги, беқиёс даражада халқчиллиги туфайли ва халқ орзу-армонларини куйлаганлиги учун ҳам, мана, минг йилдан буён «Шоҳнома» ўқувчилар қалбини забт этиб, шуҳрат чўққисидан тушмай келмоқда. Фирдавсий қаҳрамонлари ўзбек халқи орасида ҳам қадимдан машҳур. «Китоби Жамшид», «Китоби подшоҳ Афросиёб», «Шоҳ Таҳмурасп» номли халқ китоблари, «Рустам ва Суҳроб», «Доро ва Искандарбек» каби халқ эртаклари «Шоҳнома»дан илҳомланиб, ёки унинг таъсирида яратилган. Ёзма адабиётда ҳам Юсуф Хос Ҳожибдан тортиб Алишер Навоий ва Бобургача, Мунисдан Абдулла Ориповгача барча ўзбек шоирлари Фирдавсийни ўзларига устоз санаб келганлар.
«Шоҳнома» дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилинган. Жумладан, XIII аср бошида араб, XV — XVI асрларда турк ва гуржи, XIX асрдан эса француз, инглиз, немис, итальян ва рус тилларига ўгирилган. «Шоҳнома» ўзбекчага Шоҳ Ҳижрон, Хомуший (XVIII), Нурмуҳаммад Бухорий, Очилдимурод Мирий (XIX), Ҳ. Ғулом, Назармат, Ж. Жабборов, Ш. Шомуҳамедовлар (XX) томонидан таржима қилинган бўлса-да, бу таржималарнинг бирортаси тўлиқ эмас. «Шоҳнома» сюжетлари асосида «Заҳҳоки Морон», «Сиёвуш», «Рустам ва Суҳроб» сингари саҳна асарлари яратилган. Ж. Камол тожик адиби С. Улуғзоданинг «Фирдавсий» романини ўзбекчалаштиришган.
Фирдавсий «Шоҳнома» асари билан сўз санъатида бир алпнинг жасоратини кўрсатдики, мана, орадан минг йил ўтса хам, у кўтарилган юксаклик бирор шоирга муяссар бўлган эмас.

Эргаш Очиловнинг
"Барҳаёт сиймолар" китобидан