Иоганн Волфганг Гёте – янги давр немис адабиётининг асосчиси. Бу кўп қиррали, иқтидорли инсон адабиёт ва фанда сезиларли из қолдирди. Гёте ижоди ўша давр замонавийлигининг энг муҳим тенденциялари ва қарама-қаршиликларининг аниқ аксидир. "Фауст" фожиаси Гётенинг шоҳ асарига айланди, унда муаллиф умуминсоний қадриятлар, инсон учун тинимсиз фаолиятга асосланган ҳаёт мазмуни ҳақидаги фикрлари билан ўртоқлашади, ҳатто бу фаолият фожиали хатоларга олиб келса ҳам. "Фауст" фожиаси "Арши алъодаги дебоча" билан бошланади, у ерда Худо ва Мефистофел ўртасида худди фалсафий мунозарага ўхшайдиган суҳбат бўлиб ўтади. Суҳбатда биринчи марта Фауст номи тилга олинади, уни Худо ўзининг содиқ қули сифатида мисол қилиб келтиради. Мефистофел Худони тажриба ўтказишга ишонтиришга муваффақ бўлди ва Фаустни судралиб юришга ва "тупроққа қоришиб барбод бўлиши" га ваъда берди. Бу баҳсда Худо инсонга оптимистик қарашнинг ташувчиси ҳисобланади ва Мефистофел ўзини инсоний одоб ва ақл-идрокка ишонмайдиган шубҳа билан қарайдиган одам каби тутади. Мефистофел ерга жўнайди. Яхшилик ва ёмонликнинг, буюк ва аҳамиятсиз нарсаларнинг улкан кураши бошланади.
Доктор Фауст қомусий олим бўлиб, халқ ҳурматига сазовор бўлса-да, илм-фандан, ҳақиқатни кашф этиш имкониятидан кўнгли қолган эди. Руҳий бўшлиқ Фаустни сеҳрга мурожаат қилишга ундайди, лекин у чақирган руҳдан жуда қўрқиб кетди. Тез орада Фаустнинг хонасида Мефистофел пайдо бўлади. Меҳмон инсоннинг заиф томонлари, борлиқнинг қадрсизлиги устидан кулиб, худди Фауст азоби қаърига кириб кетаётгандек бўлади. Мефистофел Фаустга ҳаётнинг барча қувончларини очиб беришга ваъда беради, лекин бир шарт билан: агар Фауст гўзал дақиқани тўхтатишни сўраса, унинг руҳи Мефистофелнинг мулкига айланади. Ва улар саёҳатга чиқишади.
Мефистофел ёвуз доноликнинг тимсолидир. У инсон табиатини яхши билади ва унинг заиф томонларидан қандай фойдаланишни ҳар кимдан ҳам яхшироқ билади. Фауст эса, инсон ҳаётининг маъносини излаш, ўз тажрибаси ва кечинмалари ҳақида қайғуради, лекин у севги афсунига қарши тура олмайди. Аммо севги Фаустга беғубор бахт туйғусини бера олмайди ва саёҳат давом этади.
Фауст умрининг охирида борлиқнинг маъносини тушунишга яқинлашади. Унинг назарида у одамларга беғараз хизмат қилишдан иборатдек туюлади. Сўқир Фауст вафот этади ва унинг ўлмас руҳи осмонга кўтарилади. Мефистофел илоҳий ва дунёвий ўртасидаги абадий баҳсда яна бир бор мағлуб бўлганини тушунади.
"Фауст" фожиасини маиший ҳаётга оид драма сифатида эмас, балки фалсафий-ахлоқий-ахлоқий асар сифатида кўриб чиқиш керак, уни бизнинг замонамизга, умид ва қайғулари билан инсоният келажагига ҳам боғлаш мумкин. Фауст ва Мефистофел ўртасидаги зиддият абадий мавжуд, чунки бу ҳар бир инсонда яшайдиган яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги курашдир. Бугунги кунгача доктор Фаустнинг тўхтамаслик, уйқуга кетмаслик ҳақидаги чақириғи долзарб бўлиб қолмоқда, ташқи дунё билан бирга ҳаракат қилиш, ўзгариш ва бойиш керак:

Кимки эрк, озодлик учун кун сайин
Ўзини курашга ташласа тайин,
Шу йўлни мардона ўтолса босиб,
Эрку озодликка ўша муносиб!

