Энг аввалги мақолат иймон шарҳига бағишланади. Бу бежиз эмас, зеро достоннинг бош ғояси комил инсон тимсолини васф этишдир, комилликнинг бош белгиси эса иймондир:

Кимки жаҳон аҳлида инсон эрур,
Билки нишони анга иймон эрур.

Алишер Навоий “Кимдаки иймоннинг уч белгиси бўлса, у ҳақиқий инсондир” дейди ва бу белгилар сифатида сабр, шукр ва ҳаёни кўрсатиб ўтади:

Бас ани инсон атағил бериё,
Ким ишидур сабр ила шукру ҳаё.

Комил инсон таърифидан кейин иймон шарҳига тўхталиб ўтилади. Ҳазрат Навоий иймоннинг 6 шарти сифатида қуйидагиларни келтириб ўтади:
1)    Ҳақнинг борлигига иймон келтириш;
2)    фаришталарга иймон;
3)    Аллоҳнинг сўзлари бўлган муқаддас китобларга иймон;
4)    Пайғамбарларга иймон;
5)    қиёмат кунига иймон;
6)    тақдири азалга иймон.
Ушбу фикрлардан сўнг Шайх Боязид Бистомий ва унинг муриди ҳақидаги ҳикоят келтирилади. Ҳикоятда бир куни Шайх Боязид Бистомийдан ғамгинлик сабабини сўраган муридига шайх бу дунёда ҳақиқий инсонлар камайиб кетганлигидан хафаман деб жавоб беради. Шунда муриди шайхни ҳақиқий инсонлар сафида деб ҳисоблашини айтганида, шайх ўзини ҳам юз минг сарсон-саргардонлар қаторида санашини, агар бу дунёдан иймон билан кетмас экан, инсон саналмаслигини айтади. Ҳикоятда диний мазмундан ташқари тасаввуфий қарашлар ҳам мавжуд бўлиб, бунда тариқатдаги хавф мақоми ҳақида сўз боради, деб айтиш мумкин. Н.Комиловнинг “Тасаввуф” китобида ёзилишича, хавф тариқатнинг 6-мақоми бўлиб, бунда соликнинг нафс макридан қўрқиши, шайтон найрангининг кўнгилга хавф солиши назарда тутилади. Нафс шундай кучли душманки, солик тариқатдаги тавба, вараъ, зуҳд, фақр, сабр каби мақомларни эгаллаган бўлишига қарамай, нафснинг иймонга дахл қилиши мумкинлигидан доим хавфда бўлади. 
Алишер Навоий кейинги мақолатларда ҳам биринчи мақолатда келтирилган бош мавзу – комил инсонга хос сифатлар баёнини давом эттиради. Хусусан, 5- мақолат карам ва саховат,  6- мақолат адаб, 7-мақолат қаноат, 8-мақолат вафо, 10-мақолат ростгўйлик таърифидадир. Бу мақолатлар орасида 7-мақолат бадиий тимсолларга бойлиги билан алоҳида ажралиб туради. Навоийнинг фикрича, кимки қаноатни ўзига касб қилган бўлса, у энг бой инсондир. Олтин, кумуш ва зебу зийнатларни бойлик деб билмаслик керак, балки ҳақиқий бойлик қаноат хазинасидир:

Кимгаки иш бўлди қаноат фани,
Билки, ани қилди қаноат ғани.
Ганжи тажаммулни ғино билмагил,
Балки ғино ганжи қаноатни бил.

Мазкур мақолатда қаноат тушунчаси чиройли ташбеҳлар ва тамсиллар воситасида ифодалаб берилганлигини кўрамиз. Масалан, осмон қанчалик катта бўлмасин, у битта кулча, яъни қуёш билан кун кечиради. Кўз доим шунинг учун равшанки, у меҳроб остида туриб, иккита бодом билан озиқланади. Шундай экан, инсонлар қаноат бобида осмон ва кўз сингари бўлишлари керак. Мақолатда китобот (ҳарф) санъатининг ҳам етакчилик қилишини кузатиш мумкин:

Қушлар аро шоҳки, анқо дурур,
Нуктае бу амрда пайдо дурур.
Бордур агар фикр ила топсанг вуқуф,
Қониъю анқоға мувофиқ ҳуруф.

Қушларнинг ичида анқо шоҳ ҳисобланади. Бунда маълум бир маъно бор. Агар фикр билан воқиф бўлишни истасанг, “қониъ” ва “анқо” сўзларининг ёзилишида ҳарфлар бир-бирига мувофиқдир. Ёки

Шоҳ бошининг шарафи тож эмас,
Англа ани шоҳки, муҳтож эмас.
Шоҳ агар ул бўлсаки, муҳтождур,
Ҳарф ила муҳтожда ҳам тождур.

