Аллоҳ жаҳон ашёсини вужудга келтиргач, оламни пайдою ниҳон айлади. Етти фалакни юмалоқ қилиб ясади-ю, ҳар бирини бир шамъ билан ёритди. Олтитаси гар шамъ порлаб турувчи бўлса, лекин бири нурли машъалдир. Учтасини қуйига, учтасини юқорига жойлаштирди. Машъалани эса тўртинчи уйга жойлаштирди. Машъала эмас, порлоқ дур, дургина эмас, ялтироқ қуёш дегил. Кўкнинг етти иқлимида султон ҳам ул, бошқалари тан бўлса, жон ҳам улдир.
Худди юлдузлар етти тақсим қилингандек, жаҳон ҳам етти иқлимга бўлинган. Улар бир-бирларидан қувват оладилар, бир-бирларини тарбия ҳам қиладилар. Қуёш бу олти порловчига раҳбар ҳисобланиб, иқлими ҳам ўзига хосдир. Қуёш ўз нурин ором айласа, юлдуз кўзга кўринадими? Тўртинчи фалак унинг масканидир. Ерда бу иқлим ёқимли бўлиб, кўкда қуёш гумбазидек тенгсиздир. Ер ўлчашни ҳам алоҳида бир фан _ масоҳат фани деб атайдилар, шунинг учун тўртинчи иқлим дейишади уни.
Гўзалликда жаннат боғидир у, жаннат боғини ҳам қўябер, мулки Хуросондир у: майдони тўртинчи фалакдан кенгроқ, даражаси еттинчи осмондан юксакроқ. Ҳудудида шаҳр сон-саноқсиз, ҳар бирининг безаклари ҳаддан ташқари кўп. Шаҳарлари гўзалликда жаннатнинг ўзгинаси. Яхши одамлари у жаннат боғидаги ҳурларнинг ўзгинаси.
Тоғлари олдида фалак содда бир даштга ўхшайди, барчасининг кўксида юз хил кон, у конларни ранг-баранг жавоҳирлар ўзига макон қилиб олганди, чашмасидаги сувни кўриб ҳам бўлмайди, бу сувлар кондан оқиб чиққани учун ҳам жавоҳирга айлангандир.
Сабзасига кўкимтир осмон рашк қилса, тупроғидан тоза анбар рашк қилади. Етти фалаг бойликларининг хазинаси у, етти иқлим тана бўлса, сийна _ ул! Унга жаҳон кўкси сифат бўлиб келган, унда кўнгил хиттаи поки-пойтахти  Ҳирот.
Кимки бу шаҳарни кўнглидан севса, далил истаса, уни кўнгил мулкига султон деб атайди. Улуғлар буни жаҳон кишварига шоҳ деб тилга оладилар. Уни шоҳ десалар ажаб эмас, чунки шоҳ ери қалбда эмасми? Ҳирот кўнгил ўрнида экан, ундан аҳоли ҳеч кўнгил узолмайди ҳам.
Зийнати андоқки, бадан пайкари,
Вусъати андоқки, кўнгул кишвари.
Айтма кишвар, деки боғи Эрам,
Дема Эрам, айтки Байтулҳарам.
Ҳиротнинг даврини хаёлан юз йилда ҳам кезиб чиқиш маҳол. Қўрғонининг кўриниши шунчалик баландки, осмон ҳам унинг олдида уялади. Арки тўққиз осмондан буюкроқ. Девори кунгуридаги қуёш каби думалоқ, тешиклар гўё барча фаришта аҳлига меҳроблар. Фалак фили киргуча дарвозаси. Чуқур хандақлари уни ернинг остки пардасидан ажратиб турарли даражада.
Тўрт тарафида бозор жадвали, кирган барча одамлар унга харидор. Кирса чиқар йўлини тополмай барчанинг ақли шошади.
Масжиди Жомеъ _ яна бир олам, шаҳар бир жаҳон бўлса, масжид билан шаҳар бир-бирининг ичида ниҳон. Масжидининг минбари Муштарийгача етади. Ой бу ажойиб шаҳарни найкамалак шакли каби ёритиб туради.
Шаҳар ичида бинолар беҳисоб, қалъасининг ташқарисида эса сонсиз-саноқсиз уйлар кўплигидан уларни маҳаллаларга ажратиб, уларнинг отини ҳам Ҳирот деб қўйганлар. Бундай шаҳарчалар ҳам юз шаҳр келади.
Оллоҳ-оллоҳ, не Ҳири, бу Ҳири,
Бир-биридан турфа анинг ҳар бири.
Иккита турғун юлдузи фалакидан нишон бўлса, икки хиёбони _ икки сомон йўли.
Мадрасалари бири бирисидан улуғвор. Мударрислари ажойиботлар яратишга моҳир. Гунбази кошисида кун акси гўё кўк гумбази ичидаги қуёшдек кўринади.
Боғларининг ҳар бири жаннат мисол, ҳар манзил шодлигу хурсандчилик манзилидир. Барча чаманлар гулу гулзорлик, ҳар чаманининг йўли гириҳлидир. Ҳар гириҳида гулу гулшан доғи бўлиб, мусаддас эмас, мусамман тарзидадир.
Гулларининг навини санаш ҳам қийин, уларнинг турларини санай олганча санаш мумкин-да! Дарахтини деҳқонлар доим парвариш қилишади, бир шохининг ўзига юз мевани пайванд этишади. Ҳар дарахт юз хил гул очади, меваси ҳам юз турли бўлади. Ҳар бир дарахт, юз хил гул чиқариб, ҳар гулининг атри бир ёғоч масофага боради.
Қушлари юз навъ-у, барчаси хуш сайроқи, барчаси сабзау гуллар устини қоплаб олади. Сув шодиёна бир овоз чиқариб шундай куй чалиб оқадики, худди булбул овозига ўхшайди.
Қасрлари барчаси юксак ва мустаҳкам. Жануб томонида бир ажойиб ҳовуз бўлиб, ҳовуз эмас, яшил осмоннинг бир қисмига ўхшайди. Шимол томонидан эса икки дарё оқиб ўтади, улардан шаҳар сувга сероб бўлади. Иккала дарёда ҳам ҳаёт зулолининг таъми бўлиб, жаннат боғидаги тўрт нарса ундан уятли. Ариқларида Хизр сувидек зилол сувлар оқиб турса, сувдан эсиб турадиган майин шабада Масиҳ нутқини эслатади.
Миср билан Самарқанд унга гўзалликда тенг келиши амри маҳол, Ҳирот зимнида юзта Мисру Самарқанд бор десак хато бўлмайди. Уни Ҳақ барча офатлардан асрасин, балолардан ўзи ҳимоя қилсин.
Бу айтилганлар Хуросон таърифининг ўндан бири, холос. Мамлакат шоҳ инсофи туфайли шундай шараф топди, унинг сифатларидан ақллар лол қолади. Ҳеч сўзсиз, Хисрави Ғози _ Ҳусайн Бойқаро адолатига ҳамма лол. Унинг адолатини Ануширвон ўрганса, шогирдликни ҳавас қилиб, юз ишидан бир ишинигина _ адолатнигина ўрганарди, лекин исломни ўрганмасди.
Одамзод аро номи қолиб, оти юзларча шоҳлар отидек қолса ажаб эмас. Олам бани Одам билан, бани одам олам ичида экан, адл билан олам юзини обод қил:
Адл ила олам юзин обод қил,
Хулқ ила олам элини шод қил.
Ҳукмунг аро оламу одам доғи,
Йўқки бу ики яна олам доғи.