Қирғиз ёзувчиси Чингиз Айтматовнинг энг машҳур асарларидан бири бўлган «Қиёмат» (Плаха) романи 1980-йилларда ёзилган бўлиб, жамиятнинг кескин муаммоларини очиб беради. Бу қайғули тарихнинг қисқача мазмуни ҳар қандай ўқувчини бефарқ қолдирмайди ва замонавий жамият муаммоларига янгича назар билан қарашга чақирувчи хулосаларга ундайди.

Романнинг қисқача мазмуни
«Қиёмат» (Плаха) романида асосий сюжет линияси ҳамда қаҳрамонларнинг образлари ёзувчининг инсон ва жамият муаммоларига бўлган муносабатини акс эттиради. Асардаги марказий қаҳрамон — Авдий Каллистратовнинг ҳаёти орқали Айтматов жамиятнинг қийинчиликларини ва инсоннинг маънавий изланишларини тасвирлайди.

Авдий Каллистратовнинг ҳикояси
Асар бошида Моюнқўм қороғида ёш бўри жуфти биринчи марта бола кўради. Улар оила бўлиб сайгаклар овлашга йўл олишади, лекин ов вақтида одамлар чиқиб келиб, сайгакларни ўлдирадилар. Бўри болалари бу овдан омон қолмайди. Шунда саҳрода бўлган бир гуруҳ одамлар ўртасида Авдий Каллистратов ҳам боғланган ҳолда машинада ётади.
Авдий отасининг йўлидан бориб, диний билим юртида ўқишни бошлаган, аммо уни «ҳақоратли ғоялари» учун ўқишдан ҳайдашган. Кейин у газетада штатдан ташқари мухбир бўлиб ишлай бошлайди ва таҳририят топшириғига кўра Ўрта Осиёга наша моддасининг ёшлар ўртасида тарқалишини ўрганиш учун юборилади. Шу орқали у нашачилар тўдасига қўшилиб, улар билан Примоюнқум саҳроларига йўл олади. У ерда «пластилин» деб аталувчи конопля моддасини йиғиб, уни Москвага етказиш режалаштирилади.

Асарнинг мураккаблиги ва ундаги фалсафий мулоҳазалар
«Қиёмат» (Плаха) романи фақатгина индивидуал драматизмни эмас, балки жамият муаммоларини ҳам ёритади. Асарнинг энг таъсирли қисми — Авдийнинг инсонпарварлик ғояларини ҳимоя қилишдаги олийжаноб ҳаракатлари ва унинг ўзи бошдан кечирган мураккабликлардир. Мазкур воқеалар орқали Айтматов инсоннинг асл қиёфасини, унинг инсонийлик билан боғлиқ ички зиддиятларини ўрганишга ундайди.
Романда, шунингдек, бўри жуфтининг ҳимоячилик, жон сақлаш учун курашлари ва инсоннинг табиий муҳитга қилаётган зўравонлиги ҳақидаги сирли воқеалар ҳам бор. Бу билан ёзувчи табиат ва инсон ўртасидаги муносабатларнинг мувозанатини кўрсатиб беради.
Чингиз Айтматовнинг «Қиёмат» (Плаха) асари инсон руҳининг чуқурликларига назар ташлаб, унинг ўзига хос ички зиддиятлари орқали жамият муаммоларини ўрганиш учун унутиш мумкин бўлмаган фалсафий воқеаларни ҳикоя қилади.

Чингиз Айтматовнинг «Қиёмат» (Плаха) романи: қисқача мазмун ва таҳлил
Айтматовнинг машҳур «Қиёмат» (Плаха) романи замонавий жамиятнинг долзарб муаммоларини очиб берувчи шиддатли ва қайғули ҳикоя бўлиб, асар инсоннинг нафс ва табиатга бўлган муносабатини теран ўрганишга ундайди.

Асар сюжети
Базарбай ва Бўстоннинг учрашуви: Базарбай Нўйғутов яшириниш мақсадида ўзининг қадрдон кишиси Бўстон Урқунчиевнинг хонадонига бориб паноҳ топади. Бўстоннинг хотини уни очиқ юз билан кутиб олади, Базарбай эса миннатдорчилик билдириб, Бўстоннинг кичик ўғлига ўйнаш учун бўри болаларини бериб қўяди. Кейинчалик Бўстон Базарбайнинг бўри уясини бузганини билиб, ундан бўри болаларини қайтариб беришни талаб қилади, аммо Базарбай рад этади.
Бўри жуфти ва уларнинг интиқоми: Бўри жуфти болаларининг йўқотилиши учун одамлардан интиқом олишга киришади. Бўстоннинг ҳаёти бу фаоллик сабабли ўзаро қарама-қаршиликда ўтади ва у бўриларни отиб ўлдиришга қарор қилади. У бўри эркакни ўлдиришга муваффақ бўлади, аммо бўри урғочи қочиб кетади. Бошига тушган ғам билан у Бўстоннинг хонадонига қайтади ва ўз болаларини қидираётганда Бўстоннинг ўғлига дуч келади. Она бўри уни ўз боласидек тозалайди ва кейин эҳтиёткорлик билан уясига олиб кетади.
Трагедия ва қасос: Бўстон ўғлининг овозини эшитади ва она бўрини тўхтатишга ҳаракат қилади. У ҳавога, кейин эса бўрига ўқ узади, аммо ўз ўғлининг кўкрагииа ўқ узилганини кўриб, қўрқиб кетади. Юрагини ғам қоплаган Бўстон келиб Базарбайни ўлдиради ва ўз ихтиёри билан ҳукуматга таслим бўлади.