Шоҳ бошининг шарофати тождан эмас, кимки муҳтож бўлмаса, ўшани шоҳ деб тушун. Муҳтожни ҳам шоҳ деб аташ мумкин бўлса, ҳарф нуқтаи назаридан “муҳтож” сўзида ҳам “тож” бор-ку!       
Мақолатга “Қаноатли ва қаноатсиз икки дўст” ҳақидаги ҳикоят илова тарзида келтирилган. Ҳикоятда келтирилишича, икки дўст Форс мулкидан Чин мамлакати томон йўлга тушадилар. Бири тақдир берганига қаноатли инсон бўлиб, иккинчиси очкўз, тамаъгир эди. Йўлда кетаётиб, бир тошга кўзлари тушади. Унинг ярми ер остида бўлиб, ярми ер юзасига чиқиб турарди. Тош устида: “Кимки меҳнат қилиб тошни айлантириб қўйса, остидаги афсонада вайрона тагида бекитиб қўйилган хазина ҳақида ёзиб қўйилган. Кимки бу машаққат, азоб уқубатларни хоҳламаса, унинг учун сабру қаноат ҳаммасидан яхшироқдир” деган ёзув битилган эди. Очкўз йигит ёзувни ўқигач, хазина илинжида тош остини қазишга тушиб кетади. Қаноатли одам эса бепарво тарзда шаҳар томон йўл олади. Шаҳарга кирадиган бир неча дарвоза бўлиб, у шаҳарга биринчи бўлиб киради. Шаҳар аҳолисининг одатига кўра, мамлакат подшоси қазо қилса, дарвозадан биринчи кирган одамни подшоҳ қилиб кўтарар эканлар. Шу тариқа бу дўст ўз қаноати туфайли мамлакатга подшоҳ бўлади. Унинг тош остини қазиётган дўсти эса оғир меҳнатни бажариб бўлгач, тошни ағдариб қараса, “Хом тамаъ бу дунёда алам чекади” деб ёзиб қўйилган экан. Хулоса шуки, қаноатли инсон ўз сабру қаноати туфайли шоҳ мартабасига эришади, қаноатсиз инсон эса тамаъ илинжида хору зор бўлади.   
“Ҳайрату-л-аброр” достонида хотима ҳам ўзига хос ўринга эга. Достоннинг 62-63-боблари ҳазрат Навоийнинг хулоса ва якуний фикрларини ўз ичига олади. 62-бобда Навоий достонни яратиш орзусидан бошлаб уни тугатгунича бўлган жараён ҳақида ёзар экан, достонни ёзиш хаёли унга тинчлик бермагани, элу юрт хизмати, халқ арз-додини тинглаш уни асосий мақсаддан чалғитса-да, Худонинг ўзи унга марҳамат кўрсатиб, ниҳоят бу улуғ муддаони поёнига етказганини бетакрор ташбеҳлар воситасида баён қилиб беради. Боб сўнгида Навоий ғоят назокат ва камтарлик билан агар ёзганлари элга манзур бўлмаса, уни афв этишларини сўраб, Аллоҳга илтижо қилади:

Жилва бер эл кўзига ҳам хўб ани,
Қилғил улус кўнглига марғуб ани.
Ҳар нечаким, журмум эрур печ-печ,
Лекин эрур раҳматинг олинда ҳеч.

63-бобда оёғи тойиб кетиб, косадаги ошни шоҳнинг бошига тўкиб юборган ва олижаноб шоҳнинг хижолатдан ўлар ҳолатга етган бу қулни афв этгани ҳақидаги ҳикоят берилади ва бу ҳикоят бевосита 62-бобга ҳамоҳанг тарзда, унга иловадек келтирилади. Навоий Аллоҳни олижаноб шоҳга, ўзини оёғи тойиб кетган қулга ўхшатар экан, шундай ёзади:

Ҳар неча кўп бўлса гуноҳим менинг,
Шукрки, бор сендек илоҳим менинг.
Хижлат ила қолмади худ жом манга,
Ери дурур айласанг эҳсон манга.

“Ҳайрату-л-аброр” достонида кун тартибига қўйилган масалалар бевосита “Хамса”нинг кейинги достонларида ҳам давом этади, хусусан, комил инсонга хос адаб, қаноат, карам ва саховат, футувват, ростлик, вафо каби хислатлар билан боғлиқ масалалар “Фарҳод ва Ширин” достони, “Сабъаи сайёр” таркибидаги ҳикоятлар, “Садди Искандарий” достонларида янгича талқин топганлигини кўрамиз.
Достон аруз тизимининг  сариъ баҳри – сариъи мусаддаси матвийи макшуф (рукнлари ва тақтиъи: муфтаилун муфтаилун фоилун – VV   – /  – V V – /    – V –    ) вазнида ёзилган. Бу вазн панду насиҳат мазмунидаги фикрларни баён қилишга ниҳоятда қулай бўлганлиги сабабли достон учун асосий шеърий ўлчов вазифасини ўтаган.

Савол ва топшириқлар
1. “Ҳайрату-л-аброр” типида ёзилган бошқа яна қандай достонлар номларини айта оласиз?
2. “Ҳайрату-л-аброр” умумий  “Хамса” учун кириш вазифасини ўташини достондаги қайси хусусият орқали билиш мумкин?
3. Достоннинг кириш қисмида Навоий қандай фикр ва ғояларни илгари сурган?
4. Достондаги мақолот ва ҳикоятларнинг ўзаро боғлиқлигини аниқ мисоллар билан асосланг.
5. Достонга танланган вазннинг хос хусусиятлари ҳақида нималар дея оласиз?

АДАБИЁТЛАР:
1.    Навоий Алишер. Ҳайратул аброр. МАТ. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 1991. 7-жилд.
2.    Navoiy Alisher. Hayrat ul-abror. – T.: G’.G’ulom nomidagi NMIU, 2006.
3.    Навоий Алишер. Ҳайратул-аброр (насрий баёни билан). Таҳрир ҳайъати: А.Қаюмов ва бошқ: – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1989.
4.    Муҳиддинов М. Комил инсон - адабиёт идеали. – Т.: Маънавият, 2005.
5.    Рустамов А. Навоийнинг бадиий маҳорати. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1979.
6.    Қаюмов А. “Ҳайрат ул-аброр” талқини. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1985.
7.    Vohidov R., Eshonqulov H. O‘zbek mumtoz adabiyoti tarixi. – T.: O‘zYU Adabiyot jamg‘armasi nashriyoti, 2006.