Гёте абадий изланиш ва ўз устида абадий ишлаш орқали инсониятнинг янада ривожланишини, руҳнинг нафақат жисмоний, балки руҳий ўлим устидан ҳам ғалабасини кўрди.

Гапинг тўғри, аммо тоат усулин
Бажо этар қулинг ғоят турфа ҳол,
Унинг ғизоси не — тушуниш маҳол.
У курашни севар — ошадир довон,
Йирок манзилларни кўзлар доимо.
Истар — юлдузларин узатсин осмон,
Ер эса бахш этсин туганмас сафо
Ва лекин ҳар нечук бўлса комрон —
Таскин топа олмас у кўнгил асло

Гёте «Фауст»

Маърифатнинг нотинч даври унинг қаҳрамонлари – жаҳолатга, пассивликка, ўрта аср ваҳшийлиги ва хурофотига қарши чиққан исёнчиларни туғдирди. Бундай қаҳрамонлар илғор ёзувчилар ва улар ишлаб чиққан образлар эди. Улар инсоннинг озодлиги ва мустақиллиги учун курашдилар, эски тартибга ўзларининг адолатли ғазабларини очдилар. Бу ёзувчилар орасида немис шоири И. В. Гёте ҳам бор эди. У ердаги ақлнинг ғалабасига чин дилдан ва қатъий ишонди ва бу ишончни ўзининг энг буюк асари - "Фауст"фожиаси қаҳрамони тимсолига киритди.
Фауст ҳақидаги афсона ёшлик чоғидан Гётенинг эътиборини тортди. Бу инсонга, унинг фикри кучи ва буюклигига бўлган ишончни акс эттирди. Шоир ҳар қандай қийинчилик ва васвасаларни енгиб ўтиб, юксак мақсадига эришиш учун ишонч билан олдинга интилаётган инсон қиёфасига яқин эди. Фауст табиат ва ҳаёт сирларини тушунишга ҳар қандай йўл билан интиладиган мутафаккирнинг бир тури эди. Бу хусусиятларнинг барчаси ёзувчи томонидан ўз қаҳрамони образини яратиш учун асос қилиб олинган.
Фаустнинг характери жуда мураккаб ва қарама-қарши, унинг руҳи доимо шубҳалар билан азобланади, илҳом унинг қалбида қайғу ва норозилик билан алмашади. Ҳатто ўзи "овлоқ тош кулба" билан таққослаган идорасининг атмосферасига назар ташласак ҳам, биз қаҳрамон "эркинликка, кенг дунёга" қочишга интилаётган ўша тор, ҳавоси бузуқ доиранинг аксини кўрамиз. У ҳақиқатни билишни, табиат қонунларини ўрганишни орзу қилади, аксинча уни "бебақолик ва ахлат" қуршовида қолишга мажбур қилади". Ўша даврдаги фанлар ўлик эди, улар Фаустнинг қизиқувчан онгини ташвишга солган саволларга жавоб бермадилар. У сеҳр-жодуда ҳам ўз муаммоларига ечим топа олмайди.
Фауст ҳақиқатни билиш йўли осон бўлмаслигини билади, лекин шунга қарамай, билимга чанқоқлик билан бу йўлга чиқади.
Қаҳрамоннинг баҳор байрамида пайдо бўлиши саҳнаси ҳаёт, қувонч ва табиатни жонли идрок этиш билан қанчалик тўлганини кўрамиз. У "ҳавоси бузуқ, дим шаҳардан далага, нурга" қочишга интилаётган одамларнинг тирилишини ҳис қилади. Бундай кайфият ва муҳит Фаустнинг руҳий ҳолатига жуда яқин. Ахир, у нафақат дунёни билишни, балки бошқа одамларга билим нурини ҳам олиб келишни хоҳлайди. Бу унинг Инжил – энг машҳур ва муҳим китоблардан бирини она тилига таржима қилиш истагининг сабаби. Аммо бу ерда шубҳалар уни тўхтатади. "Бошида калом бор эди, калом эса Худо эди", дейилади бу китобда. Аммо қаҳрамон эътироз билдиради: "Мен сўзни жуда юқори қадрлай олмайман". У ишонч билан матнни алмаштиради: "Амал – бу борлиқнинг бошланиши". Ва бу ибора унинг образининг асосий маъносини ўз ичига олади. Гёте олдинга узлуксиз ҳаракат, доимий ҳаракат, ижодий меҳнат ғоясини тасдиқлайди. Чунки фақат шу ҳолатда инсон ўзини ва атрофидаги дунёни билиши мумкин. Фауст эса, Н.Г. Чернишевскийга кўра,"... чуқурроқ ҳақиқатга, тўлиқ ҳаётга муҳтож, шунинг учун у Мефистофел билан, яъни рад этиш жорқали иттифоқ тузиши керак". Айнан Мефистофел билан тўқнашувда, у билан тортишувда, унинг нотўғрилигини исботлашга уринишда қаҳрамоннинг характери ривожланади. У бир жойда туролмаслигини тушунади, тинчлик топа олмайди ва лаҳзани тўхтатишни хоҳламайди. Изланиш ва билим олишга чанқоқ бўлган Фауст абадий олға интилади.