«Қиёмат» (Плаха) романи таҳлили
Тасвирий мазмун ва асосий ғоялар: Роман инсоннинг нафс ва табиатга нисбатан муносабатларини очиб бериш орқали унинг асли қиёфасини кўрсатади. Асар реалистик бўлиб, унда инсон табиатга нисбатан қандай қўрқинчли ва аёвсиз муомалада бўлиши тасвирланган. Буни ўқувчилар Базарбайнинг бўри болаларини фойда кўриш мақсадида ўғирлаб кетиши ва овчиларнинг қўриқланган ҳудуддаги сайгакларни ўлдиришидан кўришади.
Проблематика ва муаммолар: Айтматов табиат ва инсон ўртасидаги мувозанатни бузганлик орқали келадиган оқибатлар ҳақида ўйлатади. У табиат ва ҳайвонларни инсондан юқори маънавий жиҳатларда тасвирлаб, уларни инсондан кўра садоқатли ва олижаноб сифатида кўрсатади. Шундай қилиб, роман жамиятнинг инсон табиатга нисбатан муомаласи ва унинг оқибатлари ҳақида мулоҳаза юритишга чақирувчи ёрқин намуна ҳисобланади.

Чингиз Айтматовнинг «Қиёмат» (Плаха) романи: таҳлил
Асарнинг асосий ғояси ва мазмуни
Айтматовнинг «Қиёмат» (Плаха) романи оғир ва теран маъноси билан ўқувчига таъсир ўтказадиган асарлардан бўлиб, унинг қайғули саҳналари инсоннинг заифликлари ва ёмонликларини фош этиш мақсадида яратилган. Бу асар инсон табиати ва унинг табиатга бўлган муносабатини очиқ тарзда ўрганишга ундайди.

Асарнинг ёзилиши, таркибий тузилиши ва жанри
Айтматовнинг мазкур романи илк бор 1986 йилда «Новый мир» адабий журналида чоп этилган. Ёзувчининг реалистик йўналишга бўлган ихлосининг натижаси сифатида, асар уч қисмга бўлинган бўлиб, ҳар бир қисми айрим бўлимларга ажратилган. Биринчи ва иккинчи қисмлар Авдий Каллистратов ҳаётига бағишланган бўлиб, у диний ва ҳаётий қарашлари билан бошқалардан ажралиб туради. Унинг фикрлари қабул қилинмай, ҳаётидаги қайғули ҳолатларга олиб келади. Учинчи қисм эса, жамоатчиликка хос бўлган Бўстоннинг оғир даврлардаги ҳаётини тасвирлайди. Ушбу икки айрим тарих бўрилар орқали боғланган.

Роман номининг моҳияти
Нега ёзувчи асарни «Қиёмат» (Плаха) деб номлаган? «Қиёмат» (Плаха) рамзий маънода ҳар бир инсоннинг ҳаётидаги ички кураш ва танловларини ифодалайди. (Асарни ўзбек тилига таржима қилган Иброҳим Ғофуров уни "қиёмат" деб номлаган) Ҳар бир шахс ҳар куни ўз фикр ва ишончи учун курашга киришади, ўз қарашларини ҳимоя қилиши керак бўлади — бу унинг «қиёмати». Бундан ташқари, Айтматов табиатга инсоннинг муносабатига доир глобал масалани кўтаради. Унинг фикрича, инсон табиатдан ажралиб, унинг «хўжайини» бўлишга ҳаракат қилганда, табиатнинг интиқоми орқали жавоб олади.

Романдаги асосий муаммолар

Табиат ва инсон муносабати
«Қиёмат» (Плаха) романининг асосий мавзуси — инсоннинг табиатга қилган зўравонлиги. Овчиларнинг қўриқланувчи ҳудудда сайгақларни ўлдириши, Базарбайнинг ўзига фойда қилиш учун бўри болаларини ўғирлаб кетиши ва уларни қамишзорда ўлдириши каби воқеалар орқали инсоннинг беэътиборлиги кўрсатилади. Айтматов бу фикрни ёрқинроқ кўрсатиш учун ҳайвонларни инсонийлаштириб, уларга инсонлардан кўра садоқатлилик ва меҳрибонлик хусусиятларини бахш этади.

Инсонлар ўртасидаги муносабатлар
Романда инсонларнинг табиати ҳайвонлар билан таққосланади. Инсонлар асосан нафсга берилиб, фойда учун ўлдириш, ўғирлаш ва гиёҳванд моддалар билан савдо қилишдан тоймайди. Бироқ, бош қаҳрамонлар — Авдий ва Бўстон бу ўринда ажралиб туради. Авдий ҳалол ва самимий инсон бўлиб, ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилиш қобилиятига эга. Бўстон эса, ҳаётини ҳалол меҳнатга бағишлаган, бироқ яқинларининг ҳасади ва туҳматларидан азият чекувчи шахсдир. Бу сюжет орқали ёзувчи нафақат даврни акс эттиради, балки инсон руҳининг пасткаш тарафини ҳам кўрсатади.

«Қиёмат» (Плаха) романидаги ўлмас ғоялар ва сюжетлар Айтматовнинг инсон ва жамият тўғрисидаги фикрлари орқали ўз ўрнини топиб, 1989 йилда «Бўриларнинг қичқириши» фильмида акс этган. Бу асар замонавий адабиётнинг тилла коллекциясига кирган.

Абу Муслим тайёрлади