15 октябр куни М. Ю. Лермонтовнинг туғилганига 200 йил тўлди. Россия адабиёти тарихида Лермонтовни аниқ Пушкиндан кейин иккинчи ўринга қўйишган, уни "рус поэзиясининг ойи"га айлантиришган.

Умуман олганда, Лермонтовга нисбатан нолойиқлик ҳисси бордек. У "Қуёшга яшасин, ақлга яшасин!" деб баён қилмаган. У тан олинадиган "шубҳасизлик" мезони ҳисобланган ижобий баналликни илгари сурмаган. Аксинча, у жуда қайғули эди ва Россия адабиётида илк бор "шайтонлик" йўналишининг ташувчиси бўлган. Мережковский Лермонтовни Нитшедан олдин "супермардам" ғоясини илгари сурган деб ҳисоблаган. Михаил Юрьевичнинг бу ғояси ҳатто Нитшенинг ўзига қараганда ҳам чуқурроқ чиққани таъкидланган! Лермонтов ўша давр рус шоирлари учун ноёб мавқени эгаллади: у кўпчилик улкан баҳога эришиш учун ўз йўлида ёлғонлик қилган тақлидлардан воз кечди. "Йўқ, мен Байрон эмасман...". Пушкин ҳеч қачон ўзи ҳақида шундай демаган. У франсуз поэзиясига кўп нарсада қарздор эканини тушунар ва ҳатто лицей йилларида франсуз тилида шеърлар ёзарди. Лекин Лермонтов шундай дейди: "Мен бошқачаман...".

Лермонтовнинг насрий асарлари ажойибдир. У Европада Шарль Нодье, Арним фон Брентано каби романтиклар ижод қилган йилларда ёзган. Керкегор ўзининг буюк ҳисобланган фалсафий романини хатларда ёзган. Бугунги кунга келиб, бу ғарб классикларини ўқиш деярли имконсиз. Хусусан, Керкегорни. Жуда зерикарли. Лермонтов эса замонавий классик бўлишга ҳаракат қилган Коэльо ёки Мураками кабидан ҳам янги ва ўткир ўқилади.

Унинг матнлари лингвистик жиҳатдан ҳануз ҳам долзарб. Унинг "Қаҳрамони"ни Кавказ уруши ҳақида ёзилган ёднома ёки бадиий асарлар билан қиёсласак, барчаси ойдинлашади! Бир томонда ўша давр маданий матрицасидаги баналликларни такрорлаш, иккинчи томонда эса Лермонтовнинг шахсий, портловчи, ноёб қарашлари.

Шахсий фикр сифатида айтаман: мен учун Лермонтов №1 шоир. Бирин-кетин. У Пушкинга мутлақо қарши турган, Пушкин эса тизим одам эди. Лермонтов эса онгли равишда ва охиригача антисистемаликни сақлаган. Бу, албатта, кундалик ҳаётда "ёмон бола" бўлишни талаб қилмасди. Масалан, Мартиновни провокация қилмаслиги мумкин эди. Лекин Лермонтов бутун шахс эди. Унинг "агрессив ёмонлиги" унинг шахсий камчилиги эмас, балки унинг улканлиги натижаси эди. Ҳамма нарсага қарши бўлган шахс! Шунинг учун Михаил Юрьевич Россия императори томонидан ўлимидан сўнг энг юқори мақтовни олди: "Итга итча ўлим". Пушкин қарзларини ёпиб юборишади, Лермонтовни эса қарғиш билан кузатишади. Бу катта ҳурмат.

Яна бир нарса: Михаил Юрьевич шахсида Достоевский томонидан тушунилган ва ёзилган "рус болалари"нинг эскизи пайдо бўлади. Гарчи Достоевский Лермонтовни онгли равишда кўрмаган ва уни қадрламаган бўлса-да, 200 йил ўтиб аён бўлдики, Михаил Юрьевичдан чуқурроқ ҳеч ким кириб бормаган. Албатта, русча "супермардам"нинг ҳақиқий бош кутқарувчиси!

Ҳайдар Жамол