Ажабо, шайтондан хайр ила эҳсон!
Не бера олардинг менга, бечора?
Билармисан, нелар истайди инсон?
Унинг орзуларин тушунсанг зора!

- жавоб беради қаҳрамон ўз интилишларини тубан лаззатлар гирдобида чўктирмоқчи бўлган васвасачига. Фауст ҳеч қачон тинчлик ва қониқиш васвасасига берилмасликка қасам ичади:

Шунча лазиз бўлса сен берган таом,
Мен ўшал неъматга оғушта бўлсам,
Лаззат тўшагида олсаму ором
Шуҳрат гултожида шавқларга тўлсам,
Унутсам оламни, майлига ўлсам,
Майли ўша онда мени олса ер.

Ҳа, Фаустнинг йўли оғир, уни доимо янги иллюзиялар чулғаб олади, кейин эса изсиз йўқолади; уни муваффақиятсизликлар ва умидсизликлар таъқиб қилади. Аммо, барча синовлардан ўтиб, барча васвасаларга қаршилик кўрсатиб, қаҳрамон порлоқ келажакка, инсон онгининг кучига, инсон руҳининг кучига ишончини йўқотмайди. У тараққиётга эришиш учун фақат юқори интилишлар ва орзулар етарли эмаслигини тушунади. Олтин аср учун курашиш керак, чунки

Кимки эрк, озодлик учун кун сайин
Ўзини курашга ташласа тайин,
Шу йўлни мардона ўтолса босиб,
Эрку озодликка ўша муносиб!

Одамлар ўзларига ишонишлари ва фақат ўз кучларига, "эркин меҳнатларига" таянишлари керак - бу Фаустнинг хулосаси. Гёте яратган образ жаҳон маданиятига "абадий образлар"дан бири сифатида кирди. Муаллиф ўз ижоди билан одамларда баркамолликка интилишни уйғотишга, жасорат, қадр-қиммат, матонат ва фаолиятга чанқоқ авлодни шакллантиришга ёрдам беришга умид қилган. Умрининг охиригача у инсонга, юксак тақдирига ишончини йўқотмади.
Буюк француз инқилоби билан якунланган XVIII аср шубҳа, ҳалокат ва инкор, ақлнинг хурофот ва бидъат устидан, цивилизация ваҳшийлик устидан, инсонпарварлик зулм ва адолатсизлик устидан ғалаба қозонишига эҳтиросли ишонч белгиси остида ривожланди. Шунинг учун тарихчилар буни маърифат даври деб аташади. Маърифатпарварларнинг мафкураси қадимги ўрта аср турмуш тарзи қулаган ва ўша давр учун прогрессив бўлган янги, буржуа тартиби шаклланаётган даврда ғалаба қозонди. Маърифатпарварлар маданий ривожланиш, ўзини ўзи бошқариш, эркинлик ғояларини қизғин ҳимоя қилдилар, омма манфаатларини ҳимоя қилдилар, феодализм бўйинтуруғини, черковнинг мутаассиблиги ва консерватизмини лаънатладилар.
Воқеаларга бой давр ўз даҳоларини – Францияда Вольтер, Дидро, Руссо, Россияда Ломоносов, Германияда Шиллер ва Гётени дунёга келтирди. Уларнинг қаҳрамонлари –  аср охирида Дантон, Марат, Робеспьер Париждаги инқилобий Конвенция минбарларига кўтарилишди.
Даврнинг бадиий диди хилма-хил еди. Архитектурада ҳали ҳам дабдабали барокко ҳукмронлик қиларди, саҳнадан Расин ва Корнил фожиаларининг Александрия шеърлари янграр эди. Аммо қаҳрамонлари "учинчи табақа" одамлари бўлган асарлар тобора оммалашиб борди. Асрнинг ўрталарида мактублардаги сентиментал роман жанри пайдо бўлди – ўқувчилар севишганларнинг ёзишмаларини ҳаяжон билан кузатиб, уларнинг қайғулари ва бахтсизликларини бошдан кечирдилар. Страсбургда эса адабиётга "бўрон ва ҳужум"номи билан кирган бир гуруҳ ёш шоир ва драматурглар пайдо бўлди. Уларнинг асарларининг қаҳрамонлари зўравонлик ва адолатсизлик дунёсига қарши ёлғиз ўзи чиққан жасур одамлар эди.
Гёте ижоди маърифат даврининг ўзига хос якуни, унинг изланишлари ва курашлари натижаси эди. Шоир ўттиз йилдан ортиқ вақт давомида ёзган "Фауст" фожиаси эса нафақат илмий ва фалсафий ғоялар, балки адабий йўналишлар ҳаракатини ҳам акс эттирди. "Фауст" даги ҳаракат вақти аниқ белгиланмаган, унинг доираси чексиз кенгайтирилган бўлса-да, бутун ғоялар мажмуаси Гёте даври билан аниқ боғлиқдир. Ахир, унинг биринчи қисми 1797-1800 йилларда буюк француз инқилобининг ғоялари ва ютуқлари таъсири остида ёзилган ва охирги саҳналар 1831 йилда, Европада Наполеоннинг кўтарилиши ва қулаши, Реставрация содир бўлган пайтда ёзилган.
Гёте фожиаси XVI асрда пайдо бўлган Фауст ҳақидаги халқ афсонасига асосланади. Унинг қаҳрамони исёнчи бўлиб, табиат сирларини билишга интилади, черковнинг қулларча бош эгиб итоат қилиш ва ювошлик ғоясига қарши чиқади. Ярим фантастик шаклда Фауст образи худди тарих йўналишини тўхтатишнинг иложи бўлмаганидек, одамларда бўғиб бўлмайдиган тараққиёт кучларини ўзида мужассам этган. Гёте немис ҳақиқатидан қониқмаган бу ҳақиқат изловчисига яқин эди.
Маърифатпарварлар, шу жумладан Гёте, Худо ҳақидаги ғояни рад этмадилар, улар фақат черков таълимотларини шубҳа остига қўйишди. Фаустда эса Худо дунёдан, яхшилик ва ёмонликдан устун турган олий ақл сифатида намоён бўлади. Гёте талқинидаги Фауст биринчи навбатда ҳамма нарсани — дунё тузилишидан тортиб, ахлоқий меъёрлар ва хулқ-атвор қоидаларига қадар савол берадиган олимдир. Мефистофел унинг учун билим воситасидир. Гёте давридаги илмий тадқиқот воситалари шу қадар номукаммал эдики, кўплаб олимлар Қуёш ва сайёралар ёки инсон кўзи қандай ишлашини, нима учун вабо эпидемияси борлигини ва инсон пайдо бўлишидан олдин Ер юзида нима бўлганлигини тушуниш учун ўз руҳларини шайтонга сотишга рози бўлишган. Фаустнинг исёни, унинг азоби, пушаймонлиги ва фаросати, бу фақат инсоният манфаати учун ишлаш одамни зерикиш ва умидсизликка дахлсиз қилади, буларнинг барчаси даҳолардан бири бўлган маърифатпарварлик ғояларининг бадиий тимсолидир.

Фауст образининг рамзийлиги

Фауст – тарихий шахс, афсонага кўра, сеҳр, "афсунгарлик", астрология билан ҳам шуғулланган ўрта аср олими. Халқ афсонаси Фаустга билимга кучли ташналик, ҳар қандай "ўзгармас" ҳокимиятга нафрат, фикр ва ишлардан қўрқмаслик хислатларига эга деб ҳисоблаган. Гёте фожиасида дастлаб Фаустнинг инсоний индивидуаллиги умумлаштирилади, бу образни рамзий қилади. Жаҳаннамдан қўрқмаган Фауст билим ва ер юзидаги ҳаёт қувончлари учун иблис билан битим тузади. Ақлнинг жасорати унга табиат сирларини билиш ва тўлақонли фаол ҳаёт кечириш учун черков тақиқларига қарамликни жасорат билан бузишга имкон беради. Айнан маънавий жасорат Фаустни эркин инсоний фикрни тинимсиз излашнинг рамзига айлантирди. Фауст образи инсоннинг чексиз имкониятларига ишончни, ҳаётнинг маъносини билишга бўлган ёнаётган интилишни, мутлақ интилишни, инсонни чеклайдиган чегаралардан ташқарига чиқишга интилишни ўзида мужассам этган.  Изланиш жараёнида Фауст немис ижтимоий фикрининг тафаккурини енгиб, борлиқнинг асоси сифатида ҳаракатни илгари суради. Гётеда яхшилик ва ёмонликнинг метафизик қарама-қаршилиги олиб ташланади – Мефистофел образида мужассамланган ҳар нарсага шубҳа билан қараш Фаустга ҳақиқатни излашда ёрдам берадиган ҳаракатлантирувчи кучга айланади. Яратилиш йўли вайронагарчиликдан ўтади – Гёте ўз даврининг тарихий тажрибасини умумлаштирган ҳолда шундай хулосага келади.
Фауст тарихи умумевропа онги ривожланишининг барча босқичларини акс еттиради. Фауст фожиа бошида - Руссоизм давридаги Европа фикрини тавсифловчи босқичда - у француз маърифатидан ҳафсаласи пир бўлган. Шунинг учун у илм-фаннинг фойдасини жасорат билан рад этади ва шайтон билан битим тузади, ҳақиқий ҳаётга мурожаат қилади. (Вагнер - бу педантик маърифатга сатира). Маргарита билан ҳикоя давомида Фауст табиат қўйнига, ҳаёт ва хулқ-атворнинг соддалигига бўлган сентиментал интилиши билан одатий руссоистга айланади. Иккинчи босқич - инқилоб бошлаган катта дунёга ўтиш. Германиядаги инқилоб даври санъатга мурожаат билан ажралиб турди. Аммо Гёте аллақачон "санъат даври" дан узоқлашган, шунинг учун бу ерда унинг етарли эмаслиги кўрсатилган. Елена қолдирган чойшаб - бу санъатнинг бузилишининг рамзи, Эвфорион - барча ер юзидаги нарсаларнинг мўртлиги рамзи. Аммо бу даврдан инсон руҳи янгиланиб чиқди.
Денгиз эпизоди - бу инқилобдан кейин тез ривожланаётган технология тараққиётининг шоирона тасвирланиши. Аммо Гётедаги бу босқич гўзалликдан маҳрум. Мефистофел мешчанлик, деҳқонлар, Фауст йўлида ётган нарсаларга нисбатан тараққиётнинг иблисона томони рамзи сифатида намоён бўлади. Шундай қилиб, Гётенинг тараққиётга муносабати ҳақидаги саволга жавоб берилади.
Шу тариқа, фожиа инқилобдан олдинги, инқилобий ва инқилобдан кейинги даврларда Европа жамиятининг маънавий ривожланиши ёдгорлигидир. Гёте инсон ва инсоният мавжудлигининг маъноси, тарихнинг мазмуни ва йўналиши ҳақида достон яратди. Унинг "Фауст"и бадиий ғоянинг дадиллиги билан таассурот қолдиради. Достон қаҳрамони умуминсоний шахс, ҳақиқатни излаётган ва олдинга интилаётган инсоният тимсолидир. Гёте қаҳрамонни нафақат ўзига хос ижтимоий-тарихий шароитлар, балки бутун тарих, олам, коинот билан юзма-юз келтирди. Тарих ва коинот олдида инсон - бу ғоянинг жасоратида, даврнинг бурилиш нуқтаси билан уйғонган инсон имкониятларининг чексизлигига ишонч пайдо бўлади, XVIII аср маърифатпарварларининг муносабатига хос бўлган тарихий оптимизм намоён бўлади.

Абу Муслим таржимаси